میرزا علی اصغر خان امین السلطان، معروف به اتابک اعظم، از جمله چهره های شناخته شده در تاریخ معاصر ایران بویژه تاریخ قاجار است. وی سه بار به عنوان صدر اعظم زمام امور کشور را به دست گرفت. از جمله فعالیت های وی در مقام صدارت اعظمی می توان به نقشی که در عقد قرارداد معروف به رژی ایفا کرد و منجر به نهضت تنباکو شد، اشاره نمود.
اما مهم تر نقش وی در انتقال ماهرانه جنازه ناصر الدین شاه به تهران بود که تحسین رجال مملکتی را بر انگیخت. در دوران مظفر الدین شاه نیز در 11 ربیع الثانی 1316 هـ.ق برای دومین بار صدارت اعظمی به وی واگذار شد. از جمله مهم ترین اقدامات وی در این دوره از زمامداری استقراض 22/5 میلیون منات طلا از روسیه بود که به قیمت گرو گذاشتن گمرکات شمال کشور به دست آمده بود. این خدمت لقب اتابک اعظم را از سوی شاه برای وی به ارمغان آورد. در همین زمان امتیاز نفت نیز با دلالی وی به ویلیام ناکس دارسی واگذار شد و البته حق العمل اتابک اعظم نیز پرداخت شد.‏
به هر تقدیر دومین دوره صدارت اعظمی اتابک اعظم نیز در 21 رجب 1321 به پایان رسید. پس از پایان دوره دوم برای مدت مدیدی از سیاست کنار بود و به سفر دور دنیا اشتغال ورزید. به گونه ای که در دوران شکل گیری و پیروزی انقلاب مشروطه در ایران وی در خارج از کشور حضور داشت و از جریانات سیاسی و اجتماعی کشور دور بود.
پس از پیروزی انقلاب مشروطه و تشکیل اولین کابینه نه چندان موفق از سوی سلطانعلی خان وزیر افخم و همزمان با تحرکات محمد علی شاه برای تحدید قدرت مشروطه خواهان زمزمه هایی از سوی برخی درباریان برای بازگرداندن امین السطان به میدان سیاست ایران مطرح شد. در مورد بازگشت امین السلطان صدر اعظم معلوم حال دوران استبداد افسار گسیخته قبل از مشروطیت با کارنامه ای غیر قابل قبول و دفاع از سوی مجلسیان نمی توانست نادیده انگاشته شود. لذا در صحن مجلس شورای ملی بحث و جدل های فراوانی پیرامون بازگشت و یا عدم بازگشت امین السلطان به ایران که به قرار مسموع لدی الورود اداره کشور را به دست می گرفت، درگرفت.‏
علی رغم مخالفت های فراوان عده قابل ملاحظه ای در درون مجلس و همچنین مردم در بیرون از مجلس بویژ مردم رشت که از اجازه پهلو گرفتن کشتی روس حامل امین السلطان را نمی دادند، اصرار های شاه موجب شد مجلسیان با ارسال تلگرافی به رشت رفع موانع ورود و حرکت وی به سمت تهران را از مردم رشت درخواست نمایند. ‏
به این ترتیب امین السلطان، اتابک اعظم به صحنه سیاست بازگشت و برای سومین بار زمام امور کشور را با مقام صدارت اعظمی در 20 ربیع الاول سال 1325 هـ.ق به دست گرفت. بازگشت امین السطان به صحنه سیاست واکنش های متفاوت و گسترده ای را در پی داشت در حالی که بسیاری از نمایندگان مجلس به استناد به سوابق وی او را وطن فروش و خائن خوانده خواستار برکناری اش بودند و حتی وزیر مختار روسیه در ایران آمدن اتابک را سرکوب ملیون و تعطیلی مجلس تعبیر می‌نمود، برخی از وی دفاع می کردند. از جمله مهم ترین مدافعان امین السطان مخبر السلطنه هدایت بود. هدایت به شدت تلاش می کرد اثبات نماید که در شخصیت امین السلطان تحولی شگرف به وجود آمده است. وی معتقد بود: " ... اشخاصی که قبل از مسافرت به مکه اتابک را می شناسند و از افکار اتابک بعد از مسافرت مستحضر نیستند هرکس هر چه درباره او تصور می کند من بعد از مسافرت چین و ژاپن او را خوب و متوجه مصالح مملکتی می دانم."‏
در چنین اوضاعی، اتابک ظاهرا در پی آشتی بین شاه و مجلس بود. در همین راستا تلاش می کرد حمایت شاه از مجلس اعلام شود. وی شب 20 رجب با شاه ملاقاتی انجام داد و مسئله حمایت شاه از مجلس را مطرح کرد. فردای آن روز یعنی روز 21 رجب با نمایندگان مجلس دیدار کرد اما این آخرین تلاش وی در صحنه سیاست ایران بود. پس از انجام دیدار با نمایندگان و به هنگام خروج از مجلس فردی به نام "عباس آقا" که خود را "فدایی ملت" معرفی کرده بود با شلیک سه گلوله به حیات سیاسی و زندگی امین السلطان اتابک اعظم پایان داد.‏

منبع:  روزنامه رسالت ۱۳۹۰/۹/۱۲
نویسنده : حجت الله کریمی