مجله  اسلام و غرب  دی 1378، شماره 29 

19
اشاره:
«فدراسیون روسیه » پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، همچون دیگر جمهوریهای استقلال یافته، در راه بازیابی هویت اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و بویژه دینی و مذهبی خود قرار دارد. فضای باز ایجاد شده در کشور، پس از هفتاد سال دوری مردم از باورهای دینی و مذهبی شان، باعث شده که فعالیتهای مذهبی و دینی ادیان و فرقه ها، از رشد فزاینده ای برخوردار گردد.

در این میان، دین اسلام به عنوان دینی با قدمت و ریشه های تاریخی کهن ونیز مسلمانان روسیه با جمعیتی قابل توجه - نزدیک به بیست میلیون نفر - منظری را پیش روی همگان قرار داده که در آن همه قشرهای مردم روسیه اعم از مقامات، دانشمندان و مردم به اسلام به عنوان یک عامل تعیین کننده در آتیه و سرنوشت روسیه بنگرند.

اسلام در حال حاضر در بخش عظیمی از روسیه میان مردم با ایمان گسترش یافته است. طبق آمار تقریبی حدود 12 تا20 میلیون نفر از ساکنان قفقاز شمالی، تاتارستان، باشقیرستان، اودموریتا، چواشیا، جمهوری ماری، سیبری، استانهای اولیانوف، پنزا، سامارا، ساراتوف، آستراخان، پرم، چلیابینسک، نیژنی نوگورود، اسوردلوفسک، شهرهای مسکو، سن پطرزبورگ و شهر قاسموف استان ریازان و... مسلمانند.

اقوام قفقاز و آسیای میانه در اواسط قرن هفتم به اسلام گرویدند. در سال 1992، اسلام در پوولژه و قرن سیزدهم در سراسر «ارده طلایی » دین حاکم محسوب می شد. چچنها، ادیگیها، چرکسها، ابازینها، کاباردیها درقرن 15 تا17 و آستیها، بالکارها، گاراپایوا و اینگوشها در قرن 18 تا19 اسلام آوردند.

در ماه اکتبر سال 1917 در روسیه تعداد 30 هزار مسجد وجود داشت. در سال 1948 در اتحاد جماهیر شوروی تعداد416 و سال 1968 تعداد 311 مسجد ثبت شده بود. اما هزاران مسجد و روحانیان بسیاری، بدون آن که ثبت نام شوند، فعالیت می کردند.

مسلمانان این مناطق پیرو دو مذهب شناخته شده اسلام، یعنی تسنن و تشیع می باشند. تعداد سنی ها از شیعه ها بیشتر است. شیعیان را عموما آذربایجانیها، تالیشها، کردها، تاتارها و تاجیکهای کوهستان تشکیل می دهند.

البته مذهب تسنن خود از مکاتب فقهی مختلفی مانند حنفی، شافعی و... تشکیل شده است. به عنوان مثال، بخش عمده ای از اهل تسنن این مناطق، خود را پیرو مذهب حنفی می دانند یا این که مفتیهای مسلمانان منطقه اروپایی روسیه و همچنین آسیای میانه و قزاقستان در فتواهای خود به مبانی فقه حنفی تکیه می کنند. مسلمانان ملیتهایی چون آوارها، چچنها، اینگوشها، بخشی از کردها، آستیها و بخشی از تالیشها از پیروان فقه شافعی می باشند. در استان بدخشان تاجیکستان تعدادی از پیروان جامعه اسماعیلی به سر می برند. در اتحاد جماهیر شوروی اداره های دینی مستقلی وجود داشتند که از رهبران دینی مسلمانان نیز جدا بودند. تعداد اداره های دینی در مدت طولانی تسلط امپراتوری روسیه و سپس در اتحاد جماهیر شوروی به چهار اداره دینی می رسید که مراکز آنها در باکو، تاشکند، ماخاچ قلعه و اوفا قرار داشتند.

استقلال جمهوریهای اتحاد جماهیر شوروی سابق موجب تغییرات چشمگیری در ساختار اداره های دینی مسلمانان گردید. تعداد اداره های دینی مستقل افزایش یافت. در اول ژانویه سال 1996 در روسیه، تعداد43 اداره دینی مسلمانان و2349 مسجد وجود داشت. همزمان با گسترش اداره های دینی، احساس نگرانی از پراکندگی و تفرق این مراکز در رهبران اسلامی به وجود آمد. به همین خاطر، پیشنهاد نمودند تا شورای مفتیها و مقام دیگری جهت هماهنگی فعالیت این اداره های دینی تاسیس گردد. در گردهمایی مسؤولان اداره های دینی منطقه مرکزی اروپایی، تاتارستان، پوولژه، سیبری و همچنین نمایندگان اتحادیه های مسلمانان بخشی از استانهای مرکزی فدراسیون روسیه - که در ماه مارس سال 1996 برگزار شد - نظر تمامی روحانیون و مسؤولان به سوی تفاهم و وحدت نظر در مورد مهمترین مسائل و مشکلات جامعه مسلمانان معطوف گشت. در این همایش بر ضرورت جهت دهی و ایجاد روابط میان رهبران و اداره های دینی مناطق مختلف فدراسیون روسیه تاکید گردیده و مقرر شد اصول تساوی حقوق، احترام متقابل و به سمیت شناختن استقلال تمام اداره های دینی تازه تاسیس، در این گونه روابط رعایت گردد. در این گردهمایی شورای مفتیان روسیه به عنوان مقام عالی اجرایی روحانیون مسلمان شناخته و برگزیده شد.

از جمله اختیارات اداره های دینی مسلمانان می توان به مواردی همچون تربیت نیروی انسانی و تقسیم و اعزام آنان به سایر مناطق، ارتباط با سازمانهای دینی خارج از کشور، برگزاری کنفرانسهای مختلف بین المللی در زمینه معارف اسلامی و حمایت از برقراری صلح و امنیت در جامعه مسلمانان و احداث مساجد و ابنیه اسلامی نام برد. آنان همچنین هر سال کاروانهایی را برای زیارت خانه خدا آماده و اعزام می کنند.

امامان مساجد را اداره دینی انتخاب و تعیین می کند. آنان علاوه بر اقامه نماز جماعت، اختیاردار امور مسجد از قبیل داراییها، اثاثیه و مهر مسجد می باشند. البته نائب امام و عهده دار امور مالی مسجد نیز به امام جماعت برای حل و فصل امور مسجد کمک می کنند.

در هر مسجد، شورایی از معتمدین مسلمانان وجود دارد که مسائلی همچون انتخاب افراد برای احراز پستهای گوناگون، انتخاب بازرس، خرید وسایلی برای مسجد و... را انجام می دهند.

معمولا روحانیون، علوم دینی خود را یا از تحصیل در مدارس و مؤسسات دینی فرا گرفته اند و یا این که به طور انفرادی، مسائل دینی را از منابع مختلف مانند خانواده هایشان و یا نزدیکان آشنا به مسائل دینی خود آموخته اند.

تا اوایل دهه 90، در اتحاد جماهیر شوروی تنها دو مؤسسه آموزش مبانی اسلام وجود داشت. یکی مدرسه «میر هرب » در بخارا و دیگری «انستیتوی امام البخاری » در تاشکند. در این مدارس، زبان عربی، علوم قرآنی، حدیث، فقه و تاریخ اسلام تدریس می شود.

در سال 1990، مدرسه ای در مجاورت اداره دینی مسلمانان داغستان برای تحصیل صد نفر تاسیس شد. در داغستان همچنین انستیتوی اسلامی امام شافعی نیز فعالیت دارد که در آن سی تن از دختران تحصیل می کنند. آنان پس از فراگیری آموزشهای لازم از سوی وزارت بهداشت به بیمارستانها فرستاده می شوند تابه عنوان ماما در امور زایمان به بیماران کمک نمایند.

در مساجد دوره های آموزشی ای تشکیل می شود که در آن اطلاعاتی در زمینه اسلام به شرکت کنندگان داده می شود.

در ماه مه سال 1991 با استفاده از امکانات مسجد جامع مسکو، مدرسه دینی ای افتتاح شد که در آن گروههای سنی مختلفی از دانش آموزان کلاس اول دبستان گرفته تا بازنشستگان، به تحصیل می پردازند. تعداد این مدارس آموزش معارف اسلامی تا اول ژانویه سال 1996 در روسیه به 102 مرکز رسید که از آن جمله می توان به تاسیس مدرسه عالی اسلامی در مجاورت اداره دینی (مفتیات) و نیز مدرسه محمدیه در قازان اشاره کرد.

اداره های دینی علاوه بر آموزش، در بخش انتشار نیز فعالیت دارند. چاپ قرآن و کتب اسلامی، چاپ مجله و روزنامه، چاپ تقویم، آلبوم، جزوه و... از جمله مواد چاپی است.

مساجد در بخش تبلیغات دینی و معنوی نیز فعالیت گسترده ای دارند. تعداد زیادی کتابچه در زمینه مسائل دینی، نماز، روزه، اعیاد اسلامی به چاپ رسانده و در آنان احادیثی از پیامبر (ص) و سیره نبوی ذکر کرده اند. همچنین فروشگاههای خاصی را برای فروش کتب دینی در شهرهای بزرگ کشور اختصاص داده اند.

«احزاب و جنبشهای اسلامی »
1) اتحاد مسلمانان روسیه
این جنبش سیاسی، اجتماعی و سراسری روسیه در تاریخ 31 مه سال 1995 تاسیس گردید و در16 ژوئن همان سال در وزارت دادگستری به ثبت رسید. این جنبش خود را وارث «اتحاد مسلمانان روسیه » که در سال 1905 تشکیل شده بود، به شمار می آورد. این سازمان در سومین و چهارمین دوره دومای (پارلمان) روسیه،6 و9 عضو داشت. «احمد نالدوف »، دبیر کل تدارکات «اتحاد مسلمانان روسیه » (کنونی) می باشد.

در نخستین کنگره اتحاد مسلمانان روسیه که از 1 تا3 سپتامبر 1995 در مسکو برگزار گردید، «مقدس بیبارسوف » به عنوان دبیر کل اتحاد مسلمانان روسیه انتخاب شد.

اتحاد مسلمانان روسیه درصدد برآمد در انتخابات دومای دولتی شرکت کند، اما کمیته مرکزی انتخابات، این اجازه را به اتحادیه برای حضور در انتخابات نداد و به همین دلیل، در ماه دسامبر 1995، اتحادیه نتوانست در انتخابات دوما شرکت کند. رهبر اتحادیه از هوادارانش دعوت کرد تا از جنبش «خانه ما روسیه » جانبداری نمایند.

شورای کل اتحادیه مسلمانان روسیه در تاریخ 10 فوریه 1996 «نادر خاچیلاف » از داغستان را به عنوان رئیس انتخاب کرد. شیخ «نفیع ا... عاشیروف » که رئیس کمیته مرکز عالی هماهنگی اداره دینی مسلمانان روسیه و «عبدالواحد نیازوف » که مدیر کل مرکز فرهنگی اسلامی روسیه می باشند، به عضویت در هیات مدیره اتحادیه مسلمانان روسیه انتخاب شدند.

اهداف برنامه های اتحادیه:
اتحادیه مسلمانان مصمم است جناحی در دومای دولتی - که بیانگر منافع مسلمانان باشد - ایجاد نماید.

نمایندگی در ارگانهای دولتی:
به گفته رهبران اتحادیه مسلمانان روسیه در ششمین دومای دولتی،26 مسلمان به عنوان نماینده ایفای وظیفه می کنند.

ساختار تشکیلاتی:
این اتحادیه با تکیه بر مرکز هماهنگی اداره های دینی مسلمانان روسیه و مرکز فرهنگی اسلامی در روسیه و جامعه قومی «لاگهای » داغستان فعالیت می کند. این اتحادیه در نهادهای مختلف فدراسیون بخشهایی را به خود اختصاص داده است.

مسؤولیت اتحادیه مسلمانان روسیه را «نادر خاچیلایف » که همزمان رئیس جنبش اجتماعی سیاسی داغستان به نام «جماعت الحریت » می باشد، برعهده دارد.

2) جنبش سراسری اجتماعی، سیاسی «مسلمانان روسیه »
این جنبش در سال 1996 در شهر «ساراتوف » تاسیس یافت. «مقدس بیبارسوف » امام اداره دینی مسلمانان «پوولژه » همزمان رئیس این جنبش است. هدف اساسی جنبش، حمایت از منافع مسلمانان روسیه در بخشهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و معنوی می باشد.

این جنبش مورد حمایت حکومتهای مناطق، بخشی از روشنفکران مسلمان و صاحبنظران بوده، بر اداره دینی مسلمانان قسمت اروپای مرکزی، پوولژه، تاتارستان، باشقیرستان و سیبریا متکی است.

رهبر جنبش، «مقدس عباساویچ بیبارسوف »، امام اداره دینی مسلمانان پوولژه است. او در سال 1960 در روستای «سرونیایایلیوزان » استان پنرا متولد شد. مردم این روستا گرایش محکمی به اسلام دارند و روستای مذکور به عنوان منبع تامین نیروی انسانی روحانیت مسلمان شناخته شده است. اولین ماهنامه در اتحاد شوروی با عنوان «مسلمانسکی وستنیک » در ساراتوف با تلاشهای بیبارسوف در سال 1989 انتشار یافت. وی از سال 1995 تا1996، دبیر کل اتحادیه مسلمانان روسیه بود.

3) جنبش سراسری اسلامی «نور»
این جنبش در تاریخ 4 ژوئن سال 1995 تاسیس یافت و در تاریخ 16 ژوییه همان سال به ثبت رسید. گرایش نظری - سیاسی جنبش، حفاظت و تکمیل ساختار دینی فدراسیون روسیه است. جنبش اجتماعی اسلامی «نور» با هدف پشتیبانی از اصل ساختار ملی، منطقه ای، نهاد اجتماعی ریاست جمهوری و پارلمنتاریسم فعالیت می کند.

دیدگاههای جنبش:
1) با کاربرد قدرت و زور مخالف بوده، در حل و فصل مناقشات میان مناطق و میان ملیتهای مختلف روسیه نقش خواهد داشت.

2) استفاده از نیروی نظامی را برای دفاع از منابع روسیه، حفظ منافع گروهها و افراد در خارج از کشور و در شرایط اضطراری مجاز دانسته، افراط گرایی مذهبی و اعمال شیوه های تروریستی را محکوم می نماید.

3) هر حکومت قانونی در روسیه را به رسمیت می شناسد، به شرط آن که به قانون و سیاستهای اعلام شده خود وفادار باشد.

این جنبش به منظور تحقق برنامه های خود چند پیشنهاد مشخص تهیه نموده که عبارتند از:

1) تصویب قانون برای تخصیص زمین برای ساخت قبرستانی برای مسلمانان.

2) تامین بودجه برای اهداف آموزشی، ترویج موسیقی، امور هنری و ورزشی مسلمانان، اختصاص وقت و تولید برنامه های اسلامی در شبکه های تلویزیونی و رادیویی روسیه.

3) حمایت از طبقات محروم جامعه صرف نظر از گرایشات دینی آنان و عدم ایجاد محدودیت در ارائه خدمات به مسلمانان.

یادآور می شود که برنامه جنبش نور در مقایسه با سایر جنبشها، از صورت بهتری برخوردار است و با مسائل دولتی نیز قابل تطبیق است. این برنامه شامل مطلبی در مورد سیاست خارجی کشور با توجه به توسعه روابط با کشورهای اسلامی می باشد. این جنبش همچنین هوادار اصلاحات نظامی بوسیله سربازان مسلمان است.

برنامه اقتصادی جنبش نور با برنامه های اقتصادی جنبشهای چپگرا و مرکزگرا همسان است. جنبش، کمک به رشد تجارت اسلامی را یکی از اهداف خود می داند. همچنین این جنبش توجه خاصی به کمک به مسلمانان بی بضاعت در چهارچوب برنامه کلی اجتماعی خود دارد.

مشارکت در انتخابات:
این جنبش در ماه دسامبر سال 1995 در انتخابات مجلس شرکت کرد و57% از آرا را از آن خود کرد که جمهوریهای چچنستان و تاتارستان با 12% بیشترین رای را به آن دادند. یادآوری می گردد این جنبش بین مقامات حکومتی نماینده ای ندارد.

این جنبش از حمایت اداره مرکزی دینی مسلمانان روسیه و کشورهای مشترک المنافع برخوردار بوده، در فعالیتهایش به روشنفکران و صاحبنظران مسلمان تکیه دارد.

رهبران جنبش:
«خالد یاخین » در سال 1995 ریاست این جنبش را برعهده داشت. در سال 1996، کنگره «وفایارولین » را برای این سمت انتخاب کرد. وی همزمان امام جمعه مسلمانان شهر کورووای استان ولادیمیر می باشد.

4) حزب دموکرات اسلامی داغستان
این حزب در تاریخ 15 سپتامبر 1990 در شهر «ماخاچ قعله » طی کنفرانسی با حضور 300 تن از مسلمانان منطقه تاسیس گردید.

برنامه های حزب:
این حزب از ایجاد جامعه لائیک دموکراتی جانبداری می کند; جامعه ای که در آن اسلام فضای بازی جهت رشد در اختیار داشته باشد.

«سوراکات آسیایتلوف »، یکی از رهبران جامعه قومی آوارها است که ریاست شورای هماهنگی حزب را برعهده دارد. وی تاریخدان، استاد دانشگاه و قهرمان سابق کشتی اتحاد شوروی سابق است و 65 سال دارد.

5) جنبش مسلمیه داغستان
این جنبش اجتماعی که در سال 1995 تشکیل و رسما به ثبت رسیده و دارای جایگاه حقوقی است، در ائتلاف با حزب دموکراتیک داغستان فعالیت می کند.

ساختار تشکیلاتی: بخشهای این جنبش در تمامی نواحی داغستان موجودند.

تعداد اعضا: در فوریه 1996، این جنبش 1000 عضو زن داشت.

رؤوس فعالیتهای جنبش: روشنفکری و آموزش تعالیم اسلامی است.

منبع: سفارت ج.ا.ا - مسکو

پی نوشت:

1. این تحقیق توسط یکی از روحانیون ادارات دینی روسیه صورت پذیرفته و دیدگاهی کاملا بی طرفانه نسبت به وضعیت ادارات دینی در روسیه ارائه داده است.