مجله  فرهنگ زیارت  فروردین ماه سال 1388 شماره یک 

نویسنده : علاء حیدر المرعبی
ترجمه:محمد مهدی رضایی

مسجد عمران بن شاهین، واقع در ضلع شمالی صحن حرم مؤمنان علیه السلام، یکی از قدیمی ترین مساجد شهر نجف است که در چشم و دل مردمان این شهر، جایگاه و عظمت بسیاری دارد.

نام این مسجد، یادآور نام مردی است که به گفته مورخین، نذری کرد و وفای به آن نذر، در ساختن این بنای عظیم، تبلور یافت؛ بنایی که هم اکنون از جمله آثار ارزشمند و ماندگار مربوط به حرم مطهر علوی به شمار می آید.

بی شک، مقام و مرتبه این مسجد، همچون دیگر بناهای متعلق به بارگاه امیرمؤمنان علیه السلام، تلاشی پی گیر برای بازسازی و تجدید حیات آن رامی طلبد، تا غبار غربت و کهنگی که گذشت سال های متمادی بر آن نشانیده، زدوده گردد و در این مکان مقدس، رونقی دوباره پدید آید.

این مقاله، نگاهی گذرا بر فعالیت های انجام شده در این مسجد و مشکلاتی است که مجریان طرح و تعمیر و بازسازی، با آنها روبه رو هستند و برنامه هایی که برای آینده این بنا در نظر گرفته شده است.

در طول سال های متمادی که از عمر مسجد عمران بن شاهین گذشته، این بنای مجلل، بر اثر اصلاحات و تعمیرات، دچار تغییرات متعددی شده، مثلاً در سال 1369 ق. جهت توسعه ورودی «باب شیخ طوسی»، بخشی از رواق مسجد را بر داشته و جزء آن قرار داده اند.

بنابر آن چه در نوشته های مورخان آمده، مسجد مذکور دو در داشته، یکی مقابل «ایوان العلماء» و دیگری دیوار به دیوار ورودی «باب شیخ طوسی»، سمت راست کسی که وارد «باب» می شود. با اندکی دقت، تازه ساز بودن ورودی، کاملا مشخص است.

برخی از محققان و مورخان، برگزاری نماز جماعت دراین مسجد را نیز یادآور شده اند. سید عبدالمطلب خرسان، در این باره می گوید: من خود شاهد بودم که مرجع بزرگ، حضرت آیة الله سید محسن امین، زمستان ها، در این مسجد، نماز مغرب و عشا اقامه می کرد و زمانی که «مسجد الرأس» را تعمیر می کردند، در این جا تدریس می کرد.

سال های فراموشی
همچون دیگر بناهای مربوط به حرم امیرمؤمنان علیه السلام، مسجد عمران بن شاهین نیز سال های فراموشی و غربت بسیاری را تجربه کرده و گاهی از آن همچون انباری متروک و بی سر و سامان، استفاده می شده است؛ بی آن که عمر طولانی و ارزش تاریخی و معنوی آن مورد توجه باشد و به ترمیم و نگه داری آن در طی این سال ها، اهمیت داده شود؛ به ویژه که این مسجد، به عنوان یکی از ایوان های صحن علوی و بناهای اصلی آن، از موقعیت و جایگاه خاصی برخوردار است و توجهی ویژه رامی طلبد.

با نظر به این که هم اکنون در این مسجد کار تعمیرات و بازسازی در حال انجام است، این سؤال به ذهن می آید که آینده این مسجد و وضعیت ستون ها و دیوارهای داخلی و خارجی آن، در روند بازسازی، چگونه خواهد بود و تغییرات، به چه شکلی صورت خواهد گرفت.

سرآغاز تعمیرات
در مرحله نخست، پی ها و پایه دیوارها و ستون های مسجد که دیگر تحمل دیوارهای ضخیم و آجری را نداشتند، تعمیر و محکم کاری شدند. این پی ها و پایه ها در بنای قدیم مسجد، از سازه های آجری بر زمین سخت و محکم تشکیل شده بودند.

آن چه تمام مراحل بازسازی را تحت تأثیر قرار می داد و با مشکل مواجه می ساخت، این بود که پی ها بر اثر رطوبت خارجی و نشست لوله های آب به شدت آسیب دیده بودند و اساس ساختمان مسجد، در معرض تهدید قرار داشت.

درباره این موضوع، مسئول بخش مهندسی- فنی حرم مطهر علوی، آقای مهندس مظفر محبوب، چنین توضیح داد: ما ناچار شدیم تا عمق دیوارهای آجری مسجد را خاک برداری کنیم و با بتون آرمه، آنها را محکم و دیوارها را مقاوم نماییم و در ادامه کار، دیوارها را با اسکلت های آهنی مستحکم، نگاه داشتیم و در چهار جزء اصلی بنا، تعمیرات اساسی به عمل آوردیم؛ یعنی دو غرفه ای را که بر صحن حرم علوی مشرفند و دو غرفه دیگر در طبقه بالا که مشرف بر صحن قرار دارند. دیوارهای رو به صحن و رو به ورودی «باب شیخ طوسی» را دست نخورده، به حال خود باقی گذاشته ایم؛ چون نیاز به تعمیرات اساسی نداشتند.

مقبره ها و غرفه ها
درباره مقبره ها و غرفه های داخل مسجد عمران بن شاهین، مهندس محبوب گفت: کار تعمیر غرفه های طبقه فوقانی، تمام شده و قرار است بالکن و ایوان غرفه ها که رو به صحن علوی قرار دارند، به همان شکل باقی بمانند؛ اما دیوارهای داخلی غرفه ها را برداشته ایم؛ تا جزء مجموعه مسجد واقع شوند.

در مورد مقبره مرجع کبیر سید محمد کاظم یزدی که در سال 1337 ق. در این مسجد دفن شده، باید گفت: این مقبره، در سمت چپ ورودی اصلی مسجد، در کنار دیوار واقع است و یا تصمیم گرفته ایم که دیوارهای اطراف آن را برداریم؛ ولی به ظاهر و شکل متمایز آن و مشبک کروم کاری شده اش، دست نزنیم و آن را به همان صورت باقی بگذاریم.

در ظلع جنوب غربی مسجد، اتاقکی وجود دارد که متعلق به قبر سید شرف الدین موسوی، یکی از عالمان بزرگ شیعه است که سال ها پیش، آن را ساخته اند و ما قصد داریم دیوار شمالی آن را برداریم؛ تا این مکان نیز به محوطه مسجد اضافه شود.

درباره غرفه های پشتی مسجد باید بگویم: که یکی از آنها چسبیده به کتابخانه حرم مطهر است که ان شاءالله با اضافه نمودن آن به مسجد، نمازخانه ای برای مراجعه کنندگان به کتابخانه، ایجاد خواهیم کرد و بدین ترتیب، کتابخانه در آینده، شکل و شمایل دیگری خواهد یافت.

در شمال شرقی مسجد و در طبقه فوقانی، دو غرفه وجود دارد که کف آنها در مساحتی طولانی، سقف ورودی «باب شیخ طوسی» را تشکیل می دهد و راه ورود به آنها، از آن ورودی می گذرد و به یاری خدا، برای استفاده بیشتر از این فضای خالی، غرفه ها در آینده مورد بهره برداری قرار خواهند گرفت.

آجرکاری دیوارها
ابتدا در نظر بود ظاهر دیوارها تغییری نکند و تنها تمیز و پاکیزه شوند؛ تا نمای اصلی مسجد، به جهت اهمیت تاریخی، به همان حالت باقی بماند. مهندس مظفر محبوب با ذکر این مطلب، افزود: متأسفانه ظاهر و دیوارها در جاهای مختلف، به صورت جدّی آسیب دیده و به شکل ناهنجاری درآمده بود. از این رو، حفظ وضعیت موجود را صلاح ندیدیم؛ زیرا با شأن و مرتبه حرم امیرمؤمنان علیه السلام که مسجد عمران بن شاهین جزئی از آن به شمار می آید، سازگاری نداشت. از این رو، دست به کار شدیم و دیوارها را با آجرهای نو، نماکاری کردیم.

در ابتدای امر، کار با مشکل جدی رو به رو شد؛ زیرا گچ کاری دیوارها، ستون ها و سقف ها، ضخامتی بیش از 20 سانتی متر داشت و لایه های گچ، گاهی به سه یا چهار لایه می رسید. با این همه، کار لایه برداری گچ ها را شروع و به ترمیم و بازسازی دیوارها اقدام کردیم. قسمتی از سقف ها نیز آسیب دیده بود.

این آسیب دیدگی سقف ها، دو گونه بود؛ قسمت هایی را توانستیم به همان شکل سابق باقی بگذاریم و تنها تعمیرات جزئی روی آنها انجام دهیم؛ اما قسمت هایی نیز خسارت جدی دیده بودند که می بایست از نو ساخته و پرداخته شوند؛ مثلاً در ضلع شمال شرقی مسجد، حدود 25 متر مربع، به شکل ناهنجاری آسیب دیدگی های غیر قابل تعمیری وجود داشت که باقی گذاشتنشان به همان حالت، ممکن نبود و به همین جهت، آنها را برداشته، دوباره به همان صورت پیشین، بازسازی کردیم؛ تا پیشینه مسجد و اهمیت تاریخی آن، دچار تغییر و تبدیل نشود.

نمای چوبی مسجد
استاد مظفر محبوب، درباره نمای چوبی مسجد که شامل در و پنجره های چوبی و مشبک های بالای آن است، چنین گفت: این نمای چوبی، از چوب «جام» ساخته شده است و عمر آن، کاملا مشخص نیست. سطح این چوب ها، در حدود 5 تا 7 مرتبه، با رنگ روغن اندود شده، از این رو، برگرداندن سطح چوب ها به حالت نخست، کار بسیار مشکلی است. درباره لایه های ضخیم رنگ روغن روی چوب ها و باقی گذاردن یا برداشتن آنها، بررسی هایی صورت گرفته است و نظرهای متفاوتی وجود دارد. عده ای از ماهرترین نجاران، زیر نظر مهندس معمار حرم امیرمؤمنان علیه السلام برای گزینش بهترین راه حل، در تلاش هستند. در این میان، تاکنون بعضی پیشنهادها نیز آزمایش شده است؛ مثل برطرف نمودن لایه های رنگ که با وجود سعی فراوان برای این کار، نتیجه، چندان رضایت بخش نبوده، زیرا با این عمل، چوب های نما به شکل جدی آسیب می بینند.

راه حل دیگر آن بود که لایه های رنگ را به حال خود باقی بگذاریم و روی آنها را با لایه ای نازک از چوب ساج، به شکل و نقش فعلی نما، بپوشانیم که این راه حل نیز به خاطر وقت گیر بودن، مورد قبول واقع نشد. به هر حال، به جهت پیشینه تاریخی نمای چوبی مسجد و ظرافت و حساسیت بالای کار، هنوز تصمیم جدی ای در این باره نگرفته ایم؛ اما نمای چوبی مسجد از داخل، به صورت شکل هایی از چوب ساج و با نقش های اسلامی، کار خواهد شد؛ ان شاءالله.

مراحل بهره برداری
کار بازسازی و محکم کاری دیوارها و ستون های مسجد و اسکلت بندی آهنی دیوارهایی که تخریب یا کج شده اند، به پایان رسیده است و در ادامه کار، کف مسجد و قسمت پایین دیوارهای آن، با مرمر،سنگ خواهد شد؛ اما سطح عمده دیوارها و نیز سقف ها را باید با آجرنما و به سبکی که در آجرکاری دیوارهای خارجی مسجد عمل شده، نماکاری نماییم. امید است که این مراحل نیز به سرعت و به بهترین و کامل ترین شکل، انجام گیرد و به پایان برسد.

آینده مسجد
مهندس محبوب در این باره، چنین گفت: طبق نظری که هیئت امنای مسجد دارند، قرار است که این مسجد برای نماز، زیارت و عبادت زائران، بازگشایی و مکان های تابستانی و زمستانی برای آن در نظر گرفته شود. درب اصلی مسجد به همین صورت، یعنی رو به روی «ایوان العلماء» که پشت به ضریح مقدس و سمت شمالی صحن شریف قرار دارد، باقی خواهد ماند. همچنین ورودی دوم مسجد که دیوار به دیوار ورودی «باب شیخ طوسی» است، هیچ تغییری نخواهد کرد.

مقبره های موجود در مسجد نیز «ان شاء الله» به شکل فعلی خود باقی می مانند و تابلوهایی با نام صاحبان قبرها، برای راهنمایی زائران، نصب می کنیم؛ تا رهگذران با خواندن فاتحه ای، برای آنان، از خداوند، طلب رحمت و مغفرت کنند. علاوه بر این، تعدادی از قبرها سنگ قبر دارند و این موضوع، کار را برای زائران -در جهت شناخت صاحبان قبرها- آسان تر می کند و بدون شک، باقی گذاردن این قبرها در مسجد، به همین شکل، بی مانع است و مشکلی ایجاد نمی کند.

سوتیتر:
. نام این مسجد، یادآور نام مردی است که به گفته مورخین، نذری کرد و وفای به آن نذر، در ساختن این بنای عظیم، تبلور یافت؛ بنایی که هم اکنون از جمله آثار ارزشمند و ماندگار مربوط به حرم مطهر علوی به شمار می آید.

. قرار است که این مسجد برای نماز، زیارت و عبادت زائران، بازگشایی و مکان های تابستانی و زمستانی برای آن در نظر گرفته شود. درب اصلی مسجد به همین صورت، یعنی رو به روی «ایوان العلماء» که پشت به ضریح مقدس و سمت شمالی صحن شریف قرار دارد، باقی خواهد ماند.