مجله  فرهنگ زیارت  تیر ماه سال 1392 شماره 17 

مسجد تاریخی بَراثا که میان بغداد و کاظمین، بر سر راه زائران عتبات عالیات قرار گرفته، محل نماز و عبادت بسیاری از پیامبران و اولیای الهی و امیرمؤمنان (علیه السلام) و مقبرۀ شهیدان بسیاری بوده است. این مسجد حوادث بسیار مهمی را پشت سر گذاشته و دارای فضایل فراوانی است که در این مقاله به برخی از آنها اشاره می شود. به تازگی ساختمان باشکوهی در کنار این مسجد در حال ساخت است که به مسجد ضمیمه خواهد شد. این مقاله همچنین به سخنان امامان معصوم دربارۀ مسجد بَراثا و سرگذشت این مسجد در طول تاریخ اشاره می کند؛ سپس پانزده فضیلت برای مسجد بَراثا برمی شمرد.
نویسنده : محمود شریفی
یکی از مساجد تاریخی و معروف و پرفضیلت که پیش از اسلام و پس از آن همواره آباد بوده و هست، مسجد مقدس بَراثا ١است. این مسجد میان بغداد و کاظمین بر سر راه زوّار عتبات عالیات قرار گرفته و سزاوار است که زائران به آن مسجد رفته و در آن جا نماز گزارند؛ زیرا سرزمین براثا و مسجد آن، مکانی بسیار مقدس است و محل نماز و عبادت بسیاری از انبیاء و اولیای الهی و امیرالمؤمنین (علیه السلام) و مقبره شهدا بسیاری بوده است و حوادث بسیار مهمی در این مکان رخ داده که در این مقاله به برخی از آنها می پردازیم.

براثا در احادیث
١. امام صادق (علیه السلام) به ابی الحسن حذّا فرمود:

«در طرف شما مقبره ای وجود دارد که به آن براثا می گویند و از آن جا صدوبیست هزار شهید محشور می شود که همانند شهدای جنگ بدر هستند». ٢

١). نام بَراثا (یا بُراثا) از لغت آرامی «بَرثیا» به معنای «بیرون» گرفته شده است. مصطفی جواد و احمد سوسه، دلیل خارطة بغداد المفصل فی خطط بغداد قدیما و حدیثا، ص٧٩..

٢). عن ابی الحسن الحذّاء قال: قال ابوعبدالله (علیه السلام) «انّ إلی جانبکم مقبرة یقال له براثا، یحشر منها عشرون و مأة الف شهید کشهداء بدر». ابن قولویه، کامل الزیارات، ص٣٣٠، ح۶..

٢. سلیمان اعمش از جابر بن عبدالله انصاری و او از انس بن مالک نقل کرده که گفت:

چون امیرالمؤمنین (علیه السلام) از جنگ با خوارج بازگشت، در براثا فرود آمد و در آن جا راهبی در دیر خود بود. راهب چون آن لشکر را دید، از دیر خود فرود آمد و پرسید: رئیس این لشکر کیست؟ گفتند: امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) است و از جنگ اهل نهروان بازگشته است. پس به خدمت حضرت شتافت و با ادب ایستاد و گفت: «السلام علیک یا امیرالمؤمنین حقّاً حقّاً». حضرت فرمود: از کجا می دانی که من امیرالمؤمنین هستم به حقیقت و درستی؟ گفت: چنین خبر داده اند ما را رهبانان و دانایان ما. حضرت آن راهب را به نام خطاب کرده، فرمود: «ای

حباب!» راهب با شگفتی پرسید: نام مرا از کجا می دانید؟ فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) مرا چنین خبر داده. حباب گفت: دست دراز کن تا با تو بیعت کنم. پس من شهادت می دهم به وحدانیت خدا، و به رسالت محمد (صلی الله علیه و آله) و شهادت می دهم که تو علی بن ابی طالب و وصی آن حضرتی. فرمود: در کجا سکونت داری؟ گفت: در این دیر مقیم هستم. فرمود: بعد از این، این جا مباش؛ لکن در این جا مسجدی بنا کن و آن را به نام بنا کننده اش بنام. سپس از راهب پرسید: از کجا آب می خوری؟ گفت: از دجله. فرمود: چرا در این جا چشمه یا چاهی حفر نمی کنی؟ گفت: یا امیرالمؤمنین هر چاهی که کندیم، آبش شور بود. حضرت جایی را نشان داد و فرمود: این جا چاهی بکن. چون کندند، سنگی بزرگ ظاهر شد که نتوانستند بیرون بیاورند؛ پس آن حضرت سنگ را از جا کند و از زیر آن چشمه آبی ظاهر شد از عسل شیرین تر و گواراتر. پس فرمود: «ای حباب! از این چشمه آب بخور. زود باشد که در کنار مسجد تو شهری بنا شود که جبّاران در آن بسیار باشند و بلا و فتنه در آن بسیار و بزرگ باشد». ١پس مردی به نام براثا این مسجد را بنا کرد؛ ازاین رو «مسجد براثا» نام گرفت.

٣. ابوحمید بن قیس گوید: از امام سجاد (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: از پدرم ابوجعفر امام باقر (علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

زمانی که امیرالمؤمنین (علیه السلام) از جنگ خوارج بازمی گشت، به منطقه «زوراء» ٢رسید؛ پس به مردم فرمود: «این جا زوراء است؛ از این سرزمین عبور کنید و دور شوید؛ زیرا فرو رفتن زمین به آن نزدیک تر است از فرو رفتن میخ در میان سبوس.» سپس به سرزمین دیگری رسید و پرسید: این جا کجاست؟ گفته شد: سرزمین «نجرا» است. امام فرمود: این جا شوره زار است؛ به طرف راست حرکت کنید و از این جا دور شوید. هنگامی که به طرف راست حرکت کردند، به راهبی برخوردند که در صومعه خود بود. امام خطاب به آن راهب فرمود: آیا این جا فرود آییم؟ راهب گفت: با لشکر خود این جا فرود نیایید. فرمود: چرا؟ راهب گفت: چون در این سرزمین فرود نمی آید جز پیامبر یا وصی پیامبر با لشکرش که در راه خدا جهاد می کند و ما در کتاب های خود چنین خوانده ایم. امیرالمؤمنین (علیه السلام) به او فرمود: من وصی سرور انبیاء و سرور اوصیاء هستم. راهب گفت: پس تو همان مرد پیشانی سفید و نورانی قریش و وصی محمد (صلی الله علیه و آله) هستی؟ امام فرمود: من همان شخص هستم.

١). سید بن طاووس، الیقین، ص۴٢١، باب ١۵٧؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۵٢، ص٢١٧، ح١٨. لازم به یادآوری است که حدیث در بحارالانوار طولانی است و خبرهای غیبی بسیاری در آن بیان شده که از بیان آنها خودداری شد و شاید منظور از جبارانی که در آخر حدیث اشاره شده، صدام جنایتکار و تروریست های مزدور امروز باشند. هدیة الزائرین و بهجة النطرین، ص۶٢ از مرحوم حاج شیخ عباس قمی که در ترجمه حدیث از این کتاب استفاده شد و مرحوم صدوق و شیخ طوسی هم این حدیث را به طور مختصر نقل کرده اند. ر. ک: من لایحضره الفقیه، ج١، ص٢٢٠، ح٧٠٠ و تهذیب الاحکام، ج٣، ٢۶۴، ح٧۴٧..

٢). «زوراء» همان بغداد است..

پس راهب از صومعه خود به سوی امام (علیه السلام) آمد و عرض کرد: دین اسلام را به من عرضه کن؛ زیرا من وصف تو را در انجیل دیدم که تو در سرزمین براثا فرود می آیی؛ همان جایی که خانه مریم و سرزمین حضرت عیسی (علیه السلام) است. پس حضرت فرمود: بایست و به ما چیزی خبر مده (زیرا ما بهتر از تو به امور آگاهیم). سپس امام به جایی آمد و فرمود: خاک ها را کنار بزنید و خود حضرت با پا خاک ها را کنار زد؛ پس در این هنگام چشمه ای با آب فراوان جوشید و فرمود: این چشمه حضرت مریم است که برای آن حضرت جوشید و فوران کرد. سپس فرمود: هفت ذراع بعد از آن را بشکافید. چون شکافتند سنگ سفیدی نمایان شد. امام (علیه السلام) فرمود: حضرت مریم (علیها السلام) حضرت عیسی (علیه السلام) را این جا از دوش خود گرفت و بر روی این سنگ گذاشت و در همین جا نماز خواند. سپس حضرت امیر آن سنگ را نصب کرد و به سوی آن نماز خواند و چهار روز تمام در آن جا ماند و نماز خواند و حرم و اهل خود را در جایی که دور از آن جا بود و صدا به آن جا نمی رسید، فرود آورده بود. سپس فرمود: «این جا سرزمین براثا و این جا خانه حضرت مریم (علیها السلام) است و این جا مکان مقدسی است که انبیای الهی در آن نماز خوانده اند».

امام باقر (علیه السلام) فرمود: «ما بر این باوریم که حضرت ابراهیم (علیه السلام) پیش از حضرت عیسی (علیه السلام) در این مکان (براثا) نماز خوانده است». ١

١). امالی طوسی، ص٣١٠، ح۴٢؛ شیخ عباس قمی، هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، ص۶٢..

مرحوم محدث قمی١ پس از نقل روایات مربوط به این مسجد می گوید:

وبالجمله از مجموع این اخبار چند فضیلت برای این مسجد شریف معلوم می شود که اگر هر کدام از آنها در هر مسجدی باشد، سزاوار است که انسان بار سفر بربندد و منازلی طی کند و به فیض نماز و دعای در آن مستفیض و متبرک شود:

اول: مقرر نمودن حق تعالی، که در آن زمین فرود نیاید رئیسی با لشکرش، جز پیغمبر یا وصی او.

دوم: خانه حضرت مریم (علیها السلام) است.

سوم: سرزمین زادگاه حضرت عیسی (علیه السلام) است.

چهارم: بودن چشمه ای در آن جا که برای مریم (علیها السلام) ظاهر شده است.

پنجم: ظاهر کردن حضرت امیر (علیه السلام) آن چشمه را به اعجاز خود.

ششم: بودن سنگ سفید متبرّکی که مریم حضرت عیسی را بر آن گذاشت.

هفتم: بردن حضرت آن سنگ را از آن جا به اعجاز و نماز کردن به سوی آن.

هشتم: نماز خواندن حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) و دو نوباوه او حضرت مجتبی و سیدالشهداء (علیهما السلام) در آن جا.

نهم: چهار روز توقف حضرت در آن جا به جهت شرافت مکان و مقدس بودن زمین آن.

دهم: نماز کردن پیغمبران خصوصا حضرت خلیل الرحمن (علیه السلام) در آن جا.

یازدهم: بودن قبر پیغمبری در آن جا [احتمالاً یوشع].

دوازدهم: وقوع معجزه برگشتن آفتاب ١برای حضرت امیر (علیه السلام) در آن جا. ٢

١). طبق بعضی از روایات که مرحوم محدث زاده و مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار و دیگران نقل کرده اند، در براثا یا نزدیک آن جا به طور معجزه آسایی آفتاب پس از غروب، برای خواندن نماز عصر امیرالمؤمنین (علیه السلام) به آسمان بازگشت. برای اطلاع بیشتر ر. ک: هدیة الزائرین، ص۶۶؛ بحارالانوار، ج۴١، ص١٧٨ و پاورقی مفاتیح الجنان مستند، ص١٠۴۶..

٢). هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، ص۶۴؛ مفاتیح الجنان مستند، ص١٠۴۶..

نویسنده علاوه بر این موارد، طبق روایت امام صادق (علیه السلام) - که در ابتدای مقاله نقل شد - می فرماید: سیزدهمین فضیلت این است که براثا سرزمینی است که صدوبیست هزار شهید از آن جا محشور خواهند شد که مقام و منزلت آنان پیش خدا همانند شهدای جنگ بدر است.

فضیلت چهاردهم این است که این سرزمین قدمت زیادی دارد و از زمان حضرت ابراهیم (علیه السلام)، محلی مقدّس بوده که ایشان هم در آن جا نماز خوانده است.

پانزدهم این که پس از اسلام همواره این مسجد و سرزمین محل عبادت شیعیان ناب بوده و در دوران هایی هم شیعیان این منطقه تحت تعقیب و آزار ستمگران بودند، ولی مقاومت کردند.

براثا در طول تاریخ
١. حموی (۵٧۴ - ۶٢۶) گوید:

بَراثا محله ای بود در طرف بغداد، در قبله کرخ و جنوب باب محوّل، و برای آن مسجد جامعی بود که شیعیان در آن نماز می خواندند و خراب شده.. . و گفته که قبل از زمان راضی بالله خلیفه عباسی، شیعیان در آن مسجد جمع می گشتند و سبّ صحابه می نمودند. راضی بالله امر کرد ناگهانی در آن مسجد ریختند و هر که را یافتند بگرفتند و حبس نمودند و مسجد را خراب کرد و با زمین هموار نمود. شیعیان این خبر را به امیرالأمراء بغداد (بَحکم ماکانی) رسانیدند. بَحکم حکم کرد به اعاده بنا و وسعت و محکم کردن آن و اسم راضی را در صدر آن نوشت و همواره آن مسجد آباد و محل برگزاری نماز بود تا سال ۴۵٠ و پس از آن تا حال (یعنی حدود سال ۶٠٠) و براثا پیش از بنای بغداد، قریه ای بوده که گمان مردم آن است که حضرت علی (علیه السلام) زمانی که به جنگ نهروان رفته بود، به آن جا گذر کرد و در مسجد جامع براثا نماز خواند و به حمامی که در آن روستا بود وارد شد. براثا منسوب به ابوشعیب براثی عابد است، و او اول کسی است که در براثا در کوخی ١ساکن شد و آن جا عبادت خدا می کرد. ٢

١). خانه ای که از نی ساخته می شود..

٢). یاقوت حموی، معجم البلدان، ص٣۶٢..

٢. خطیب بغدادی می نویسد:
در موضع معروف به بَراثا مسجدی بود که در آن مردمی منسوب به تشیع برای نماز و دعا تجمع می کردند. خبر به مقتدر بالله خلیفه عباسی بردند که رافضی ها در این مسجد جهت سبّ صحابه تجمع می کنند و قصد خروج از طاعت خلیفه دارند. وی دستور داد در روز جمعه شیعیانی که وقت نماز به مسجد آمده بودند دستگیر و زندانی طویل المدت به آنها بدهند و مسجد هم خراب شد و با خاک یکسان گردید و تا سال ٣٢٨ همچنان خراب بود تا تجدید بنا شد. ١

١). خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج١، ص١٠٩. جعفر الخلیلی می نویسد که عامل دستگیری شیعیان و خراب کردن مسجد، مقتدر بالله بود، نه راضی بالله و حموی اشتباه کرده است. موسوعة العتبات المقدسة، ج٩، ص٢٠..

٣. عبدالحسین شهیدی صالحی به نقل از منابع معتبر می نویسد:

ظاهراً بازسازی براثا برای فرو نشاندن اعتراض شیعیان و به قصد تبدیل تدریجی آن به مسجدی رسمی و دولتی و بیرون آوردن آن از انحصار شیعیان صورت گرفت. از این رو به دستور خلیفه، احمد بن فضل هاشمی به امامت جمعه براثا برگزیده شد و در نخستین نماز جمعه که پس از بازسازی در ١٢ جمادی الاولی ٣٢٩ برگزار شد، بسیاری از مردم بغداد به همراه صاحب شرطه شرک‍ت کردند

.. . در پی تسلط سلاطین شیعی آل بویه بر بغداد، جامع براثا اهمیت دوچندان یافت؛ چنان که در ٣۴٩ به دنبال بروز فتنه در بغداد و تعطیل شدن نماز جمعه در آن شهر، در براثا نماز جمعه بدون وقفه و در آرامش اقامه می شد.. . شیعیان در روزگار تسلّط امرا و خلفای سنی مذهب نیز هیچ گاه از مسجد براثا چشم نپوشیدند. به نوشته ابن اثیر و ابن جوزی در سال ۴٢٠ خلیفه، خطیب شیعی مسجد را عزل و به جای او خطیبی سنی نصب کرد؛ اما با اعتراض مردم کار بالا گرفت و مدتی اقامه نماز در مسجد براثا متوقف شد. سرانجام شیعیان به شفاعت سید مرتضی نقیب سادات توانستند موافقت خلیفه را برای بازگشت امام جماعت سابق جلب کردند.

درگیری ها و مجادلات مکرر مذهبی شیعی و سنّی و طغیان رود دجله بارها موجب ویرانی مسجد براثا شد، تا این که از حدود ۴۵٠ به بعد این مسجد کاملاً متروک ماند.. . از بازسازی احتمالی مسجد در قرن نهم نیز گزارشی در دست نیست؛ اما در سال ٩١۴ شاه اسماعیل صفوی پس از فتح بغداد، به بازسازی و آراستن مسجد براثا فرمان داد. از آن پس همواره شیعیان به زیارت آن جا می رفتند و بسیاری از علمای بزرگ شیعه در آن اعتکاف می کردند. در قرن سیزدهم به فرمان ناصرالدین شاه قاجار، پاره ای تعمیرات و تزئینات در مسجد صورت گرفت، اما بعدها قسمت هایی از آن در اثر طغیان دجله ویران شد. ١

مسجد براثا؛ دیروز و امروز
١. در دائرة المعارف تشیع درباره مسجد بَراثا چنین آمده است: آوازه آن (براثا) از قبل از اسلام است و در عصر عباسی به اوج شهرت رسید و آن هنگامی بود که شیعیان در این مکان، مسجد عظیمی بنا نمودند و علی رغم این که این مسجد در خارج شهر بغداد بود، شأن و منزلتی عظیم داشت. منابع شیعی اتفاق کلمه دارند و بعضی از مصادر سنی هم حاکی از آن است که حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) هنگام بازگشت از جنگ نهروان در سال ٣٧ هجری در نزدیکی این مکان ٢غسل فرمودند؛ سپس نماز خواندند و از همان موقع، شیعیان این محل را مقدس شمرده و به زیارت این قریه می رفتند و در عصر عباسی مسجد عظیمی در این مکان مقدس بنا نمودند که تا عصر حاضر باقی است. ٣

٢. در دانشنامه جهان اسلام چنین آمده است: محله براثا که پیش از توسعه کاظمین، در پنج کیلومتری این شهر قرار داشت، اکنون به سبب بنای شهرک العطیفیه در اطراف این محله، به کاظمین متصل شده و در مغرب بزرگراه بغداد - کاظمین و در فاصله یک کیلومتری مغرب دجله و پل بزرگ آهنی آن واقع است. درب اصلی مسجد، با چند پلّه به صحن آن باز می شود. در ضلع شرقی صحن، ایوانی بزرگ قرار دارد که از آن، وارد

١). دانشنامه جهان اسلام، ج٢، ص۵۵٩..

٢). اشاره به همان حمامی است که حموی گفته بود و امام علی (علیه السلام) به حمامی که در آن روستا بود وارد شد؛ یعنی در آن حمام غسل کرد..

٣). دائرة المعارف تشیع، ج٣، ص١۵٧..

مسجد سر پوشیده و بزرگ براثا می شوند. بر فراز قسمت شمالی و جنوبی ایوان دو گلدسته بزرگ کاشی کاری شده از دور جلب نظر می کند. مقام حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام) در قبله مسجد واقع است. ١

٣. نگارنده نیز پیش از سقوط صدام که توفیق زیارت عتبات عالیات نصیبم شد، توفیق یافتم که به زیارت این مسجد مشرف شوم. اتفاقاً هنگام برگزاری نماز جماعت ظهر و عصر بود و نماز جماعت باشکوهی در آن جا برگزار شد که این جانب نیز شرکت کردم و مسجد هنگام نماز پر از جمعیت بود.

بنا بر گفته یکی از دوستان که پس از این جانب و اخیراً به آن مسجد مشرف شده، این مسجد در محله عطیفیةالاولی در منطقه کرخ بغداد نزدیک جسر الحدید واقع شده است و پس از سقوط صدام هر هفته نماز جمعه باشکوهی در آن مسجد برگزار می شود ٢.. . اخیراً ساختمان مفصلی در کنار مسجد اصلی در حال ساخت است که متصل به مسجد خواهد شد. ٣امید است که با برقراری امنیت کامل در عراق، زائران توفیق زیارت این مکان مقدس را پیدا کنند.

١). دانشنامه جهان اسلام، ج٢، ص۵۵٩..

٢). سید احمد علوی، عراق از دیدگاه سیاحان و جهانگردان، ص٣۶۶..

٣). عکسی از مسجد قدیم و بنای جدید در کتاب عراق وجود دارد..