مجله  پیام زن  مهر 1371، شماره 7 

نویسنده : دکتر آذر آذری ـ دکتر حسین برهانی
44
«قسمت سوم»
درک اهمیت و شناخت دقیق اصول و دستورالعملهای بهداشتی، فرد فرد جامعه و سرانجام، کل جامعه را مقید به رعایت این دستورات می کند، چرا که مردم آگاه، به حفظ سلامت روانی و جسمی خود و فرزندانشان علاقه مند هستند. در این رابطه، یکی از موارد بسیار مهم، بهداشت مادران باردار است که می تواند بر ساختار روحی و جسمی جنین در تمام مراحل زندگی جنین و به دنبال آن بعد از تولد نیز تأثیر بسزایی بگذارد. در ادامه این بحث

مطالب مهم زیر را یادآور می شویم:

****

* واکسیناسیون مادر، در دوران حاملگی:
با توجه به نقش غیر قابل انکار واکسیناسیون در پیشگیری از بیماریهای خطرناک، تمامی مادران باید در ماه ششم و هفتم در برابر بیماری کشنده کزاز واکسینه شوند. بدین ترتیب، ضریب سلامت جنین افزایش پیدا می کند. نوزادانی که با کزاز مادرزادی به دنیا می آیند ساعاتی بعد از دنیا خواهند رفت. همچنین بهتر است کلیه مادران قبل از حاملگی در برابر بیماری کزاز واکسینه شده باشند و در مورد اپیدمیهای انفلانزا نیز قبل از حاملگی باید واکسینه شوند. همچنین در ارتباط با بیماری سرخچه باید کلیه مادرانی که در گذشته دچار سرخچه نشده اند، قبل از حاملگی واکسینه شوند و بهتر آن است که تمامی دختران قبل از ازدواج در صورتی که دچار سرخچه نشده اند، واکسینه شوند.

باید توجه داشت که انجام واکسیناسیون بر ضد بیماری سرخچه و سایر بیماریهای به استثنای کزاز در دوران بارداری ممنوع است و دلیل آن خطراتی است که بخصوص بعد از واکسیناسیون سرخچه برای جنین در پی دارد و منجر به نقایص متعدد مادرزادی خواهد شد. همچنین مادر حامله باید از تماس با یک بیمار مبتلا به سرخچه و حتی سایر بیماریهای ویروسی و میکروبی جدا پرهیز نماید. برای روشن شدن اهمیت تأثیر سوء عدم رعایت دستورات بهداشتی فوق، بطور خلاصه مراحل مختلف زندگی جنین را بررسی می کنیم.

بیوگرافی جنین:
توجه و دقت به مراحل مختلف زندگی جنین، اعتقاد و یقین ما را به حکمت و قدرت بی پایان الهی بیشتر نموده، معلوم می کند که چه نظم دقیق و شگفت انگیزی بر خلقت الهی حکمفرماست. شکل گیری جنین از ابتدا تا پایان دوره حاملگی و سپس روند زایمان از عجایب خلقت و حکمت بی نظیر خداوند است. از آنجا که روند رشد و تقسیمات سلولی جنین و تکامل تدریجی وجود چند میلیمتری، بسیار دقیق و جالب است، شرح مختصری از نه ماه زندگی جنینی را بیان می کنیم:

پس از اینکه سلول تخم یا «زایگوت» تشکیل شد، سی ساعت بعد از لقاح به مرحله دو سلولی می رسد و چهل تا پنجاه ساعت بعد از لقاح تقریبا به چهار سلول تقسیم می شود. وقتی به مرحله دوازده تا شانزده سلولی رسید ـ یعنی روز سوم یا چهارم ـ به شکل دانه توت در می آید و در این مرحله به داخل حفره رحم می رسد. روز هفتم بعد از لقاح این موجود بسیار کوچک در دیواره رحم جایگزین می شود تا ارتباط غذایی خود را از طریق جفت با مادر آغاز نماید. روز هشتم سه لایه زاییده به نامهای «اکتودرم ـ آندودرم و مزودرم» تشکیل می شوند. روز نهم حفره های متعددی در جنین ایجاد می شود و سپس روز یازده تا دوازده جریان خون رحمی ـ جفتی جنین برقرار می گردد ... و سرانجام، تا پایان ماه دوم حاملگی، تمام قسمتهای خارجی بدن جنین بطور کامل مشخص می شوند و هر کدام از سه لایه زاییده در جهت مخصوص به خود شروع به تغییر و تکامل نموده، بافتها و اعضای بخصوصی را به وجود می آورد، بطوری که تا پایان این دوره، تمام دستگاههای اصلی بدن ساخته می شود.

قلب و عروق جنین تقریبا از اواسط هفته سوم از لایه زاییده مزودرم مشتق و شروع به تکامل می کنند. همچنین بافت همبند، غضروف، استخوان و مفاصل، ماهیچه ها، سلولهای خونی و لنفی، کلیه ها، غدد تناسلی، طحال ـ قشر غدد فوق کلیوی از لایه مزودرم تشکیل می شوند.

لایه آنودرم تا آخر ماه اول، پوشش سطح داخلی روده اولیه، پوشش مجرای تنفس، پوشش گوش میانی و شیپور استاش، پوشش قسمتی از مثانه و پیشابراه، پارانشیم لوزه ها، تیروئید و پاراتیروئید، تیموس، کبد و لوزالمعده را ایجاد می نماید.

سرانجام، لایه اکتودرم تا آخر هفته چهارم دستگاه عصبی مرکزی، اعصاب محیطی، پوشش حسی ارگانهای حساس شنوایی، قسمت مرکزی غدد فوق کلیوی، پوشش قسمت قدامی دهان و مهبل ـ مو و ناخن، پستانها، هیپوفیز و مینای دندانها را تشکیل می دهد.

شکل خارجی جنین در ماه دوم تکامل:
شکل ظاهری جنین در ماه دوم، ارتباط زیادی با تشکیل دست، پا، صورت، گوش، بینی و چشمهای جنین دارد. طول فرق سر تا دنبالچه جنین در ماه دوم در حدود 28 ـ 30 میلیمتر است.

در آغاز هفته پنجم، دست و پا به صورت جوانه های پارومانندی تشکیل می شوند. با رشد بیشتر جنین، انتهای پایینی این جوانه ها پهن می گردد و از قسمت بالایی متمایز می شود، ولی قسمت بالایی استوانه ای شکل می گردد و با ایجاد یک حلقه تنگ بین این دو قسمت، مچ پا یا مچ دست به وجود می آید. بزودی چهار ناودان شعاع مانند، پنج قسمت ضخیمتر را در قسمت انتهایی جوانه ها مشخص می کند که بعدها انگشتان دست و پا را تشکیل می دهند.

تا این هنگام هنوز اعضای تناسلی خارجی نامشخص است. بنابراین نمی توان جنس جنین را از روی شکل خارجی آن تعیین کرد.

هر ماه جنینی برابر 28 روز است و مدت زندگی جنین از لقاح تا هنگام تولد، به طور متوسط ده ماه جنینی یا 280 روز است. از شروع ماه سوم به بعد، رشد بدن جنین به سرعت انجام می گیرد. این در حالی است که اختصاصی شدن و تمایز بافتها و اندامها اهمیت کمتری دارند؛ آنچه در سه ماهه اول زندگی جنین، اهمیت دارد پیشگیری از علل و عواملی است که تشکیل و تمایز و اختصاصی شدن اعضا و اندامها را به خطر می اندازد و منجر به نقایص مادرزادی می شود.

در طول ماه سوم، صورت جنین شباهت بیشتری به انسان پیدا می کند. چشمها که ابتدا در دو طرف سر بودند، در قسمت جلوی صورت قرار می گیرند. گوشها در محل اصلی خود یعنی در دو طرف سر قرار می گیرند. اندازه دست و پا متناسب می شود، ولی هنوز پاها اندکی کوتاهترند و نسبت به دستها تکامل کمتری یافته اند. در ماه سوم، اعضای تناسلی خارجی مشخص شده اند، به طوری که در آخر ماه سوم جنسیت جنین قابل تشخیص است.

در طول ماه چهارم و پنجم رشد قدی جنین سریعتر می شود و در پایان نیمه اول زندگی جنینی، قد جنین به 23 سانتیمتر می رسد، ولی وزن جنین هنوز کم است و در پایان ماه پنجم کمتر از پانصد گرم وزن دارد. مادر، حرکات جنین را به طور معمول در ماه پنجم حس می کند. وزن جنین در طول نیمه دوم زندگی داخل رحمی به طور قابل توجهی افزایش می یابد. پوست جنین ابتدا به علت فقدان چربی زیر جلدی، چروکدار است، ولی بعد عادی می شود. یک جنین طبیعی، در موقع تولد حدود پنجاه سانتیمتر قد و حدود 2/3 کیلوگرم وزن دارد.

مادر، در آستانه ورود یک انسان کوچک به این دنیای بزرگ دچار اضطراب و نگرانی بسیار زیادی است. انقباضات شدید و دردهای وحشتناک زایمانی شروع می شود. درد، رنج، اشک، آه و عشق درهم می آمیزند. ناله های دردناک مادر به پیکر رؤیاهایش ضربه می زند. عشق به نوزادی که لحظاتی بعد به دنیا خواهد آمد، در چشم اطرافیان منتظر، موج می زند، پدر مضطرب و هیجان زده است و منتظر ورود اولین فرزندش می باشد.

لحظه موعود فرا می رسد. فریادهای مادر، دردناکتر می شود و لحظاتی بعد گریه مادر و نوزاد در هم می پیچد. آری همه انسانها با گریه به دنیا می آیند، گویی آن وجود پاک و معصوم، تمایل و رغبتی به دنیا آمدن ندارد، اما فشار انقباضات، مجال و اختیار را از او می گیرد. صدای گریه نوزاد، آهنگ زندگی و تلاش برای زنده ماندن را تداعی می کند.

کمی بعد، مادر دردهایش را فراموش می کند و لبخند مهر و محبت بر لبانش نقش می بندد، اما گریه های نوزاد قوت می گیرد. شاید احساس غربت می کند. به هر حال، بسیار مطلوب است اگر مادر بی درنگ بعد از تولد نوزادش را در آغوش بگیرد و روی سینه قرار دهد. صدای قلب مادر، به طور معجزه آسایی گریه نوزاد را آرام می کند. نوزاد در آغوش گرم مهر و عطوفت مادر، احساس امنیت و آرامش می کند. ضربان قلب مادر برای او مثل آهنگ لالایی است.

تغذیه با شیر مادر باید در دوازده ساعت اول و حداکثر 24 ساعت اول بعد از تولد انجام گیرد. ملاقات مادر و نوزاد هر چه زودتر صورت گیرد، بر آرامش و عواطف نوزاد و همچنین بر میزان شیردهی مادر و تغذیه نوزاد و افزایش سطح ایمنی بدن او در مقابل بیماریهای مختلف تأثیر بسزایی دارد. تغذیه با شیر مادر، ارزش و اهمیت ویژه ای دارد، به این دلیل که غلظت، حجم و ترکیبات شیر مادر، در هر زمان مناسب با شرایط سنی و جسمی نوزاد است، به طوری که ترکیب، میزان و غلظت شیر امروز مادر با فردا متفاوت است چون نیاز فردای نوزاد هم تغییر کرده است و به همین صورت، به تدریج از غلظت شیر مادر کاسته و بر حجم آن افزوده می شود که این هماهنگی نیز، خود یکی از نکات ظریف خلقت است.

در خصوص ارزش و جایگاه تغذیه با شیر مادر، در فرصت مناسب بحث خواهیم نمود.

«سؤالات پزشکی خود را به بخش مشاوره
پزشکی مجله ارسال فرمایید.»