مدرسۀ قوام در نجف
مجله فرهنگ زیارت دیماه سال 1388 شماره چهار
«مدرسه قوام» در محلۀ مِشراق نجف، جنب مدرسۀ مهدیه (متعلق به شیخ مهدى کاشف الغطا) و پشت آرامگاه سید بحرالعلوم و خاندانش که در کنار مسجد و مقبرۀ شیخ طوسى قرار دارد، واقع شده است. تأسیس آن در مساحت ٧٠٠ مترمربع، در سال ١٣٠٠ قمرى به پایان رسید. چون بناى مدرسه به شخصى به نام فتحعلى خان شیرازى معروف به «قوام‌السلطنه» از رجال سیاسى دورۀ قاجار منسوب مى‌باشد، به مدرسۀ قوام مشهور شده است و گاهى نیز به آن «مدرسه فتحیه» مى‌گویند.[i] حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ عبدالخالق دشتى از علماى مورد احترام استان بوشهر و شهر گناوه که در سال‌هاى ١٣٣٢ تا ١٣٣٨ شمسى به مدت شش سال در مدرسه قوام سکونت داشته، مى‌گوید:
در آن سال‌ها تولیت مدرسه بر عهده مرحوم شیخ عبدالحسین ذوالریاستین بود. او علاوه بر این مدرسه، تولیت مدرسۀ میرزاى شیرازى را هم بر عهده داشت. به همین سبب به وى «ذوالریاستین» مى‌گفتند.
مدرسه قوام از دو قسمت بیرونى و اندرونى تشکیل شده است. هنگام ورود، در مرحلۀ نخست به قسمت بیرونى که شبیه دالان است مى‌رسیم و با عبور در کوچکى که در سمت چپ دالان قرار دارد، به قسمت اصلى و اندرونى مدرسه وارد مى‌شویم. این قسمت شامل فضاى بزرگى است که در چهار طرفش حجره‌هایى براى اسکان طلاب ساخته شده که تعداد آنها به شصت حجره مى‌رسد و هم‌چنین داراى دو طبقه، یک سرداب بزرگ و حیاط سرپوشیده است.
این مدرسه در گذشته فقط یک طبقه و بیست وشش حجره داشته و تنها در قسمت شمالى، طبقۀ دوم داشت که در این اواخر مخروبه شده و در شرف تخریب و تعطیلى بود، تا این‌که مرحوم حاج شیخ نصرالله خلخالى به تعمیر و توسعۀ آن همت گمارد و مدتى تولیت و مدیریت آن‌جا را برعهده گرفت و حیاتى دوباره به مدرسۀ قوام بخشید.[ii]
در این مدرسه، شخصیت‌هاى بزرگ حوزوى که به تقوا، زهد، عبادت، عرفان و جهاد و شهادت شهرت دارند، ساکن شدند؛ از آن جمله مى‌توان به آیت‌الله سیدعلى قاضى، علامه امینى، آیت‌الله شهید سید اسدالله مدنى، شهید نواب صفوى و آیت‌الله شیخ جواد تبریزى و میرزا على توحیدى تبریزى صاحب «مصباح الفقاهه» و شیخ جعفر قوچانى و شیخ عباس دشتى و سید محمدتقى بحرالعلوم اشاره کرد.[iii] آیت‌الله سید محمد حسینى همدانى، صاحب تفسیر «انوار درخشان در تفسیر قرآن» مى‌گوید:
در سال ١٣۴٧ قمرى که من در مدرسۀ قوام نجف اشرف بودم، روزى سید على قاضى به مدرسه آمد و از متصدى آن حجره‌اى درخواست کرد و وى نیز با کمال احترام پذیرفته و حجرۀ کوچکى در طبقۀ فوقانى در اختیارش گذاشت. بعد معلوم شد که قاضى حجره را به عنوان مکان خلوتى براى تهجد و عبادت مى‌خواستند؛ چون تصور مى‌کردند تهجد ایشان، شب‌هنگام در خانه، باعث مزاحمت براى بچه‌ها مى‌شد.[iv]
علامه امینى صاحب کتاب ارزشمند «الغدیر» ، از جملۀ ساکنان این مدرسه بود. این عالم پرتلاش در یکى از حجره‌هاى مدرسه قوام که محل استراحت و اسکانش بود، کتابخانۀ کوچکى تشکیل داد و بخشى از کتاب «الغدیر» را در این مکان شریف به رشتۀ تحقیق و تألیف درآورد.
شهید نواب صفوى هم پس از مبارزه و ستیز با ایادى رژیم ستم‌شاهى، وقتى از ایران به نجف آمد و در همین مدرسه ساکن شد، کم‌کم با علامه امینى ارتباط برقرار کرد و بعد تحت تأثیر شخصیت علمى و ویژگى‌هاى اخلاقى ایشان قرار گرفت و در نهایت از محضر علمى علامۀ امینى بهره برد و در ردیف شاگردان ایشان درآمد.[v]
در این مدرسه مرحوم شیخ مرتضى رشتى، از اساتید مشهور فلسفه هم حجره داشت و براى طلاب درس هیئت، نجوم و فلسفه تدریس مى‌کرد؛ ولى با توجه به فضاى ضدفلسفى حوزۀ نجف چون چندان استقبالى از علوم وى نشد، نتوانست در نجف بماند و به تهران آمد و در مدرسه مروى به تدریس خود ادامه داد.[vi]
مدرسه قوام محل تجمع طلاب و فضلاى حوزۀ علمیۀ نجف، براى بحث و مذاکرۀ علمى به‌شمار مى‌آمد. در این مکان علمى، گاهى به مناسبت‌هاى مذهبى به‌خصوص در ماه‌هاى محرم و رمضان، جلساتى از سوى طلاب و فضلا برگزار شده و به شرکت‌کنندگان، اطعام و افطارى و در دهۀ محرم صبحانه مى‌دادند که همه در آشپزخانۀ خود مدرسه تهیه و پخته مى‌شد. هم‌چنین در این مراسم باشکوه، از منبرى‌هاى معروف نجف، مانند مرحوم شیخ محمدعلى واعظ خراسانى و شیخ عبدالعلى بحرینى (یکى فارس و دیگرى عرب) دعوت مى‌شد. واعظ خراسانى با سخنرانى منحصر به فردى که در میان علما و حتى مراجع شهرت و محبوبیت داشت، خطاب به حاضران نکات اخلاقى، علمى و اجتماعى مطرح مى‌کرد و همه از سخنانش استفاده مى‌کردند. در این مراسم اغلب مراجع نجف مثل آیت‌الله سید محمود شاهرودى و سید ابراهیم استهباناتى شرکت مى‌کردند.[vii] متأسفانه این برنامه‌ها در زمان رژیم بعثى عراق تعطیل شد و اکنون نیز به فراموشى سپرده شده است.[viii]
طلاب و فضلایى که از شهرها و کشورهاى دیگر وارد نجف مى‌شوند، چند روزى به عنوان مهمان در این مدرسه اسکان داده مى‌شوند. در بهمن ماه ١٣٨٨ که از این مدرسه بازدید کردیم، یکى از طلاب ساکن در مدرسه مى‌گفت:
تعداد زیادى از فضلاى مدرسۀ امام خمینى در قم وابسته به « جامعةالمصطفى العالمیه » که اخیراً براى زیارت عتبات عالیات به عراق و نجف مشرف شده بودند، حدود ده روز در این مدرسه سکنى گزیدند.
بر بالاى درب ورودى مدرسه ابیاتى به فارسى و عربى نوشته شده که در آن ضمن تعریف و تمجید از ناصرالدین شاه قاجار به نام بانى و تاریخ تأسیس مدرسه هم اشاره شده است. در این‌جا به چند بیت از آن بسنده مى‌شود:
یا مَن بَنى هذا الاساس المتین انّا فتحنا لک فتحاً مبین
به عهد خاقان فلک بارگاه ناصر دین، خسرو ایران زمین
مهتر فرخنده نَسَب میرزافتحعلى خانِ سعادت قرین
از سر اخلاص در این خاک پاککرد بنایى چه بهشت برین
مدرسه مجمع ارباب فضل مصطبۀ محفل طلاب دین
«فتحیه» نامیدش وزین نام نیکگشت به صد عزّ و شرافت قرین
سألتُ عن تاریخ هذا البناءفقیل لى اضف الى (الغین شین)[ix]
مدرسۀ قوام امروزه یکى از آبادترین و پرنشاطترین مدارس نجف است و زیر نظر دفتر آیت‌الله العظمى سیستانى اداره مى‌شود.
[i] جعفر الشیخ باقر آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج اول، ص ١٣٠.
[ii] جعفر الدجیلی، موسوعةالنجف الاشرف، ج ۶، ص ۴٢٠.
[iii] به نقل از شیخ عبدالخالق دشتی.
[iv] محمود طیار و صادق حسن‌زاده، اسوه عارفان، ص ۴١ و گلشن ابرار، ج ۴، ص ٣٨٧.
[v] گلشن ابرار، ج ٢، ص ۶۴۵.
[vi] در گفتگو با حجه الاسلام و المسلمین حاج شیخ عبدالخالق دشتی.
[vii] همان.
[viii] ماضی النجف و حاضرها، همان و موسوعة النجف الاشرف، ج ۶، ص ۴٢١.
[ix] جعفر الدجیلى، موسوعة النجف الاشرف، ج ۶، ص ٣٩١.
نظر شما