مجله  فرهنگ زیارت  فروردین ماه سال 1390 شماره 9 

نویسنده : حجت الاسلام جواد محدثی
زیارت خانه خدا، برای کسی که «مستطیع» باشد، یعنی توانایی جسمی و مالی داشته باشد، یک بار در طول عمر شخص، واجب است که به آن «حج» و «حجة الاسلام » گفته می شود و قرآن هم از آن به عنوان یک حق و تکلیف الهی یاد می کند: (والله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلاً)[1] و انجام بیش از آن، مستحب است.

کسی هم که نذر کند حرم یکی از امامان یا امام زادگان یا حرم نبوی را زیارت کند، یا قسم بخورد، این زیات به عنوان انجام قسم یا ادای نذر و عهد، «واجب» می شود. در غیر این صورت، زیارت، امری مستحب است و ثواب فراوان دارد. درباره زیارت کربلا در برخی روایات، تعبیر وجوب به کار رفته است؛ مثل سخن امام صادق (ع) که فرمود:

«زیارة الحسین بن علی واجبةٌ علی کل من یقرّ للحسین بالإمامة من الله عزوجل»[2] زیارت حسین بن علی (ع) بر هرکس که او را امام از جانب خدا می داند و به امامتش اعتراف دارد، واجب است. البته این وجوب را بر لزوم و حتمیت و تأکید حمل کرده اند؛ نظیر روایات دیگری که ترک زیارت آن حضرت را جفا به آن حضرت و دوری از رحمت خدا، یا عاق شدن نسبت به پیامبر خدا (ص) یا سبک شمردن و استخفاف شأن امامت، یا ترک حقی از حقوق الهی به شمار آورده که همه، اهمیت و جایگاه والای زیارت را می رساند. حتی زیارت قبر امام حسین (ع) را در شرایط خوف و خطر هم لازم و دارای ثواب می داند. (ر. ک: زیارت خائفانه)

زیارت وارث
یکی از مشهورترین زیارت نامه هایی است که خطاب به امام حسین (ع) خوانده می شود و از آن حضرت به عنوان وارث آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و حضرت رسول و امیرمؤمنان و فرزند فاطمه زهرا و خدیجه کبری (علیهم السلام) و «ثار الله» یاد می شود. متن این زیارت را امام صادق (ع) به صفوان جمال آموخته و جزئیات آداب این زیارت را هم فرموده است.[3]

تعبیر «وارث» در این زیارت نامه و زیارت های دیگر درباره سیدالشهدا یا ائمه دیگر، ارتباط مکتب ائمه معصومین (علیهم السلام) را با مکتب رسول خدا و مرام و سیره پیامبران الهی می رساند.[4]

زیارت وداع
آخرین زیارتی که در حرم یک امام یا حرم پیامبر خوانده می شود و در آن، آرزوی زیارت دوباره و درخواست تجدید عهد از خداوند می شود، «زیارت وداع» نام دارد. در زیارت نامه ها چنین تعبیراتی دیده می شود: «اللهم لا تجعله آخر العهد منا و منه» یا «اللّهم صل علی محمدٍ و آل محمد و لا تجعله آخر العهد من زیارتی ابن رسولک و ارزقنی زیارته ابداً ما ابقیتنی»[5]

در زیارت امام حسین (ع) یکی از آداب زیارت، آن است که پس از تمام شدن زیارت، زائر بالای سر امام حسین (ع) رفته و زیارت وداع بخواند و آدابی دارد که در کتب دعا آمده است.[6]

زیارت وداع در حج هم به نام «طواف وداع» آمده است. هنگامی که حاجی می خواهد مکه را ترک کند، طواف وداع می کند و در هر دور، حجرالأسود و رکن یمانی را استلام می کند و دعاهای خاصی دارد که مضمون آن، امیدواری زائر به آمرزش گناهان و برخورداری از اجر الهی است و درخواست می کند که آخرین زیارت خانه خدا نباشد: «اللهم لا تجعله آخر العهد من بیتک». رعایت این آداب در زیارت قبور امامان، در زیارت اعتاب مقدسه نجف، کربلا، کاظمین و سامرا و در دعاهای وداع، آمده است.[7]

زینبیه
حرم حضرت زینب (رحمه الله) در حومه شهر دمشق در سوریه، به «زینبیه» مشهور است. وقتی آن حضرت در شام از دنیا رفت، در قریه «راویه» شام به خاک سپرده شد. با گذشت زمان، مدفن ایشان زیارتگاه گشت و امروز به نام زینبیه، میعادگاه شیفتگان اهل بیت و زیارتگاه مسلمانان است. البته محققان در مورد محل دفن حضرت زینب، اختلاف دارند و بعضی قبر او را در غیر شام (مدینه یا مصر) می دانند. ولی طبق برخی نقل ها، پس از حادثه عاشورا، به ویژه پس از قتل عام مردم مدینه در «واقعه حرّه»، حضرت زینب به شام رفت و در آن جا درگذشت، یا به دستور یزید به مصر تبعید شد و آن جا وفات یافت. در قاهره هم بارگاهی منتسب به آن حضرت به نام «زینبیه» وجود دارد.[8]

امروز در شهرهای مختلف، بناها و تکیه هایی به نام «زینبیه» ساخته می شود که کانونی برای جلسات دینی و برگزاری مجالس دعا و عزاداری است.

سامرّاء
یکی از شهرهای زیارتی عراق که حرم مطهر امام هادی و امام حسن عسکری (ع) در آن قرار دارد. نام قبلی آن «سُرّ من رأی» بوده و پایتخت هشت خلیفه عباسی نیز در آن جا بوده است. امام هادی و امام عسکری (ع) به دستور و اجبار خلفا در این شهر و در منطقه نظامی و حفاظت شده به سر می بردند؛ از این رو به آن دو امام، «عسکریین» گفته می شود. مرقد دو امام شیعه و حرم آنان در طول تاریخ، تحولات بسیاری یافته و تجدید بنا گشته است. بارها نیز از سوی دشمنان مورد هجوم و تخریب قرار گرفته است که آخرین بار، در سال ١٣٨۴ شمسی سلفی های معاند، با بمب گذاری، این حرم را منفجر کرده و بنای آن و گنبد طلایی اش را منهدم ساختند. البته این حرم مقدس اکنون به همت شیعیان در حال بازسازی است.

سامراء، هم یک شهر زیارتی است، هم سابقه علمی مهمی دارد و زمانی حوزه علمیه پرنشاطی داشته و علمای بسیاری در آن جا حضور داشته اند؛ مثل میرزای شیرازی که از نجف به سامراء هجرت کرد و به حوزه آن رونق بخشید. در کنار مرقد آن دو امام، «سرداب مطهر» وجود دارد که یکی از اماکن زیارتی است و آداب و اعمال مخصوص دارد.[9]

کنار قبر مطهر امامان، قبر «حکیمه» دختر امام جواد (ع) و عمه امام عسکری، همچنین «نرجس» مادر امام زمان (عج) و «سمانه» مادر امام هادی (ع) و «سوسن» مادر امام عسکری (ع) قرار دارد. نیز قبور شماری از بزرگان و فرزانگان هم در سامراء در آستانه مقدس این دو امام است.

ستون
پایه هایی که در ساختمان ها وحرم ها به کار می رود تا سقف و گنبد را نگه دارد. برخی از ستون های مساجد یا زیارتگاه ها به دلیل سابقه تاریخی یا واقعه خاصی که در کنار آن اتفاق افتاده، شهرت و قداست دارد و مورد توجه مردم است؛ مثل ستون توبه، ستون حنانه، ستون حَرَس، ستون وفود و ستون سریر در مسجدالنبی. هرکدام از این ستون ها سرگذشت خاصی دارد که سبب شده به این نام خوانده شوند.[10]

سَدَنه
«سَدَنه» جمع سادن (مثل خدمه جمع خادم)، به کسانی گفته می شود که در کعبه یا معبد و حرم مقدسی به خدمت گزاری و پرده داری و امور مربوط به آن مشغولند؛ یعنی خدمت گزاران حرم ها؛ چیزی شبیه خدّام در بقاع متبرک. در ایام جاهلیت، سدانت و کلیدداری و پرده داری کعبه، بر دوش «بنی عبدالدار» بود. پیامبر خدا پس از فتح مکه، این سمت را برای آن خاندان ابقاء کرد. «سدانة الکعبه» از عناوین افتخارآفرین آن دوران بود.

خدمت گزاری در حرم های مطهر، یک افتخار و آرزوست. در یکی از زیارت های جامعه ائمه نیز در بخش مربوط به دعا و زیارت وداع چنین آمده است: «وددتُ ان کنتُ لها سادناً و فی جوارها قاطناً.. . »[11] ؛ دوست داشتم که خدمت گزار این آستان باشم و در جوار آن مقیم گردم و رنج کوچ از کنار آن را نچشم. (ر. ک: کلیددار، خادم).

سرداب
در مدخل «سامراء» آمد که سرداب مقدس یکی از اماکن زیارتی سامراء در جوار مرقد امامین عسکریین (ع) است. سرداب از دیرباز، به صورت اتاقی زیرزمینی با چندین پله، کاربردهای متفاوتی داشته است؛ هم برای استفاده از فضای خنک آن در تابستان و حفظ غذاها و نوشیدنی ها، و هم به عنوان آرامگاه و محل دفن مردگان. در قبرستان وادی السلام نجف نیز مقبره برخی از اشخاص به صورت سرداب هایی پایین تر از سطح زمین قرار دارد. در حرم امام رضا (ع) سرداب مقدس، مدفن اصلی آن حضرت است که اکنون در طبقه زیرین و به فاصله تقریبی سه متر از کف روضه منوره قرار دارد.[12]

سقاخانه
جایی که در آن جا برای تشنگان، آب ذخیره می کنند، یا به افراد آب داده می شود و نوعاً حالت متبرک و مقدس دارد. در قدیم، برای سیراب کردن عزاداران، مکان هایی اختصاص می یافت که هیأت های عزاداری و مردم عادی در ایام عاشورا و روزهای گرم، از آب خنک آن بنوشند. سنگاب خانه نیز محلی بوده که ظرف های بزرگ مخصوص نوشیدن آب سرد در ایام عزاداری در آن قرار می دادند. سقاخانه معمولاً سقف و سایه بانی داشت و چون کاری نیک و خداپسندانه بود، نزد مردم احترام داشت و برای تأمین آب خنک آن، نذر می کردند. سقاخانه محل نذر و نیاز و دعا و حاجت خواستن هم بود. سقاخانه ها را شیعیان به یاد شهادت امام حسین (ع) و برای ثواب بنا می کردند و معمولاً دیوارهای آن آراسته به کاشی و مزین به تصویری از حضرت اباالفضل العباس (ع) بود که بر کاشی های دیوار سقاخانه نقش می بست. اغلب در زیر سقاخانه ها، آب انباری وجود داشت که آب سقاخانه را تأمین می کرد.

در حرم مطهر امام رضا (ع) سه سقاخانه به شکل هشت ضلعی در صحن های انقلاب و قدس و جمهوری قرار دارد. معروف ترین و قدیمی ترین سقاخانه نیز در صحن انقلاب است، که به سقاخانه «اسماعیل طلایی» مشهور است.[13]

[1] آل عمران، آیه ٩٧.

[2] شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج ١٠، ص ٣۴۶.

[3] مفاتیح الجنان، زیارت هفتم از زیارت های مطلقه امام حسین (ع).

[4] ر. ک: علی شریعتی، حسین، وارث آدم.

[5] ر. ک: به زیارت وداع پیامبر خدا (ص) در مدینه، یا زیارت ائمه بقیع، یا زیارت وداع امیرالمؤمنین (ع).

[6] ر. ک: بحار الانوار، ج ٩٨، ص ٢٠٣ و ٢٠٨.

[7] ر. ک: مقاله «زیارت وداع» در پیش شماره ١ فرهنگ زیارت، تابستان ٨٨.

[8] ر. ک: عبیدلی، اخبار الزینبیات؛ محمدحسنین سابقی، مرقد العقیلة زینب؛ سید محسن امین، اعیان الشیعه.

[9] مفاتیح الجنان، بخش مربوط به زیارت ائمه سرّ من رأی و حضرت صاحب الأمر.

[10] ر. ک: رسول جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه.

[11] بحار الانوار، ج ٩٨، ص ٢٠۵ (زیارت جامعه سیزدهم).

[12] جزوه «حرم در واژه ها» از مجموعه جزوات «رهنما»، چاپ آستان قدس رضوی، ص ٢٨.

[13] همان، ص ٢٩.