مجله  فرهنگ زیارت  فرهنگ زیارت، دوره 8، شماره 33، زمستان 1396 

شهر مقدس نجف یکی از شهرهای تاریخی با سرمنشأ دینی است که مجموعه ای از اسباب و عوامل در طرح معماری و ساختار ظاهری آن دخیل می باشد. از جمله عوامل جغرافیایی، دینی، سیاسی، نظامی و. . محله های قدیم و جدید نجف اشرف، دو بخش اصلی شهر محسوب می شوند که هرکدام نشانه ها و نمادهایی مخصوص به خود دارند که یادآور فرهنگ و آداب و سنن حاکم بر عمل و اندیشه مردم در ساختن و طرز معماری خانه ها و محلات و اماکن عمومی در طول تاریخ است. از مقایسه میان بخش های مختلف شهر در گذشته و حال و تغییرات و تحولاتی که در گذر زمان در شکل خانه ها پدید آمده، این نتیجه حاصل می شود که سازه های قدیم نجف، بیش از ساختمان ها، کوچه ها و محله های امروزی با روح فرهنگ اجتماعی و آداب دینی و اوضاع محیطی هماهنگی دارد. به همین دلیل هنوز به طور کلی مقهور واقعیات و جریانات مخالف و وارداتی نشده و هرچند به شکل محدود، به حیات خود ادامه می دهد.
نویسنده : سشنین الجنابی، عبدالستار
مقدمه
شهر نجف اشرف از روزهای نخستین شکل گیری و حتی در مراحل بعدی توسعه در دهه سوم قرن بیستم، طبق نقشه های شهری و حکومتی که برای ساخت شهرها تعیین می شود، رشد و تکامل نیافته است؛ همچنان که شهرهای کوفه و واسط و بغداد نیز همین حال را دارند. از این جهت محدوده های شهر نجف و ساختار شهری آن، دارای نظم و هدف و شکل از پیش مشخص شده ای نیست و مسیرها و میدان ها و بازارها پراکنده و نامنظم، و خانه ها و محله ها درهم فشرده و بی قاعده است.

نجف اشرف به تدریج و بدون هیچ ضابطه ای توسعه یافته و تنها ملاک در ساخت و سازهایش این بوده است که خانه ها به حرم مطهر علوی نزدیک تر باشد و همین امر، نشان دهنده سبب فشردگی و ازدحام خانه ها و مساحت اندک واحدهای مسکونی است.

محدوده شهری «نجف اشرف» و عوامل مؤثر در آن
سخن گفتن از طرح و نقشه شهرهای تاریخی، یعنی سخن گفتن از تغییرات و دگرگونی هایی که در طول زمان، در مکان واحدی اتفاق افتاده است (مکیه، 2000 م، ص464). نجف، یکی از شهرهای تاریخی با سرمنشأ دینی است که مجموعه ای از اسباب و عوامل در روش طراحی، شکل ظاهری و طرز معماری آن مؤثر بوده اند.
1- عامل جغرافیایی
شهر نجف در سرزمینی با خصوصیات آب و هوایی و محیطی ویژه ایجاد شد و رشد و توسعه یافت. در روزگاری که شهرها معمولاً در مناطق خوش آب و هوا و در نزدیکی آب بنا می شدند، نجف اشرف در سرزمینی خشک و به دور از آب شکل گرفت و همین باعث شد مردم ساکن این شهر با گرفتاری ها و دشواری های مستمری رو به رو باشند و در بعضی دوره های تاریخی، بسیاری از اهالی نجف مجبور به ترک خانه و دیار خود شوند؛ تا اینکه طرح آب رسانی به نجف اشرف در سال 1928میلادی اجرا شد.
طولانی بودن فصل تابستان و بالا رفتن درجه حرارت و وجود توفان و گرد و خاک سبب شد که مردم سرداب هایی را بنا کنند و با ساختن دیوار و سقف برای آنها، که با طرز معماری محلی در ایجاد طاق ها و گنبدها و دریچه ها سازگار بود، خود را در امان بدارند. این سرداب ها، پدیده ای فراگیر بود و کمتر خانه ای را می شد سراغ گرفت که سرداب نداشته باشد. پس تعداد سرداب ها را می توان به تعداد خانه ها دانست که شهری دیگر را در دل زمین به نمایش می گذاشت.

2- عامل دینی
عامل دینی به شهر نجف معنویت بخشید و آن را در زمره شهرهای مقدس قرار داد. تأثیر این عامل در طرح شهری نجف اشرف با وجود ضریح مقدس امام امیرالمؤمنین، علی7، در این شهر، پیوند کاملی دارد و صحن شریف علوی به عنوان مرکز شهر و محور فعالیت های دینی و برگزاری برنامه ها و شعائر اسلامی، معنا و مفهوم می یابد. حرم مطهر علوی، محل اجتماع مردم برای ادای وظایف دینی بود و در طول زمان، برای امور دنیا و مسائل اجتماعی، فرهنگی، تجاری و سیاسی نیز مرکزیت یافت. صحن حرم علی7 قلب پرتپش شهر نجف، و منشأ عمران و آبادانی آن به شمار می آمد و میدان ها، محلات، بازارها و دیگر اماکن عمومی، از آنجا به اطراف شهر و تا بیرون آن، امتداد می یافت.
بدین سان شهر نجف در همه عرصه ها و فعالیت های مادی و معنوی خود با صحن شریف علوی و مناسک دینی آن پیوندی تنگاتنگ داشت و این بر چهارچوب نقشه شهر و تحولات مربوط به آن، تأثیری روشن می گذاشت.

تا سال 1968میلادی 26 مسجد جامع، هشتاد مسجد کوچک، پانزده حسینیه، 288 گورستان خصوصی علاوه بر قبرستان عمومی، 34 مدرسه دینی همراه با دانشکده فقه، هجده کتابخانه عمومی، پنجاه کتابخانه خصوصی بزرگ، صدها کتابخانه شخصی کوچک و شش مقام برای پیامبران و اولیا و صالحین برای شهر نجف ثبت شده است (مظفر، 1982م، ص177).

از اینجا معلوم می شود که عامل دینی بر شکل گیری نقشه شهری نجف اشرف، و وحدت معماری آن در سازه های دینی یا مسکونی، تأثیری روشن داشته و منشأ پیدایش شکل خاص و متمایزی شده است که در طرز معماری صحن علوی و مساجد و گنبدهای موجود در بخش قدیمی شهر و قبرستان آن به وضوح پیداست. نقشه خانه های نجف نیز متأثر از عامل دینی است؛ چه اینکه در ساخت واحدهای مسکونی، سعی شده است که حریم زنان و خانواده حفظ شود و دور بودن آنها از چشم بیگانگان و مهمان ها مد نظر باشد. ازاین رو خانه ها معمولاً دو بخش کاملاً مجزا داشت: «اندرونی» که مخصوص زنان بود و جز خانواده و زنان، کسی حق ورود به آن را نداشت؛ «بیرونی» که ویژه مهمان ها، دوستان و نزدیکان بود.

موقعیت دینی شهر نجف و ورود زائران و مهاجران از اقوام و دولت های مختلف، زمینه را برای ظهور بسیاری از شیوه های هنری و معماری در این شهر، فراهم کرده بود و به خصوص معماری شرقی، تأثیر فراوانی بر آن گذاشته بود. طرز معماری اسلامی  شرقی یا گنبدها و ایوان ها و ستون ها و طاق ها، در ساخت ضریح و صحن شریف حیدری و مساجد و مدارس و حتی خانه ها تأثیرگذار بود. دیگر شیوه های معماری نیز همچون نوع محلی قدیم، که در منطقه حیره بر جای مانده، سبک های نوِ اسلامی، آنچه از سنت های فنی و معماری شرقی به عاریت گرفته شده و شیوه های متأثر از ضرورت های محیطی و منطقه ای، همگی شکل و صورت خاصی به معماری شهر نجف بخشید و با وجود تلوّن و گوناگونی، در یک چیز مشترک بود: وجود گنبدها، طاق ها و خطوط عربی و ظریف کاری ها و تزیینات مربوط به آن.

نکته آخر اینکه وظایف دینی در باب نظافت و طهارت، وجود حمام های عمومی متعدد را ایجاب می کرد. ازاین رو شهر نجف در نیمه های دهه سی، دوازده حمام عمومی داشت (محبوبه، 1958م، ص22). تأثیر دیدگاه دینی باعث شده بود که در همه خانه های نجف قدیم یک حوض آب به اندازه کُر یا بیشتر وجود داشته باشد.

3- عامل اجتماعی
عامل اجتماعی نمی تواند به تنهایی در طراحی شهر نجف و شکل معماری آن مؤثر بوده باشد. این عامل در بسیاری از موارد، با عامل دینی تداخل و هم پوشانی دارد. اختلاف و تباین آشکاری میان سازه های معماری شهر نجف دیده نمی شود؛ هم به دلیل طبیعت اجتماعی و دینی این شهر که بر رعایت اعتدال و عدم اسراف در ساخت و ساز مبتنی است و هم اینکه در نجف گروه متنفذ و حاکم و قدرتمندی که بخواهد برای خود قصر و بارگاه و مانند آن بسازد، وجود نداشته است. البته بعضی از خانواده های توانگر، مثلاً تجار و شیوخ عشایر، خانه های اضافی داشته اند که از جهت معماری و مساحت به گونه ای نبوده است که با خانه های دیگر مردم تفاوت چندانی داشته باشد و به آنها قصر گفته شود. در این خانه ها، که گاه وسیع تر و راحت تر از خانه های معمول بوده، از شخصیت های بزرگ ادبی، اجتماعی یا سیاسی  که از نجف دیدار می کردند  پذیرایی می شده است؛ مثل خانه های آل عجینه، آل شلاش و آل مرزه.
4- عامل زمین شناسی
از دیگر عوامل مهم در سبک معماری شهر نجف، مسئله طبیعت زمین و فراوانی مواد اولیه ایست که برای ساخت سازه های مسکونی و غیره، طبق روش های خاص محلی و منطقه ای به کار گرفته می شده است. زمین نجف نسبت به جاهای دیگر خاک مرغوب تری برای عمل آوردن آجر دارد. همچنین شن و صخره های آهکی که مواد تشکیل دهنده گچ به شمار می آیند، به وفور در نجف یافت می شود. وجود آجر و گچ، از نوع ممتاز و نرم، باعث می شد که ساخت و سازها در نجف به شکل اساسی بر آن دو ماده متکی باشد و در ساخت گنبدها و طاق ها و دیوارها مورد استفاده قرار گیرند. ساختمان هایی که آجر و گچ در آنها به کار رفته، چنان استواری و استحکامی دارد که ده ها سال پا برجا مانده است؛ مانند ساختمان صحن شریف حیدری.
چوب در نجف اشرف، عنصری وارداتی و گران قیمت است. ازاین رو کاربرد وسیعی نداشته است و از آن تنها در ساخت درها و پنجره ها و ستون ها و سقف طبقه های دوم  برای سبکی، زیبایی و عایق حرارتی  بهره می برده اند.

5- عامل نظامی
نجف اشرف، شهری بر کناره صحراست و همین مسئله همواره این منطقه را در معرض خطر هجوم دشمنان یا حمله بعضی قبایل هم جوار یا اعراب بادیه نشین قرار می داده و حمایت همه جانبه از مردم و تأمین امنیت زندگی و اموال آنان را می طلبیده است. ازاین رو باید عامل نظامی را سببی مضاعف در جهت گیری ساختاری شهر نجف دانست که مردم را بر آن می داشت گرد شهر دیوارهایی برآورند و استحکامات پیرامون آن را تقویت، و خندق هایی را حفر کنند.
دیوارهای شهر نجف به همان اندازه که شهر را در آغاز قرن هفدهم میلادی در برابر هجمات گسترده وهابیون و اعراب، محافظت کردند، عاملی اساسی در جلوگیری از توسعه، و موجب تراکم و ازدحام و تنگی معابر و کوچکی واحدهای معماری و تعدد طبقات خانه های شهر نیز بوده اند. علاوه بر این، هزینه های هنگفتی که خرج ساخت دیوار شهر نجف و استحکام و تجدید بنا و تغییر مکان آن می شده، نیروهای بسیار و اموال فراوانی را که می شد برای ساخت خانه ها و اماکن مورد نیاز به کار گرفته شود، به خود اختصاص می داده است که البته به دلیل ضرورت تأمین امنیت و پاسداری از حریم شهر و ساکنان آن، از آن چشم می پوشیده اند.

شاید یکی از عوامل وجود مسیرهای پر پیچ و خم و گذرگاه های تنگ که غالباً عرض آنها کمتر از یک متر است و معمولاً به بن بست منتهی می شوند، تأثیر عنصر نظامی بوده است؛ زیرا وجود چنین نقشه ای، هرمنطقه را به محله ای مسدود که جز اهالی حق رفت و آمد در آن را ندارند، تبدیل می کرده و این حالت در هنگامه هجمه های سنگین که دیوارهای شهر تاب مقاومت در برابر آن را نداشتند، نقش دفاعی و حمایتی فعال و برجسته ای را ایفا می کرده و برای شهر نجف، که وهابی ها مستمراً به آن حمله می کردند، اهمیت ویژه داشته است  (ر. ک: عزاوی، 1425ق، ج6، ص169).

شهر مقدس نجف با تن دادن به این چند عامل، توانست نوعی خاص از طرح و نقشه و معماری را محقق سازد و به موجب آن، در برابر بسیاری از آسیب ها و معایب سرزمینی و آب و هوایی مقاومت کند و شخصیت ذاتی و ممتازی از خود نشان دهد و ماهیت تمدنی خود را با ویژگی ها و نشانه های مدام و مستمر در طول تاریخ حفظ کند. اما از آن روز که این عوامل زیر پای تکنولوژی غربی و وسایل ارتباطی و قوای توسعه طلب پایمال گردید و شهر نجف، عناصر محلی و سرزمینی خود برای ساخت و ساز، و نیز ارزش های روحی و انسانی خود را از دست داد، نه تنها به شهری بی هویت تبدیل شد، بلکه بسیاری از ارزش های زیبایی شناسانه و اصالت های ژرف تاریخی که شهر نجف را به شکلی ممتاز و متمایز از دیگر شهرها می نمایاند نیز نادیده انگاشته شد (موسوی، 1982م، ص250).

محله های مسکونی قدیم در محدوده دیوار شهر
محله های قدیمی؛ ویژگی ها و پدیده های خاص
قبایل و عشیره ها پدیده اجتماعی خاصی است که وجه امتیاز بسیاری از شهرهای اسلامی همچون بصره، کوفه و واسط است. اما این پدیده اجتماعی در شکل و ترکیب محلات مسکونی شهر نجف، علی رغم عربی و بدوی بودن آن، تأثیرگذار نبود؛ زیرا هجرت به نجف و سکونت در آن هیچ گاه به صورت گروهی و دسته جمعی نبوده تا بتواند به روشنی در تغییر شالوده اجتماعی این شهر مؤثر واقع شود، بلکه مهاجرت ها یا فردی محض بوده یا در بهترین حالت، با خانواده یا تعدادی از خانواده ها بوده است که بعدها خاندان های بزرگی را بنیان نهادند. علت این امر را باید در وضعیت جغرافیایی و محیطی نجف جست وجو کرد؛ سرزمینی خشک، بی آب و علف و محتاج به بسیاری از ضرورت ها و نیازهای حیاتی برای ادامه زندگی جماعت های بزرگ انسانی. ازاین رو شهر نجف، در طول تاریخ، مقصد و سکونتگاه قبایل و عشایری نبوده است که یکباره به آن رو بیاورند، بلکه مهاجرت ها عمدتاً با انگیزه های دینی و علمی، و بیشتر به صورت فردی صورت می گرفته است.
این پدیده در نهایت موجب شد که افراد جامعه نجف، در غیاب وابستگی و انسجام قبیلگی و عشایری، محلات و مناطق مسکونی متعددی را به وجود آوردند و این وابستگی و تشکل محلی، عامل ایجاد امنیت و آسایش بود و جای حمایت عشیره و قبیله را گرفت. البته این پیوند و اتحاد محله ای به نوعی عصبیت جدید تبدیل شد و به شکل تأمل برانگیزی، جنگ ها و فتنه هایی را زمینه سازی کرد تا آنجا که گاه حکومت های مرکزی مجبور به دخالت نظامی در قضایا می شدند.

محله های شهر نجف در محدوده دیوار شهر، به چهار محله بزرگ تقسیم می شوند: محله المشراق در شمال شرقی، محله البراق در جنوب شرقی، محله العماره در شمال غربی و غرب و محله الحویش در جنوب غربی.

این محلات تا قبل از سال 1282ق/ 1862م جدا و متمایز از هم نبودند و نخستین تحدید و مرزبندی محلات به شکل رسمی در سال 1282 قمری و توسط والیان عثمانی صورت گرفت و هدف از آن، سرشماری نفوس، و مشخص کردن مشمولین سربازی وظیفه بود (محبوبه، 1958م، ص23).

هر محله، یک رئیس داشت و امور مربوط به خود را مستقلاً پی می گرفت و به انجام می رساند. محلات عموماً به اسم شخصیت های بزرگ و مطرحِ ادبی، دینی، تجاری و سیاسی نام گذاری می شد. وجود افراد متعدد از یک خاندان، یا سکونت شخصیتی مهم در یک کوچه باعث می شد آن کوچه را به نام آن خاندان یا شخصیت نام گذاری کنند؛ مثل کوچه های یابیت حبوبی، آل صافی، آل جواهری، آل شمرتی و. . . .

وجود کوچه های تنگ و پر پیچ و خم که می توان از آنها به دهلیز تعبیر کرد، یکی از مظاهر شهر نجف است. طرح و نقشه این کوچه ها به گونه ای است که در کاهش آسیب های ناشی از تند بادهای سوزان و مملو از گرد و خاک در طول تابستان، بسیار مؤثر است. همچنین نقش طراحی منحصر به فرد این کوچه ها در تأمین امنیت محله ها و همه شهر در هنگام هجمه های خارجی، انکار ناشدنی است. در دو طرف این کوچه های تنگ، خانه های کوچک و به هم چسبیده ای قرار دارند که طبقات متعدد و دیوارهای بلند آنها گاه فضای کوچه را اشغال کرده است و چنان می نماید که گویا به هم وصل شده اند. این استفاده بهینه از فضا و زمین و زیرزمین برای ساخت سکونتگاه ها، نتیجه محدودیت مساحت شهر و محصور بودن آن در چهارچوب دیوار شهر از یک سو، و ازدیاد ساکنان آن بر اثر رشد طبیعی جمعیت و مهاجرت های محله ای و بیرونی از دیگر سوست.

نخستین اقدامات برای توسعه شهر نجف (1908  1946م)
به سبب وجود مشکلات و گرفتاری های ناشی از تراکم جمعیت و کمبود جا در محله های چهارگانه نجف، تلاش هایی برای توسعه این شهر در بیرون از محدوده دیوار صورت گرفت و به شهروندان اجازه داده شد که در محله ای در جنوب شهر خانه سازی کنند. این تلاش ها از سال 1326ق/ 1908م با صدور نخستین طرح توسعه شهر از طرف ناظم پاشا، والی بغداد، شروع شد و تا سال 1918م. ادامه یافت و در این مدت در جهت جنوبی وادی السلام، و در کنار خط آهن به طرف کوفه و سمت غربی دیوار شهر، در جنوب محله العماره، خانه ها و اماکن اداری و کاروان سراهای متعددی ساخته شد. اما متأسفانه همه این خانه ها و مراکز اداری و خدماتی، که بیرون دیوار شهر ساخته شدند، در جریان محاصره شهر نجف، به دست انگلیسی ها، در سال 1918میلادی، به بهانه کشته شدن معاون سیاسی حاکمیت نجف، «کاپیتان مارشال»، ویران شد و اثری از آنها باقی نماند (کمال الدین، 1970م، ص44).
پس از روی کار آمدن حکومت ملی و تأسیس دولت عراق و آرام شدن اوضاع شهر نجف و زوال خطر اعراب و وهابی ها و دیگر مهاجمان، مردم برای ساخت و ساز در بیرون از محدوده قدیمی شهر، انگیزه بیشتر پیدا کردند و شهر از غرب و جنوب شرقی توسعه یافت و محله های جدیدی با مراکز صنعتی و اداری ساخته شد و دیوار شهر در پنج قسمت، در مقابل خیابان اصلی محلات تازه تأسیس، تخریب شد تا دسترسی مردم به مرکز شهر آسان شود.

در سال 1937میلادی، در دوره قائم مقامی «صالح حمام»، برنامه تخریب کلی دیوار شهر آغاز شد و از آنجا که خانواده های فقیر بسیاری در ایوان ها یا خانه های متصل به این دیوار زندگی می کردند و با این نقشه توسعه و ایجاد خیابان ها و جایگاه های جدید، متضرر می شدند، از طرف دولت زمین هایی به قیمت ارزان و گاه مجانی در جنب محله امیر غازی، به آنها واگذار شد و بدین ترتیب، محله ای نو به نام «صالحیه» شکل گرفت (محبوبه، 1958م، ص214).

در آغاز سال 1940 میلادی معاونت دولتی در نجف، طرحی را برای بازسازی مقبره وادی السلام  که سال ها به آن توجه نشده بود  پیشنهاد کرد؛ به این صورت که مقبره به قطعه های مربع شکل مساوی تقسیم شود و میان آنها خیابان های متقاطع احداث گردد و مقبره از همه طرف، حصارگذاری شود. آن گاه طبق گورستان های جدید، در خیابان ها و فرعی های آن، همچنین حصار پیرامونی درخت کاری صورت گیرد که این در زیبایی چشم انداز شهر و ورودی آن، نقش بسزایی دارد. این برنامه، به دلیل کمبود اعتبارات، پیشرفت کندی داشت و در سال 1946میلادی تکمیل شد. همچنین در سال 1941 میلادی طرح بازسازی، توسعه و مستقیم سازی بازار بزرگ شهر نجف و بعضی بازارچه ها شروع شد و در سال 1943میلادی به انجام رسید.

تغییرات اساسی در مرکز شهر
اصلاح و تغییرات اساسی در نقشه شهر نجف، در سال 1949میلادی به اجرا در آمد و محور آن، پیرامون صحن علوی در مرکز شهر بود. ساخت و سازهای بسیار و تراکم شدید خانه ها و اماکن عمومی اطراف صحن، باعث تنگی کوچه ها و بازارچه ها شده بود، به حدی که عبور و مرور را دشوار می کرد. علاوه بر اینکه در نقاط دیگر، اصلاً خیابانی وجود نداشت و هر کس می خواست از یک طرف شهر به طرف دیگر آن برود، باید از صحن علوی عبور می کرد. وجود وسایل نقلیه جدید ایجاب می کرد که خیابان های متناسبی احداث شود یا کوچه ها و خیابان های قدیم، توسعه یابد.
نخستین کار برای تأمین مالی طرح توسعه و تغییر اطراف حرم علوی، ایجاد پارکینگ های متعدد در شهر و اجاره دادن آنها به ماشین داران بود که شهرداری توانست از این طریق، سالانه پانزده هزار دینار کسب درآمد کند و بودجه کافی را برای تملک بناهای اطراف حرم علوی و تخریب آنها به دست آورَد. آغاز این کار، سال 1949میلادی بود.

عملیات تخریب خانه های پیرامون صحن حیدری به اجرا درآمد و خیابان هایی به عرض بیست متر، به شکل دائره ای، احداث شد. همچنین برای احداث خیابانی در جهت شمالی صحن، مقابل «باب الطوسی»، به طرف آخرین محدوده های شهر، خانه ها و مغازه ها، با جلب رضایت صاحبانشان، خریداری و تخریب شد و آن گاه برای سهولت در عبور و مرور ماشین هایی که از کربلا به سوی خیابان محیط به حرم علوی پیش می آمدند، کار تسطیح و هموارسازی آن نیز به پایان رسید.

با گشایش این مجموعه خیابان ها در قلب شهر نجف، تحول محسوسی در ظاهر شهر پدید آمد و بناهای قدیمی، همچون محله ها و بازارها و مهمانخانه ها، جای خود را به عمارت های جدید داد که با شکل معماری امروزی ساخته می شدند. با این کار، میراث معماری قدیم نجف  که باید حفظ می شد و به عنوان نماد هویت عربی و اسلامی شهر و ساکنان آن مورد توجه قرار می گرفت  با بی مهری مواجه شد و متأسفانه از بین رفت.

بناهای فرهنگی و ویژگی های معماری آنها
معماری همچون آیینه ای است که پدیده های مختلف تمدنی یک عصر را  در محدوده جامعه ای خاص یا در سطحی عمومی  انعکاس می دهد. معماری نشان دهنده ارزش های فکری و اجتماعی و به تبع، نماینده قواعد و احکام حاکم در یک دوره زمانی است و در عین حال از محتوایی زیبایی شناسانه و یک روح هنری حکایت می کند.
عناصر معماری شهر نجف، تابعی است از ارزش های دین اسلام و خصائص اخلاقی عرب که در این شهر عمیقاً ظهور و بروز یافته است. این ویژگی ها، طعم و رنگی خاص به معماری شهر بخشیده و ترکیبی است منحصر، از میراث عراقی اصیلِ ریشه دار در عمق تاریخ و معماری وام گرفته شده از بلاد شرق اسلامی و ضرورت های محلی و اجتماعی و اوضاع اقتصادی. ازاین رو در واحدهای ساختمانی گوناگون همچون خانه ها، مساجد، مدارس، مقبره ها و بازارها، ویژگی های مشترکی، از جهت معماری و هنری، دیده می شود.

1- خصوصیات خانه های قدیم نجف
خانه های شهر نجف از جهت نقشه و طرز بهره وری از مکان و امکانات موجود، گاه چنان خاص و ویژه است که می توان آنها را از خانه های دیگر شهرهای عراقی یا اسلامی متمایز دانست. مهم ترین این ویژگی ها، وجود سرداب ها و چاه های آب و حوض ها و مقبره هاست که به ندرت می توان آنها را یکجا در خانه های غیر نجفی مشاهده کرد (حکیم، 2006، ص 26).
خانه ها در شکل کلی خود، دارای عناصر ساختاری و معماری اصیلی است که در بیشتر خانه های قدیم نجف به صورت کامل یافت می شود. بعضی از عناصر مزبور از این قرار است:

الف) صحن یا حیاط روبازِ داخلی

حیاط، نخستین مکان در طرح و نقشه خانه هاست و اتاق ها، سرویس های بهداشتی، ورودی ها و راه روها، پیرامون آن واقع می شوند. باقی مانده های خانه ها در شهر باستانی «اور» در جنوب عراق، نشان می دهد که صحن داخلی در طراحی خانه، جایگاه نخست را داشته است. وجود حیاط در وسط خانه، موجب می شد که نور طبیعی و هوا از طریق پنجره ها به داخل اتاق ها راه یابد. وسعت و ضیق حیاط، با توجه به مساحت کلِ خانه، تفاوت می کرد و معمولاً آن را با آجر مسطحی که در گویش محلی خود، آن را «فرشی» می نامیدند، سنگفرش می کردند.

ب) چاه آب

در صحن خانه، معمولاً چاه آب و حوضی کنار آن وجود داشت. ضرورت اقتضا می کرد که هر چند با زحمت، چاه آبی حفر شود و برای نیازهای گوناگون اهل خانه  به جز آشامیدن و پخت وپز  استفاده شود. بسته به منطقه شهر، عمق چاه های آب متفاوت بود. ولی به طور معمول، در عمق چهل متری به آب می رسیدند. قُطر چاه، به حدود یک متر و دهانه چاه های مادر، به 5/1 متر و اندکی بیشتر می رسید.

چرخی چوبی با ریسمان و دلوی بر دهانه چاه قرار می دادند و با آن آب می کشیدند و در حوض می ریختند. حوض نیز به اندازه شرعی (کُر) بود تا کار تطهیر را آسان کند. در نجف اشرف، آب کشیدن از چاه ها، حرفه متداول عده ای معروف به «ملایه» بود. معمولاً از داخل چاه سوراخ هایی به درون سرداب ایجاد می کردند تا هوا تهویه شود. صحن هر خانه، یک یا دو چاه فاضلاب داشت که آب باران و زیادی آب های مصرفی خانه در آن سرازیر می شد (اسدی، 1975م، ص17؛ شرقی، 1978م، ص39).

ج) سرداب

خانه های نجف در قدیم، بی استثنا دارای سرداب بودند و حتی بسیاری از آنها بیش از یک سرداب با عمق های مختلف داشتند. سرداب در زیرزمین ساخته، و از داخل با آجر و گچ و به صورت طاقچه ها و سقف گنبدی شکل، پرداخته می شد. کف سرداب را با آجر مسطح فرش می کردند و حجم و عمق آن به وسعت خانه و تعداد افراد خانواده بستگی داشت. هر چه سرداب عمیق تر می بود، خنکی آن نیز افزایش می یافت. در تابستان نجف که گاه دمای هوا به پنجاه درجه می رسد، دمای سرداب ها سی درجه، و گاه  بسته به عمق سرداب  بیست درجه بود (اسدی، 1975م، ص404).

وسیله ورود به سرداب، پله و نردبان بود و افراد خانواده، ساعاتی طولانی از روزهای داغ را خصوصاً هنگام ظهر و بعد از ظهر، و نیز بعضی شب ها را که توفان گرد و خاک برپا می شد، در آنجا سپری می کردند (خلیلی، 1426ق، ج2، ص79).

تهویه هوای سرداب را کانال های متصل به چاه آب و بادگیرهای متصل به پشت بام تأمین می کردند. هوا از دهانه بادگیر که رو به وزش باد قرار داشت، وارد می شد و به سطح سرداب که بر آن آب می پاشیدند، برخورد می کرد و بدین طریق، هوای سرداب مرطوب، خنک و تلطیف می شد و فضای مناسبی را برای استراحت و آسودن از گرمای سخت تابستان فراهم می کرد. در زمستان نیز از سرداب ها به عنوان انبار توشه استفاده می کردند (انصاری، 2000م، ص458).

د) ایوان

ایوان یا بالکون، سازه ای است با سه دیوار و سقف و گشوده از پیش رو و مشرف بر حیاط خانه که در زبان محلی به آن «طارمه» می گویند. هر خانه ای ایوان داشت و اهل خانه برای استراحت روزانه در هوای معتدل و خوردن چای و تنقلات از آن استفاده می کردند. نمونه هایی از این ایوان ها در بنای دارالاماره کوفه و قصرالاخیضر، در نزدیک کربلا، شناسایی شده است (همانجا).

ه) راه روهای معلّق و ستون های چوبی

از آنجا که خانه های نجف، دوطبقه ساخته می شد و طبقه نخست آن مساحت بیشتری داشت، در مقابل اتاق های طبقه اول، راه روهایی را مشرف بر صحن خانه تعبیه می کردند که در آهنی یا چوبی نقاشی شده ای به ارتفاع تقریباً یک متر داشت. راه روها به وسیله ستون هایی از چوب سخت بر زمین محکم می شد. سرستون های مقرنس کاری شده، از زمختی و خشونت پل چوبی می کاست و جلوه ای چشم گیر به آن می بخشید (همانجا).

و) دالان

وجود دالان های منتهی به صحن، از دیگر خصوصیات خانه های قدیمی نجف است. این دالان ها «بیرونی» و «اندرونی» خانه ها را کاملاً از هم جدا می کردند و اگر به خاطر کمی وسعت خانه، امکان احداث دالان نبود، با آویختن پرده ای بر درگاه اندرونی، آن را از دیدن و اطلاع بیگانگان در امان می داشتند.

2- خصوصیات خانه های جدید نجف
تحولات اجتماعی و اقتصادی نیمه دوم قرن بیستم در شهر نجف، که به انتشار مفاهیم و ارزش های جدید منجر شد، بسیاری از ملاک ها و ارزش های پذیرفته شده در معماری را دستخوش دگرگونی کرد. از بین رفتن تمایز در امکانات ساخت و ساز میان ثروتمندان و خانواده های متوسط، موجب شد که از حجم تفاوت ها در نوع و ظاهر خانه ها کاسته شود و خانواده کوچک شکل بگیرد. دو بخش «بیرونی» و «اندرونی» که اساس خانه های قدیمی بود، به سبب تحول در مفهوم روابط اجتماعی و تغییر ارزش های مربوط به جایگاه زن در اجتماع، اهمیت و اصالت خویش را از دست داد.
بالا رفتن سطح سلامتی و فرهنگ جامعه نجف، تأثیری بسزا در ضروری دیدن امور شخصی و خصوصی در ساخت خانه ها بر جای می نهاد و مردم را بر آن می داشت که در خانه خود حمام و باغچه و وسایل تفریح داشته باشند و از وسایل جدید سرمازا و گرمازا و تأسیسات آب و مانند آن استفاده کنند و از سرداب و بادگیر و حمام بازار و چاه آب بی نیاز شوند و مردگان خود را به جای خانه، در قبرستان عمومی دفن کنند.

در طرح و نقشه خانه ها و خصوصیات ساختی آنها نیز تغییرات روشنی پدید آمد. طبقات اول، فضایی گسترده یافت و پنجره های بزرگ، نور و هوای بیشتری را به داخل اتاق ها وارد می کرد. برای ساخت اسکلت خانه، از فولاد و بتون آرمه استفاده شد که از آجر و چوب بسیار مستحکم تر بود.

بی نظمی و به هم ریختگی در نقشه کوچه ها و مسیرهای تنگ و پیچ در پیچ نیز جای خود را به نقشه منظم و خیابان های عریض و جدول گذاری شده و به هم پیوسته داد و این، کار رفت و آمد وسایل نقلیه را آسان می کرد و آوردن آنها را تا درِ خانه ها به راحتی ممکن می ساخت. ساختن خانه های به هم چسبیده و کوچک که در محلات قدیمی شهر تا دهه چهل قرن بیستم ادامه داشت نیز متوقف شد و ساخت خانه های وسیع و جدا از هم با فضای سبز از چهار طرف، معمول گردید.

جدا از اسکلت ساختمان که آهن یا بتون آرمه در آن به کار می رود، مواد اولیه برای ساخت دیوارها و دیگر قسمت ها، عمدتاً آجر است که هم مواد تشکیل دهنده آن به راحتی و با قیمت ارزان در نجف یافت می شود و هم عنصری مقاوم و عایق در مقابل گرما و صداست. ملاط میان آجرها، گچ است که چسبندگی فراوانی دارد و زود خشک می شود. سقف ها، به خصوص سقف طبقات بالایی را از مواد سبک مانند چوب و تنه درختان نخل و حور می سازند و روی آنها نی های خشک و سبوس می ریزند که عایق حرارتی بسیار خوبی است. بر بالای آن نیز لایه ای گچ، و آن گاه عایقی از قیر می کشند. دیوارهای داخلی را با گچ نرم، سفیدکاری می کنند و تزیینات هندسی زیبا و متنوعی در آن به کار می برند. پنجره ها و درها را هم معمولاً با استفاده از چوب و شیشه و آهن، به هیئتی که نماینده فرهنگ جامعه نجف باشد، می سازند. (همانجا؛ ص 460؛ الشرقی، 1978م، ص38).

3- حوزه های علمیه
معماری مدارس دینی نجف ویژگی ها و ممیزاتی دارد که با هدف شکل گیری آن، یعنی درس و مطالعه و سکونت، متناسب و هماهنگ است. در نقشه ساختمانی مدارس علمی، حیاطِ روباز، اولین مکان است و سپس رواق های مسقف رو به حیاط و آن گاه اتاق ها، نمازخانه، راه روها، ورودی ها و سازه های ضروری دیگر قرار می گیرند و این نظم خاص، تابع مبانی اسلامی در معماری، و مطابق با نیازهای محیطی و نوع حیات اجتماعی رایج در نجف است (انصاری، 2000م، ص449).
هر یک از اتاق های مدرسه، ایوانی در جلو دارد که با آجر و کاشی آراسته شده و یک یا دو طلبه در آن زندگی می کنند. حوض وسط حیاط، آب خود را از چاه حفرشده در صحن می گیرد. نمای بیرونی مدرسه عبارت است از یک در ورودی که به صحن منتهی می شود و غالباً به شکل ایوانی کوچک است که قوسی متناسب با مساحت کل ساختمان دارد (همانجا).

دیوارهای مشرف به صحن، با آجر، گچ و کاشی غالباً آبی رنگ تزیین می شود و در بالای دیوار و بر نواری از کاشی، آیات قرآن کریم، چشم بینندگان را به خود جلب می کند. در طبقه های فوقانی، تمام اتاق ها و راه روها بر حیاط احاطه دارد و نور و هوای مورد نیاز را از فضای باز پیش رو تأمین می کند. اغلب مدارس نجف، به داشتن سرداب، ممتازند؛ جایی که در روزهای گرم تابستان و نیز هنگام وزیدن تندبادهای گرد و خاک، بهترین مأمن و اقامتگاه طلاب است. هر مدرسه ممکن است بیش از یک سرداب داشته باشد و این سرداب ها از جهت وسعت و عمق، متفاوت ساخته شده اند.

در بین مدارس دینی نجف، مدرسه «سلیمیه» در بازار محله مشراق، کمترین مساحت (صد متر مربع) با کمترین تعداد اتاق (ده عدد) را دارد و بزرگ ترین آنها، مدرسه و حوزه جامع نجف است که مساحتش به پنج هزار متر مربع می رسد و بر کناره راه نجف و کوفه واقع است، با سه طبقه علاوه بر طبقه زیرزمین، و 208 اتاق و چند سالنِ تدریس و کتابخانه و مسجد و پنج سرداب (خلیلی، 1426ق، ج2، ص129).

4- بازارها و کاروان سراها
عنصر دیگری که از نشانه های شهر نجف است، بازارها و کاروان سراهاست. بعضی از بازارها، مثل بازار بزرگ و بعضی متفرعات آن، سقف دار هستند. معمول بازارها شامل مسجد، حسینیه، مدرسه، کاروان سرا، حمام، مقبره و گذرگاه هستند. همه این سازه ها را در بازار بزرگ نجف، به روشنی می توان مشاهد کرد که پیشینه آن به اواخر دوره سلطه ایلخانان بر عراق (656-738ق) بر می گردد.
این بازار، از گذشته تا کنون، مرکز تجاری شهر نجف بوده است و امروزه نیز شکل و نقشه آن همچون گذشته است و هیچ تغییری نکرده و همچنان در آن، فروشگاه های تخصصی وجود دارند که در طول تاریخ کالاهای خاصی را عرضه می کرده اند؛ مانند راسته بقال ها، راسته نانواها، راسته میوه فروش ها، راسته بزازها و. . . . تنها چیزی که تغییر کرده، نوع کالایی است که در این راسته ها عرضه می شود و شغل های جدیدی که پدید آمده است؛ همچون رنگ رزی، کتاب فروشی، عطاری، ریخته گری و. . . .

علاوه بر این بازار، در محلات نجف نیز بازارچه های خاص آن محل ایجاد می شده که به نام آن مکان معروف بوده است؛ مثل «بازار حویش» که از مقابل در غربی صحن مطهر شروع می شده و از میان محله حویش تا خیابان «سور» امتداد می یافته است. با اجرای برنامه توسعه و بازسازی اطراف حرم علوی، تحولات اساسی در این منطقه به وجود آمد و بیشتر خانه ها به اماکن تجاری و فروشگاه و بازارچه تبدیل شد.

شهر مقدس نجف به واردات مواد خوراکی از دیگر شهرها وابسته بود و از طرف دیگر، مرکزی برای تأمین نیازهای مختلف قبایل بدوی و عشایری عراق به شمار می آمد که این امر باعث شد تعداد زیادی کاروان سرا برای انبار کردن انواع حبوبات و مایحتاج روزانه ایجاد شود. حبوبات و میوه ها در فصل خود، در این کاروان سراها انبار می شد تا در فصل های دیگر در دسترس مردم قرار گیرد. اعراب بدوی، با قافله های متعدد، که گاه تعداد شتران آن به هزار نفر می رسید، در فصول مختلف راهی نجف می شدند و مقدار زیادی برنج، خرما و. . . ، که در کاروان سراها انبار شده بود، تهیه می کردند و با خود می بردند.

شکل این کاروان سراها، مربع یا مستطیل بود، با فضای باز و گسترده ای در وسط آن که گاه مسقف نیز بود و ایوان هایی به شکل طاق ساخته شده از آجر و گچ، گرداگرد آن برای انبار کردن کالاها، استراحت کاروانیان و کار کردن ساکنان وجود داشت. بعضی از آن کاروان سراها، امروزه نیز همان کارکرد را دارند که از مشهورترین آنها می توان به خان عطیه، خان دارالشفا و خان بیت شلاش اشاره کرد.

5- گورستان ها
تاریخ دفن مردگان در ظهرالکوفه (منطقه ای که شهر نجف بخشی از آن است) شاید به روزگار جنگ های آزادی بخش اسلامی، که در این مکان به وقوع پیوسته است، منتهی شود. در جنگ قادسیه در سال 14 قمری 635 میلادی، شهدای مسلمان در ظهرالکوفه به خاک سپرده شدند. به نقلی سیصد تن از صحابه رسول خدا9 در این مکان دفن شده اند که تنها قبر امیر مؤمنان، علی7، شناخته شده و معروف است (مجلسی، 1403ق، ج42، ص399).
درباره تاریخ دفن در جوار مرقد امام علی بن ابی طالب7، دلیل قاطع تاریخی وجود ندارد؛ جز اینکه بر اساس اغلب منابع، کار خاکسپاری در حرم علوی هم زمان بوده است با سکونت عده ای از مردم در نزدیکی مرقد آن حضرت و این را باید به روزگاری پس از معلوم شدن قبر امیر مؤمنان7 در زمان هارون الرشید  که رفت و آمدها و زیارات افزایش یافت و استقرار و اسکان در نجف صورت گرفت  مربوط دانست. اما چون می دانیم که سکونت قابل توجه در این منطقه در اواخر قرن سوم هجری اتفاق افتاده، طبیعتاً دفن مردگان نیز در همان دوره بوده و آن عصر را باید آغاز این حرکت به شمار آورد.

با روی کار آمدن دولت صفویه در ایران در اوایل قرن دهم هجری، کارِ آوردن جنازه مردگان از ایران به عراق و دفن آنها در نجف به پدیده ای معمول تبدیل شد و در اوایل قرن دوازدهم، به عللی چند، به اوج خود رسید؛ از جمله بازگشت حوزه علمیه به نجف و هجرت بسیاری از عالمان ایرانی در پی حمله افغان ها، به نجف. افزون براینکه، کتاب ها و رسائل بسیاری در فضیلت دفن در خاک نجف نوشته و منتشر شد. همچنین گروه هایی از عشایر عراق، در آغاز قرن هفدهم میلادی، به طور وسیع، اقدام به نقل جنائز به نجف کردند و چنان شد که هر مسلمان شیعه ای آرزو داشت در جوار امام علی7 به خاک سپرده شود و در حمایت قبر آن حضرت، به شفاعت عندالله نائل گردد و از عذاب و گرفتاری های برزخ در امان بماند (نقاش، 1998م، ص261).

خاکسپاری مردگان در نجف، به مکان و موقعیت خاصی محدود نبود. مردم، اموات خود را در صحن حرم و پیرامون آن در خانه ها و محله ها دفن می کردند و این کار تا اواخر دهه شصت قرن گذشته ادامه داشت. ازاین رو باید گفت که نجف قدیم، همه اش گورستان یا خانه های ساخته شده روی قبرها بود.

با ازدیاد جمعیت، مکان دفن هم به جاهای دور دست منتقل می شد و به طرف مناطق شمال شرقی شهر عقب می رفت. قبرستان عمومی وادی السلام که در بیرون شهر واقع بود، در نهایت به شکل شرعی و رسمی در 4 تموز 1922میلادی آغاز به کار کرد و وزارتخانه های اوقاف، اقتصاد و داخلی، محدوده های آن را تثبیت کردند. از آن پس، آنجا محط و مأوای جنازه شیعیانی شد که همسایگی قبر شریف و نورانی حضرت امیر مؤمنان7 را برای راحت و سلامت خویشتن در برزخ و قیامت آرزو داشتند.

مردم به دو شکل مردگانشان را در نجف به خاک می سپارند. یا به شکل فردی و در قبور انفرادی، یا به طور جمعی در مقبره های خانوادگی در سرداب های خاص. امکان دفن بر اساس اهمیت، از رواق روضه علوی و آن گاه صحن و ایوان ها و اتاق های صحن آغاز می شود و به خانه ها و مقابر خاصه در محلات قدیمی و اخیراً گورستان عمومی می رسد.

طبیعت خاک نجف اشرف به گونه ای است که زمینه مساعدی برای دفن به وجود می آورد. زمین این شهر، به جهت بلندی، دور از دسترس آب ها و سیلاب هاست و صخره ها، شنی و خشک اند و زمین، سفتی معتدلی دارد و کار حفر آن با وسایل دستی و به شکل خاص در آوردن قبر را، طبق سنن دینی و اجتماعی، آسان می گرداند و در عین حال، چنان سست و نرم نیست که در حین کار، فرو بریزد و نیاز به محکم کاری داشته باشد. این نکته از جمله خصوصیاتی است که اعتقاد به افضلیت دفن در نجف را در ذهن و عمل شیعیان راسخ تر کرده و رغبت به آن را در آنان برانگیخته و پردوام ساخته است.

از جمله نتایج مثبت این جریان و سنت دینی برای نجف اشرف، مرکزیت یافتن این شهر مقدس از جهت اقتصادی و نقش بارز آن در خط دهی ها و هدایت های اجتماعی است.

فهرست منابع

اسدی، حسن (1975م). ثورة النجف، بغداد، دار الحریة للطباعة.

انصاری، رؤوف محمدعلی (2000م). النجف الاشرف: مدینة اسلامیة عریقة دراسة لأبرز معالمها العمرانیة، بحث ضمن کتاب النجف الاشرف اسهامات فی الحضارة الانسانیة، لندن، المرکز الاسلامی.

حکیم، حسن عیسی (2006م). المفصل فی تاریخ النجف الاشرف، قم، المکتبة الحیدریة.

خلیلی، جعفر (1426ق). هکذا عرفتهم، النجف/ قم، مطبعة شریعت.

شرقی، طالب علی (1978م). النجف الاشرف عاداتها و تقالیدها، النجف، مطبعة الآداب.

عزاوی، عباس (1425ق). العراق بین احتلالین، قم، المکتبة الحیدریة.

کمال الدین، محمدعلی (1970م). النجف فی ربع قرن، تحقیق و تعلیق کامل سلمان الجبوری، بیروت، دار القارئ.

مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحار الانوار، تحقیق محمدباقر البهبودی و یحیی العابدین الزنجانی، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

محبوبه، جعفرباقر (1958م). ماضی النجف و حاضرها، چاپ دوم، النجف، مطبعة الآداب.

مظفر، محسن عبدالصاحب (1982م). وادی السلام فی النجف من اوسع مقابر العالم، النجف، مطبعة النعمان.

مکیة، محمد (2000م). ما اتمناه من تخطیط عمرانی لمدینة النجف، بحث ضمن النجف الاشرف اسهامات فی الحضارة الانسانیة، لندن.

موسوی، مصطفی عباس (1982م). العوامل التاریخیة المنشأة و تطور المدن العربیة الاسلامیة، بغداد، دار الرشید للنشر.

نقاش، اسحاق (1998م). شیعة العراق، قم، المکتبة الحیدریة.