مجله  فرهنگ زیارت  فرهنگ زیارت، دوره 8، شماره 33، زمستان 1396 

انتقال مردگان به اماکن مقدس، از سنت هایی است که از دیرباز بین شیعیان رواج داشته است. این سنت، در برخی خاندان ها و عالمانِ شیعی، به قدری ریشه دار بوده که اگر امکان نقل جسد در زمان فوت نبوده، پس از دفن موقت و رفع موانع، به مکانِ مقدسِ مورد وصیت، منتقل می شده است. در ایران نیز چنین سنتی بوده است؛ چنان که برخی وصیت می کردند جسد آنان در مشهد (حرم علی بن موسی الرضا(ع) یا در قم (حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) دفن شود و برخی دیگر تأکید داشتند که جسد آنان به عتبات عالیات منتقل شود که سهم کربلا و نجف، از همه شهر های مقدس عراق، بیشتر بوده است. در اینکه انتقال جسد به عتبات از چه زمانی شروع شده، بین مورخان معاصر اختلاف است؛ اما در دوره صفویه این سنت رواج داشته و در دوره قاجاریه به اوج خود رسیده است. این مقاله، به بررسی تاریخچه وگزارش های انتقال جنائز به عتبات عالیات، به ویژه شهر کربلا و نجف، می پردازد و نگاهی به گزارش جهانگردان، وضع بهداشت و چگونگی حمل و مشکلات آن دارد.
نویسنده : فقیه بحر العلوم، محمدمهدی
تاریخ انتقال جنائز به اماکن مقدس
طبق روایات شیعه، دفن شدن در جوار ائمه: و بزرگان دین، فضیلت بزرگی است؛ چنان که پیامبر اسلام(ص) فرمود: «مردگان خود را میان مردمان نیک به خاک بسپارید؛ زیرا مرده نیز همچون زنده، از همسایه بد رنج می برد» (محمدی ری شهری، 1379، ج7، ص237، ح19290). همچنین فرمود:
چون مؤمنی بمیرد، گورها از مرگ او زیبا و روشن می شوند و هیچ قطعه ای از خاک گورستان نیست، مگر اینکه آرزو می کند او در آنجا دفن شود و هرگاه کافر بمیرد، گورها از مرگ او تاریک می شوند و هیچ قطعه ای از خاک گورستان نیست، مگر اینکه از دفن او در خود، به خدا پناه می برد، (همان، ح19291).

معلوم نیست که از چه تاریخی انتقال جسد به مکان های مقدس رسمیت یافته است؛ گرچه عد ه ای می کوشند این موضوع را به دوره صفویه نسبت دهند، (احمدوند، 1391، ص45 ـ 48). اما برخی گزارش ها حاکی از آن است که انتقال جسد از دوره آل بویه شروع شده و پایه گذار این سنت، شاهان آل بویه بودند و با وصیت خود بر دفن شدن در حرم های اهل بیت:، به ویژه در حرم امام علی (علیه السلام) و حرم امام حسین(علیه السلام)، باعث تشویق شیعیان شدند (فقیه بحرالعلوم، در حال چاپ، ص88 و 89).

نخستین گزارش از انتقال جسد در آل بویه، مربوط به صمصام الدوله، پسر عضدالدوله بویهی است. او در سال 388 ق، به دست ابونصر بن بختیار کشته شد و در گنجه دفن گردید، سپس به حرم مطهر امامزاده علی بن حمزه در شیراز ـ که محل دفن دیگر امیران این خانواده بود ـ منتقل شد (فقیه بحرالعلوم، 1388ش، ص190).

مؤلف کتاب روضة الصفا می نویسد: «جنازه صمصام الدوله و مادرش را در گنجه، که بر در سرای امارت بود، خاک کرده بودند» (میرخواند، 1366، ج4، ص164).

در فارس نامه ناصری این قضیه به شکل زیر آمده و وی قایل است که مادر صمصام الدوله نیز کنار مرقد امامزاده علی بن حمزه به خاک سپرده شده است؛ به این معنا که قبر مادر و فرزند با هم انتقال پیدا کرده است:

در سال 389ق، بهاءالدوله ابونصر بن عضدالدوله، از بغداد به خونخواهی برادر خود، ابوکالنجار مرزبان صمصام الدوله، قصد فارس نمود. چون به ارّجان رسید، دست تملک به خوزستان نهاد. ابوعلی بن اسماعیل را سالار لشکر کرده، به جانب شیراز فرستاد. بعد از ورود او، علی در بیرون دروازه شیراز با ابوالقاسم و ابونصر، پسران عزالدوله بختیار بن معزالدوله احمد بن بویه دیلمی جنگ کرده، بیشتر از کسان پسران بختیار به لشکر ابوعلی ملحق شدند. جمعی خبر فتح ابوعلی در شهر شیراز آوردند. چون خبر فتح شیراز به ارّجان رسید، بهاءالدوله به قصد شیراز از ارّجان بیرون آمده، از شهر نویسندگان گذشته، به فیروزی وارد شیراز گردید و جنازه صمصام الدوله، برادر خود را از قبر درآورده، کفن تازه بر او پوشانده، در قبرستان آل بویه، بیرون دروازه استخر شیراز، در جوار قبر مطهر امامزاده شاه امیرعلی بن حمزة بن امام موسای کاظم ـ سلام الله علیه ـ مدفون نمود (فسایی، 1367ش، ج1، ص226).

پیش از صمصام الدوله، زید الاسود حسنی، داماد عضدالدوله دیلمی (جنید شیرازی، 1328ش، ص367 و 368؛ قمی، 1363ش، ج2، ص139؛ ضامن بن شدقم، 1378ش، ج1، ص263) و شاهان دخت، دختر عضدالدوله دیلمی (جنید شیرازی، 1328ش، ص367 و 368) و عمادالدوله دیلمی (ابوالحسن علی بن بویه) (جعفریان، 1375ش، ج1، ص398، 359 و 360؛ خرمایی، 1380ش، ص118؛ فسایی، 1367ش، ج1، ص218) و شرف الدوله، پسر عضدالدوله (مهراز، 1368ش، ص377 و 378) و سلطان الدوله، پسر بهاءالدوله دیلمی (مهراز، 1368ش، ص379) در حرم علی بن حمزه در شیراز دفن شده بودند (فقیه بحرالعلوم، 1388ش، ص180-191).

دومین گزارش از انتقال جسد در عصر آل بویه، مربوط به ابوعبدالله حسین بن احمد، شاعر شیعی و معروف به ابن حجاج (م.391ق.) است که به وصیت او جنازه اش را از شهر نیل به بغداد منتقل کردند و پایین پای امام موسای کاظم علیه السلام، دفن نمودند (صفدی، بی تا، ج2، ص171).

سومین گزارش مربوط به جسد ابوطاهر جلال الدوله (م.435ق.)، فرزند بهاءالدوله فرزند عضدالدوله دیلمی، از امرای آل بویه در عراق است. ابتدا در خانه اش در بغداد به خاک سپرده شد و پس از یک سال، تابوت وی را به آستان کاظمین علیه السلام منتقل کردند (ابن اثیر، 1348ق، ج9، ص516 و 526).

چهارمین گزارش مربوط به جسد ابواحمد حسین بن محمد موسوی (304ـ 400ق.) است که نسب او با سه واسطه به امام موسای کاظم علیه السلام می رسد. وی پدر گرامی سید مرتضی و سید رضی است. وی در بغداد وفات کرد و پس از دفن در منزلش، در بغداد، به کربلا منتقل شد و در حرم مطهر امام حسین علیه السلام، کنار ابراهیم مجاب و جدش ابراهیم اصغر مرتضی بن امام موسای کاظم علیه السلام به خاک سپرده شد (ابن عنبه، بی تا، ص249). قبر وی به فاصله شش ذرع در پشت سر امام حسین علیه السلام قرار گرفته و کنار جدش، ابراهیم مرتضی، در ضریح ابراهیم مجاب است (آل طعمه، 1389ش، ص104؛ فقیه بحرالعلوم، 1393ش، ص21 و 22).

گزارش پنجم و ششم نیز مربوط به دو برادر بافضیلت، یعنی سید رضی (358 ـ 406ق.) و شریف مرتضی علم الهدی (355ـ436ق.) است. سیدرضی، مشهور به شریف رضی، ابتدا در منزلش در بغداد دفن شد و سپس به کربلا، کنار پدرش، نزدیک قبر سیدابراهیم مجاب، به رواق غربی حرم انتقال یافت و به خاک سپرده شد (ابن عنبه، بی تا، ص250؛ اعرجی، 1419ق، ص427؛ آل یاسین، 1387ق، ص212؛ بحرالعلوم، 1383ش، ج3، ص111؛ صدر، 1388ش، ص22). شریف مرتضی علم الهدی، مشهور به سید مرتضی یا شریف مرتضی نیز در منزلش دفن شد. سپس او را در کربلا، کنار مرقد پدر و برادرش شریف رضی، نزدیک قبر سیدابراهیم مجاب، در شمال غربی رواق غربی حرم مطهر، به خاک سپردند. در زمان های اخیر، سنگ قبر های او، پدر و برادرش برداشته شده و ناپدید شده است. (ابن عنبه، بی تا، ص250؛ صدر، 1388ش، ص22؛ فقیه بحرالعلوم، 1393ش، ص21 و22؛ کمونه، 1387ق، ص87؛ صاحبی، 1375ش، ص230 و 231).

هفتمین گزارش انتقال جسد، مربوط به امام الحرمین نیشابوری (406 ـ 464ق.) است که در چهارم شهریور سال 464ق، در روستای بشتنقان (در نزدیکی نیشابور) درگذشت و در نیشابور به خاک سپرده شد. به نوشته ابن خلکان، پس از چند سال جنازه اش به کربلا منتقل شد و نزد پدرش دفن گردید (ابن خلکان، بی تا، ص102).

بنابراین انتقال جسد مردگان از دوره آل بویه شروع شده و در دوره صفویه ادامه داشته و در دوره قاجاریه به اوج خود رسیده است.

دفن اموات در کربلا از دیدگاه مستشرقان و جهانگردان
با تشکیل دولت صفوی در جغرافیای سیاسی سنتی ایران، با ساختار های خاص ملی و مذهبی خود، هویت جدیدی برای سرزمین و مردم ایران به وجود آمد که محوریت آن بر پایه مذهب شیعه بود.

اهمیت یافتن اعتقادات شیعی در جامعه ایرانی عصر صفوی و پس از آن، و همچنین تأیید روحانیت شیعی بر مسئله فضیلت و تقدس خاک عتبات و مزارات امامان و امامزادگان، باعث شده بود تا دفن شدن در جوار ائمه اطهار و بزرگان اسلام، آرزوی هر مسلمان ایرانی بوده باشد. افزون بر عتبات مقدس عراق و شهر های مذهبی مشهد و قم، قبور و مزارات امامزادگانی در شهر های مختلف ایران، مورد توجه ویژه خاندان های سلطنتی، خانواده های روحانی و ثروتمندان بود که حتی باعث ایجاد قبرستان های خانوادگی در جوار این امامزادگان شده بود (احمدوند، 1391، ص1).

تا اوایل قرن هشتم هجری، سفر و سفرنامه نویسی در بین مسلمانان رواج بسیاری داشت. ولی به دنبال حمله مغول به عالم اسلام و ویرانی و ناامنی راه های ارتباطی، این روند رو به نقصان نهاد. در ابتدای قرن دهم هجری، همزمان با تشکیل دو دولت قدرتمند صفویه شیعی و دولت سنی مذهب عثمانی با تمایلات توسعه طلبانه و همچنین پیشرفت و توسعه اقتصادی نابرابر بین این جوامع اسلامی و اروپاییان، وضع به گونه ای دیگر درآمد و انبوهی از سیاحان اروپایی، با انگیزه های متفاوت به سوی شرق روانه شدند.

سفرنامه های اروپاییان که از این دوره به بعد نوشته شده، افزون بر مطالب فراوان در خصوص ویژگی ساختار های جامعه ایرانی، اطلاعات با ارزشی را درباره اصول اعتقادی، آداب و رسوم و مراسم مذهبی و عبادی ایرانیان شیعی در خود گنجانده اند.

با تشکیل دولت صفوی و رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران، کشور ما که تنها پایگاه رسمی مذهب تشیع در دنیا بود، به شدت مورد توجه اروپاییان و سیاحان اروپایی، که با توسعه طلبی دولت عثمانی در سرزمین های مسیحی در چالش بودند، قرار گرفت. این سیاحان در آثار خود، ایران را تنها کشور شیعی معرفی کرده و از فرهنگ و مذهب ایرانیان سخن گفته اند. ازاین رو در سفرنامه های عصر صفوی و دوره های پس از آن تا مشروطه، مطالب بیشتری درباره شیعیان و مظاهر تشیع آمده است.

همزمان با آغاز قرن هفدهم میلادی و شروع پیشرفت های علمی و صنعتی در اروپا و اوج گرفتن اکتشافات جغرافیایی اروپاییان در قرن شانزدهم، گروه های مختلفی از اروپاییان، شامل سفرا، تجار، هیئت های مذهبی و تبلیغی، سیاحان و ماجراجویان، از ایران دیدن کردند که حاصل آن تدوین سفرنامه های فراوانی از سوی آنان است. از نکات مورد توجه سفرنامه نویسان، اشاره به علاقه ایرانیان و شیعیان به زیارت قبور ائمه: و دفن شدن در کنار آنان است. کمپفر می نویسد: «زائران قطعاتی از تربت علی علیه السلام را با خود می آوردند و در نماز از آن استفاده می کنند (کمپفر، 1363، ص178). شاردن در معرفی مکان های مذهبی و امامزادگان می نویسد:

وقتی به قم نزدیک می شدیم، در هر طرف و هر جا مسجد های کوچک و مقبره هایی که مدفن نبیره های حضرت علی علیه السلام بود، مشاهده می شد. مردم ایران نواده ها و نبیره های این خلیفه را امامزاده می نامند که به مثابه حواریون حضرت مسیح می باشند. در سراسر ایران، عده زیادی امامزاده مدفونند و همه در نظر ایرانیان مقدس می باشند. در قم دیه ها و آبادی های مجاور آن، افزون بر چهارصد امامزاده وجود دارد (شاردن، 1374، ج2، ص519).

شاردن همچنین می نویسد: «ایرانیان برای تدفین پادشاهان خود، شهر های مذهبی چون قم، کاشان، مشهد و اردبیل را بر سایرین ترجیح می دهند» (همان، 1374، ج9، ص128). وی می افزاید:

شیعیان ایران در میان ائمه[:] برای امام رضا علیه السلام بیش از همه احترام قائل هستند و همیشه نام او را بر زبان دارند و دفن شدن در جوار ایشان را آمرزش محض می پندارند؛ چراکه عقیده عامه این است که هر کس در جوار معصوم یا یکی از اولیای مذهب دفن بشود، در حمایت اوست (همانجا).

دکتر پولاک می نویسد:

اجساد مردم ثروتمند و متعین، بلافاصله پس از مرگ یا پس از نبش قبر، به یکی از اماکن متبرکه کربلا، مشهد، قم یا شاهزاده عبدالعظیم حمل می گردد. قیمت هر مکان بستگی دارد به تقدس آنجا و دیگر دوری و نزدیکی به بقعه امام یا امامزاده. از نظر حمل و نقل، جنازه ها را در نمدی می پیچند و به دو میله از پهلو محکم می کنند و آن گاه به صورت افقی به روی قاطر می گذارند. معمولاً کار حمل به عهده خود چهارپادار است. ولی گاهی هم گروهی از خدمه و غلامان به همراه جنازه می روند. در سفرها اغلب با کاروان حمل جنازه مصادف می شویم؛ از بویی که از فاصله دور از این اجساد متصاعد می شود، می توان دریافت که کاروان نزدیک می شود. هرچند که زیان های حمل اجساد برای سلامت زندگان بدین صورت کاملاً آشکار است، به نظر می رسد که نتوان بر سبق ذهن مردم که سخت ریشه دار است غلبه کرد و این رسم را برانداخت (پولاک، 1368، ص250).

وی همچنین می نویسد: «شهر قم برای امرا و شاهزادگان قاجار قابل اهمیت است و قم این امتیاز را دارد که مدفن اغلب امرا و شاهزادگان سلسله قاجار نیز هست (همان، 1368، ص231).

دکتر فووریه فرانسوی، که در زمان ناصرالدین شاه به ایران سفر کرده، در سفرنامه خود از اهمیت دفن مردگان در جوار این مزارات مقدس می نویسد:

مؤمنینی که استطاعت فرستادن جنازه کسان خود را به کربلا یا مشهد ندارند، دفن آنها را در نزدیکی مزار شاهزاده حسین (منظور شاهزاده حسین قزوین است)، موجب جلب ثواب اخروی می دانند؛ به همین نظر از جمیع جهات، اجساد را برای دفن به آنجا روانه می دارند (فووریه، 1366، ص166).

سراوستن هنری لایارد فرانسوی، در زمان محمدشاه (1840م) به ایران آماده است و از مشاهداتش می نویسد:

در راه بغداد قافله کوچکی از ایرانیان زائر کربلا را دیدم که در این فصل از سال، در این شاهراه رفت و آمد می کردند و طبق یک سنت مذهبی، اسکلت و بقایای استخوان های مردگان شیعیان ایرانی را جهت دفن در جوار قبور متبرکه، به عتبات عالیات حمل می کردند (لایارد، 1367، ص313).

لیدی مری شیل انگلیسی، که در زمان ناصرالدین شاه به ایران آمده، می نویسد:

مردم ایران اشتیاق عجیبی به دفن در مزارات مقدس ائمه دینشان دارند و با اینکه عملی عاقلانه به نظر نمی رسد، ولی معلوم نیست چه سرّی در کار نهفته که این ملت تصور می کنند با انتقال جسدشان به این گونه اماکن مقدسه، یک آرامش جاودانی برایشان فراهم خواهد شد. آنها در درجه اول علاقه به مدفون شدن در جوار بارگاه امام حسینعلیه السلام را در کربلا دارند و در صورتی که موقعیت مناسبی پیش نیاید، بازماندگان متوفا ترجیح می دهند تا جسد خویشاوندان خود را در مشهد یا قم به خاک بسپارند که در این شهرها بارگاه دو تن از نوادگان امام حسین علیه السلام قرار گرفته است. ولی علاقه مردم نسبت به دفن اجساد در دو شهر مشهد و قم ـ که هر دو در خاک ایران واقع هستند- به ترتیب در مراحل دوم و سوم بعد از کربلا قرار دارد و به همین جهت است که نقل و انتقال اجساد و مردگان، یکی از کار های مستمر در ایران است و اصولاً شغل عد ه ای در مملکت، حمل مرده از این سو به آن سو است (شیل، 1362، ص153).

وی در مورد کاروان های حمل مردگان می نویسد:

چندی پس از ورود ما به تهران، یک روز که مشغول سواری در خارج از شهر بودیم، با کاروانی همراه شدیم که رو به بغداد می رفت و میان این کاروان قاطرهایی را مشاهده کردیم که جعبه های چوبی باریک و درازی را در دو طرف آنها به صورت افقی بسته بودند و از این جعبه ها بوی مشمئزکنند ه ای به مشام می رسید. پس از پرسش از کاروانیان معلوم شد که این جعبه ها حاوی اجسادی است که در حین حرکت کاروان از شهر های مختلف ایران جمع آوری شده و اکنون برای دفن به سوی کربلا برده می شود. این عمل، علاوه بر اینکه فوق العاده تنفرانگیز است، به علت بی مبالاتی در بسته بندی و پوشاندن کامل اجساد و عدم دقت در ساختن جعبه های محتوای آن، اغلب باعث انتشار عفونت و در نتیجه آلودگی محیط می گردد.

مسئله حمل جنازه از ایران به کربلا یا شهر های همسایه اش، مثل کوفه و مشهد علی (نجف) مبالغ هنگفتی از درآمد ایرانی ها را هر ساله به جیب عثمانی ها سرازیر می کند و این امر همراه با سیل زوار ایرانی، که به طور دائم به سوی شهر های مزبور روان هستند، به قدری در اوضاع اقتصادی بین النهرین مؤثر است که به جرئت می توان گفت: «اختیار بقا یا فنای حکومت بغداد منحصراً در دست ایرانی ها قرار دارد». مبالغ معتنابهی که غالباً به عنوان میراث عد ه ای از مردم ایران، وقف بقاع شهر های زیارتی بین النهرین می شود نیز رقم عمد ه ای را تشکیل می دهد و به نوبه خود اثر فراوانی در اقتصاد این منطقه به جای می گذارد.

با اینکه سفر زوار ایرانی به شهر های مکه و مدینه نیز درآمد خوبی نصیب مملکت عثمانی می کند، ولی پول هایی که ایرانی ها برای زیارت مدفن نوادگان حضرت محمد(ص) خرج می کنند، به مراتب بیشتر از مبلغی است که جهت زیارت قبر پیغمبر خودشان در مدینه به مصرف می رسانند و با آنکه دولت ایران همیشه سعی داشته تا مسیر سیل زوار ایرانی را از کشور عثمانی به سوی دو شهر زیارتی خود ـ یعنی مشهد و قم ـ سوق بدهد، ولی به قدری علاقه مردم به زیارت قبر امامی که هر سال ماجرای شهادت تأثرانگیزش را بیان می کنند، زیاد است که سالانه هزاران هزار نفر از مردم ایران، چه زنده و چه به صورت جنازه داخل جعبه، به سوی مدفنش روان می شوند و در این راه وجود مشکلات و خطرات مسافرت به کربلا، نه تنها باعث کاهش هجوم زوار نمی شود، بلکه یکی از عوامل علاقه مردم به زیارت کربلا نیز به حساب می آید؛ چون آنها معتقدند که هر چه در راه رسیدن به معبود بیشتر عذاب بکشند، ثواب زیارتشان افزون تر می گردد و شاید به همین علت است که تعدیات قبایل مسیر مسافرت و اخاذی و اجحاف و ناسزاگویی مأموران عثمانی را، به امید رسیدن به ثواب بیشتر، با جان و دل پذیرا هستند (همان، 1362، ص153-155).

در کتاب تصویرهایی از ایران، نوشته گرترود بل، آمده است:

خانواده های ثروتمند ایرانی، یکی از نشان های تشخص را این می دانند که استخوان های بستگانشان را در مکان مقدسی دفن می کنند: کربلا، محل شهادت امام حسین، یا آستان قدس رضوی در مشهد یا دیگر مزار امامزادگان. ازاین رو تنها موقتاً آنها را به خاک می سپارند، در قبر های کم عمقی قرارشان می دهند و با طاقی آجری رویشان را می پوشانند و این خود مایه بوی وحشتناک در اطراف گورستان، پس از بروز وباست. چند ماه بعد و پیش از آنکه گذشت زمان میکرب های بیماریزا را [کاملاً] از میان ببرد، این اجساد را بیرون می آورند، در کرباس می پیچند و بار قاطر کرده، به سوی آرامگاه دوردستشان حمل می کنند و به احتمال نه چندان کم، در مسیرشان بذرِ شیوعِ دوباره بیماری را می افشاندند (بل، 1363، ص54).

در سفرنامه ژی. ام. تانکوانی است:

جنازه شاهزادگان و رجال سرشناس را معمولاً در دشت کربلا یا در جوار مرقد حضرت علی، که در حوالی بغداد و خارج از قلمرو ایران قرار دارد، به خاک می سپارند. اما جنازه های دیگر را در گورستان های معمولی، که در جوار شهرها و دهکده ها یا گاهی در داخل آنها پیش بینی شده است، دفن می کنند. گورستان های ایران شباهتی به گورستان های ترک ها ندارد (تانکوانی، 1383، ص219).

الئاریوس، سیاح آلمانی، می نویسد:

اولین مراسم دیدنی سال جدید، یعنی 1637م را که در ایران توانستیم ببینیم، مراسم تدفین یک ایرانی اصیل زاده و محترم بود. جنازه ضمن مراسمی ویژه و تماشایی به یک مسجد حمل گردید تا از آنجا به بابل و کوفه، نزدیک نجف، که مدفن حضرت علی علیه السلام و سایر امامان یا قدیسین بزرگ است، برده و دفن شود (الئاریوس، 1363، ص63).

جملی کارری، سیاح ایتالیایی، که در سال 1105ق. به ایران سفر کرده، می نویسد:

جسد شاه (شاه سلیمان) را به باغ چهل ستون منتقل کردند و زیر فواره هایی از مرمر سفید قرار دادند. غسال باشی که کارش منحصر به غسل درباریان است، جسد را غسل داد. مزد این کار، تمام لباس های او را زینت دادند؛ حتی روپوشی که جسد را در آن پیچیده اند نیز، به انضمام پنجاه تومان، به غسال باشی تعلق می گیرد. پس از پایان غسل، جسد را در یکی از اتاق ها گذاشتند تا برای دفن در مقبره شاهان صفوی، به شهر قم، که امامزاده مورد احترام ایرانیان است، حمل کنند (کارری، 1348، ص106).

مادام کارلاسرنا می نویسد:

کاروان زائران همیشه مورد احترام همه است و هر کس هم که همراه آنها باشد، با توجه به نیت مذهبی و مقدس کاروان، به تبع آن کسب حرمت و حیثیت می کند. در هر فصلی از سال مؤمنان دور هم جمع می شوند و به عزم این یا آن زیارتگاه، تهران را ترک می کنند و اگر یکی از آنان جناز ه ای از خویشان خود را برای حمل داشته باشد، ولو آنکه ماه ها از تاریخ درگذشت وی گذشته باشد، جنازه را بار قاطر می کنند و حتی گاهی اسباب و اثاث مسافران را نیز روی همان قاطر بار و حمل می کنند.

این نکته گفتنی است که شیعیان تنها در حال حیات خود مشتاق زیارت این گونه اماکن متبرک نیستند، بلکه بزرگ ترین آرزوی زندگی آنان این است که پس از مرگ نیز در جوار قبر یکی از امامان و امامزادگان به خاک سپرده شوند. ثروتمندان در وصیت نامه خویش محل دفن خود را پیشاپیش تعیین می کنند. اغلب هزینه دفن یک هزار تومان (معادل ده هزار فرانک ما) یا ممکن است حتی بیشتر از آن تمام شود. درحالی که اشخاص فقیر در همان محل، قبری را به بیست قران تصاحب می کنند (کارلاسرنا، 1363، ص143).

مستر جون اشر (John Asher)، مستشرق و عضو هیئت جغرافیایی انگلستان، در سال 1284ق/ 1864م وارد عراق شد. آن گاه پیک مخصوصی نزد قائم مقام کربلا فرستاد که دروازه ها را باز کنند و در نتیجه قائم مقام دروازه ها را باز کرد و برای استقبال آماده شد. جون اشیر پس از غروب آفتاب وارد شهر شد و فانوس کش های زیادی را سر راه خود مشاهده نمود؛ با روشنی آنها وارد خانه قائم مقام شد و در اتاقی که به نظر وی مخروبه بود، سکونت کرد. او شهر کربلا را این گونه توصیف می کند:

شهری بود پرهیجان و پرتجارت که اصلاً تعطیلی نداشت. همه وقت بازارها پر از زوار بود و در شهر یک وجب زمین خالی دیده نمی شد؛ یا ساختمان بود یا مشغول ساختمان سازی بودند. اغلب ساکنان شهر از مسلمانان هند، ایرانی و عرب بودند. سکونت غیر مسلمانان در شهر کربلا ممنوع بود. از شهر های دور جنازه مرده ها را به شهر کربلا منتقل می کردند، اول آنها را به دور قبر حسینعلیه السلام طواف می دادند، بعد به خاک می سپردند. حکومت ترک نیز چیز مختصری بابت هر جنازه می گرفت. گاه سیل جنازه به سوی شهر سرازیر می گردید و مسئولان دروازه ها از ورود آنها ناراحت می شدند؛ زیرا ترافیک عمومی شهر به هم می خورد و بیش از هر چیز احتمال شیوع مرض، دولت را به وحشت می انداخت. گاهی اوقات از کشور ایران هزار جنازه در یک زمان می رسید و با هر جنازه حداقل یک یا دو نفر از نزدیکان متوفا همراه می آمدند. حرم و صحن عباس بن علیعلیه السلام را از پشت بام های مجاور مشاهده نمودم؛ زیرا از ورود غیر مسلمانان به آنجا ممانعت می کردند (اشر، 1420ق، ص89).

دفن اموات و انتقال جسد
تلاش بسیار شیعیان ایران در سـده 19م، بـرای تـدفین مردگان خود در عتبات، حمل اموات را نه تنها به تجارتی پر سود تبـدیل کـرده بـود، موجب بروز تنش میان مقامات ایران و عثمانی و همچنین اتباع شیعه عثمـانی [در عـراق] و دولت عثمانی شده بود (نفیسی، 1392ش، ص61 و62). جنازه ها و استخوان هایی که کاروان ها همـراه بـا مراسـم مـذهبی و تشریفات لازم، تحت شرایط و محدودیت های مربوط به این اماکن مقدس بـا خـود حمـل می کردند، از یک سو باعث پیوند حکومت و جامعه شیعه ایـران بـا اتبـاع شیعی عثمانی می شد و از سوی دیگر، موجب اختلاف و درگیری میـان حکومـت عثمـانی و دولت ایران می گردید. پس از انعقاد عهدنامه ارزروم دوم، انتقال جنـائز از ایـران بـه عتبـات عالیـات افزایش چشم گیری یافت. بر اساس گزارشی که کـارپرداز ایران در بغداد، در سال 1290ش. ارائه داده است، آن سال بیست هزار جنـازه از ایـران بـه عتبـات آوردند که از این ممر، 12 قران در خانقین، و برای دفن در قبرستان های عمـومی کـربلا و نجف 8 الی 14 قران از هر جنازه اخذ می شد (مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، 1290ق، سند 162).

هانری بایندر درباره حمل دسته جمعی جنازه و مشکلات ناشی از آن می نویسد:

به منظور حمل جنازه ها، هزاران کاروان تشکیل یافتـه از دورترین نقاط ایران روان می کردند. اجساد را یا در تابوت های چوبی گذاشته، یا فقط آن را در پوشال یا فرش پیچیده، هر دو سه یا چهار جسد به هم بسته بر پشت اسب حمل می کننـد. در زیر این آفتاب سوزان بوی غیرقابل تحملی که از این اجساد منتشر می گردد، طی یک سفر چندین هفته ای استشمام می شود؛ چون بسته های بار، این لاشه ها را در هـر منـزل پیاده کرده و دوباره بار می کنند. این کاروان های مرده معمولاً در پنج یا شش کیلـومتری دهـات، اطراق می کنند. ولی با وجود بر این، هوای گرم آنها را مسموم می سـازد و در هـر جـا که توقفی کنند، آن مکان تا شب متعفن می گردد (بایندری، 1370ش، ص382).

اوژن اوبن، از فزونی انتقال جنائز به عتبات عالیات در عهد قاجار، می نویسد:

میان راه هر مسافری، بارها با قاطرچی هایی مواجه می شود که چهار تـابوت بـه یک قـاطر بـار کرده اند و خود نیز روی آن سوار شده یا جسدها را لای نمدی پیچیده و همین طور برای دفن، در یکی از مکان های مقدس، به مقصد عراق حمل می کنند (مؤسسه مطبوعاتی ایران امروز، 1367ش، ص339 و 340).

مشکل عمده دو دولت ایران و عثمانی در انتقال جنائز به عتبات، جنبه های بهداشـتی آن بود که این مسئله را به مشکلی بین المللی تبدیل کرد و این رسم را برای همیـشه تغییـر داد. در آن زمان جواز حمل جنازه به عتبات از بحث های رایج بین علما بود. برخی علما حمل جنازه را به عتبات جایز نمی دانستند و یکی از دلایلشان وضع بد و بی احترامی های یهودیان و... به جنازه ها بود (قراگزلو، 1354ش، ص212). حمل اجساد به اماکن مقدس، محترمانه صورت نمی گرفت و نزدیکان میت جنازه را همراهی نمی کردند، بلکه برای حمل و دفن آن را به چهارپاداران می سپردند (دیولافوا، 1332ش، ص135). مشکل دیگر اینکه کارگران قبرستان، به سبب دنائت طبع، پس از چند روز قبر را می شکافتند و سنگ های لحد را، که قیمت اندکی داشت، بیرون می آوردند و علامت های آجری و سنگی قبر را برمی داشتند تا جای دیگر بفروشند. آن گاه جسد میت با عمق کمی در زیر ریگ قرار داشت و بیشتر آنها طعمه جانوران صحرا می شد و به این سبب از قبور مسلمانان آثار چندانی باقی نمی ماند (قاضی عسکر، 1382ش، ص93).

در ایام صلح، کرمانشاه معبر کاروان های بسیاری بود که کالا را به مقصد، و جنازه را به مدفن، یعنی به مشاهد مقدس کربلا یا نجف حمل می کردند. این کار باعث شده بود در نزدیکی قصر شیرین کاروان بسیاری برای حمل جنازه تجمع کنند و موجب اعتراض برخی از شهروندان شوند (بایندر، 1370ش، ص384).

بهداشت و ایجاد قرنطینه
عدم رعایت بهداشت از سوی کاروان های زیـارتی در حـین حمـل اموات و نیـز طـولانی بـودن مـسیر و گرمـای هـوا موجـب رواج بیماری های مسری چون وبا می شد. زوار ایرانی، با عزیمت به عتبات عالیات، برخی از بیماری های واگیردار را با خود به آن سرزمین می بردند و گاه نیز به بیماری های رایج در عراق عرب مبتلا می شدند و آن را با خود به ایـران آورده و در کـشور منتشر می کردند؛ برای نمونه، وبایی که در 1294ق/ 1877م در عراق، به دلیل آلودگی آب فرات پدید آمد، سبب شد برخی از ایرانیانی که مدام به این سـرزمین در رفـت و آمـد بودند، به این بیماری مبتلا شوند (Burrell, 1904, p18-22).

کارگزاران عثمانی، برای جلوگیری از شیوع هر نوع امراض در خاک امپراطوریشان، سیستم قرنطینه را در مرز های ایـران و عثمـانی ایجـاد کردنـد؛ بدین ترتیب زائران ایرانی بایست چندین روز در این مکان ها نگهداری می شدند و پزشـکانی از سـوی هـر دو دولت، بر انجام خدمات بهداشتی و معاینه گماشته می شدند. در قرنطینه به زوار لباس های مخصوص می دادند و لباس های خودشان را در دستگاه ها ضد عفونی می کردند. به مـدت چنـد روز که مشخص می کردند، اجازه خروج داده نمی شد. تنگی جا، عدم نظافت درست و طول مدت قرنطینه، که معمـولاً پانزده روز طـول می کـشید، از عـواملی بـود کـه اعتـراض زوار و کارگزاران دولت ایران را در پی می داشت.

میرزاحسین خان مشیرالدوله، سفیر ایران در اسلامبول، نامه ای به دولت ایران نوشته و به این قبیل رفتار نادرست و غیر اخلاقی مأموران عثمانی اشاره کرده اسـت:

بعـد از ورود به گمرک، به قدری درباره زوار، که اکثر آنها مردمان معتبر و با شأن می باشند، هتک احترام می نمایند که مافوقی بر او متصور نیست؛ مثلاً البسه زنانه را که فیمـابین مـسلمان اصـل و ناموس محسوب می شود، علی عیون التهامی باز کرده، انواع حقارت وارد می آورند؛ به همـین قدر اکتفا نکرده، عمله گمرکخانه به اعتقاد خودشان از برای حفظ احتیاط، دست زیر چادر نساء محترمات برده، سینه و پشت آنها را تفحص می نمایند و اسم این حرکت رذل و رکیک را حفظ انتظام منافع گمرک قرار می دهند.

سپس به جنازه مسلمین و مسلمات، که به جهـت حمل به اماکن مشرفه عراق عرب وارد می شوند، به جهت اخـذ و جلـب نفـع خودشـان از صاحبان جنازه، میخ های آهنی در دست گرفته به سر جنـازه آمـده، اولاً از قـوطی ایرادات می گیرند و بعد جنازه را از قوطی بیرون آورده از کفن خارج نموده چند مرتبه از آن میخ ها به بدن میت، به بهانه اینکه معلوم بشود از امراض مسریه و امراض عادیه فوت نموده اسـت، فرو کرده اگر صاحب جنازه حاضر است، مخفیاً وجهی گرفته اجازه حمل می دهند؛ والا سی چهل جسد میت را در گودالی ریخته و قدری خاک به سـر آنهـا مـی ریزنـد. و این نـوع حرکات است که قلوب یک ملت را نفرت مـی دهـد و محبـت فطـری را مبـدل بـه عداوت می نماید (فرهاد معتمد، 1391ش، ص68 و 69).

بهانه دولت عثمانی در این گونه برخورد با جنائز ایرانی، رعایت بهداشت و جلـوگیری از ورود هرگونه امراض به خاک عثمانی بود. لذا کارگران از هر دو دولت ایـران و عثمـانی درصدد چاره جویی برآمدند تا اینکه در شـوال 1287ق/ فوریـه 1870م قـراردادی میـان سفیر ایران، حاجی میرزاحسین خان مشیرالدوله و والی بغداد، مدحت پاشا، منعقد شـد کـه بر اساس این قرارداد، بنا شد:

من بعد جنازه هایی که بر حسب عادت از ممالک ایران بـه عتبات عالیات حمل می شد، چون آوردن آنها در صورتی که هنوز در حال میت اسـت نظـر حفظ الصحه موجب بعضی مضرات است، لهذا قرار داده شد که کسانی که در ایران وفـات می کنند تا سه سال از زمان دفن آنها در قبرستان محل فوت نگذرد هیچ یک از جنازه های آنها از حدود ممالک دولت عثمانی عبور داده نخواهد شد. نیز قرار داده شد که محـل این قبیل نعش ها، تاریخ دفن ثبت شده و آنها را که می خواهند حمل نمایند، بعـد از انقـضای سـه سال، قبرشان نبش شده و برای حمل استخوان ها استشهادنامه رسمی داده شود. نیز قرار داده می شود که در ظرف سه ماه از تاریخ این مقاوله نامه، هیچ جنـازه از ممالـک دولـت علیه ایران عبور داده نشود و جنازه یا نعش هایی که در حال استخوان آورده می شوند، حـاملین آن استشهادنامه، که مبین انقضای سه سال از تاریخ وفات آنان باشد در دست داشـته باشـند و نعش هایی که چنین استشهادنامه ندارند از جانب مـأمورین طـرفین عبـور و دخـول آنهـا از حدود ممانعت شود و هرگاه آمده و بخواهند عبور نمایند، آنهـا را پـس فرسـتاده و اعـاده دهند (طباطبایی مجد، بی تا، ص361 و 362).

بر این اساس، دولت عثمانی تا سال 1292ق/ 1875م در نقـاط اصـلی ورود کـاروان های زیارتی و حمل جنائز به مرز های خانقین، قصر شیرین و بصره، چهـار ایـستگاه قرنطینـه و آسایشگاه های متعدد ساخت (آتش، فصلنامه ایران نامه، سال 22).

نظارت بهداشتی مأموران دولـت عثمـانی، معاینـه و تفتـیش آنها از زائران ایرانی و جنائز، مشکلات دو دولت را حل نکرد و منشأ شکایت جدید شد؛ زیرا بسیاری از کاروان های حامل جنائز، از راه های غیرقانونی و قاچـاق، اجـساد مردگـان خود را بلافاصله بعد از فوت، به عتبات عالیات منتقل می کردند. در گزارش کارپرداز ایـران در بغداد، به وزارت امور خارجه، از این اقدام ایرانیان شکایت شده و بیان کـرده است که بـا وجـود آنکه قراردادی میان دولت های ایـران و عثمـانی در خـصوص حمـل جنـائز منعقـد شـده، صاحبان جنائز رعایت این اصول را نمی کنند و حتی در صندوق های مغبوط حمل نمی کنند. لذا حکیم پس از معاینه اجازه نمی دهد و معمولاً تقصیر خود حمل کنندگان است (مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، 1296ق، سند242).

البته انتقال جنازه برخی از اعضای خانواده سلطنتی و شخصیت های برجسته، هماننـد انیس الدوله ـ همسر ناصرالدین شاه ـ بلافاصله پس از فـوتش بـه عتبـات، بـدون در نظـر گرفتن قرارداد فوق، صورت می گرفت (همان، 1319ق، پرونده 11). مأموران عثمانی در قرنطینه خانقین به مدت چند روز جنازه ها را نگـه می داشـتند و بیشتر اوقات به جنائز، به این دلیل که سه سال از تاریخ فوت آنهـا نگذشـته، اجـازه ورود بـه خاک عثمانی را نمی دادند و نیز باید جنائز در صندوق مخصوص گذارده می شـد؛ در غیـر این صورت، مأموران عثمانی یا دستور بازگشت جنازه ها را می دادند یا آنها را به صورت دسته جمعی در گور می ریختند. مأموران عثمانی گاهی اوقات جنازه هایی را کـه علائـم بیمـاری، چـون طاعون و وبا در آنها ظاهر می شد، می سوزاندند. این اقدام مأموران عثمانی، افزون بر اعتراض دولت ایران، حتی اعتراض علمای عتبات را نیز به دنبال داشت (گزیده اسناد سیاسی ایران و عثمانی، 1317ق، ج5، ص400).

البته نعش کش ها و بستگانشان نیز برای فرار از قرنطینه و مالیات، راهکار های جالبی داشتند؛ آنان به محض رسیدن به سرحد ایران و عثمانی (خانقین) اسکلت را تجزیه می کردند و هریک از افراد خانواده قطعه استخوانی را در جامه ها و کیف خود مخفی می ساختند و این گونه، بدون پرداخت عوارض مقرر، از مرز عبور می کردند. حتی دیده شده بود، زائری اسکلتی را در هاون کوبیده و خاک آن را با آرد مخلوط کرده بود. البته او از این کار خود سودی نبرد؛ زیرا مسافری که با او بود، از این عمل به عثمانیان شکایت کرد و آنها نیز دو برابر او را جریمه کردند (دیولافوا، 1332ش، ص134).

به جز عوارضی که دولت عراق برای ورود هر جنازه دریافت می کرد، در کرمانشاه نیز عوارض دریافت می کردند. آنان برای خارج کردن هر جنازه سه قران عوارض می گرفتند که جزء عایدات حاکم کرمانشاه بود. سپس مبلغ آن را به پنج قران افزایش دادند و عایدات آن، صرف بیمارستان پانزده تختخوابی شد که برای مداوا و معالجه زائران بیمار احداث شده بود. اطاق های بیمارستان تمیز بود و به خوبی به نظافت آن رسیدگی می شد. همچنین بیمارستان، داروخانه، درمانگاه مجانی و اطاق عمل داشت و بیشتر ابزار پزشکی و دارو های آن را از پاریس وارد می کردند (اوبن، 1362، ص341).

انتقال اجساد به عتبات به حدی رونق گرفت که در کرمانشاه، کاروان هایی پیدا شدند که کار آنها انتقال اجساد به عتبات بود (بایندر، 1370ش، ص384).

شکایت دیگر ایران از دولت عثمانی، مالیاتی بود که کارگزاران عثمـانی، بـه بهانـه های مختلف، از جنائز می گرفتند. مقدار پولی کـه مـأموران عثمـانی از بابـت قرنطینـه جنـائز و اعطای شهادتنامه از زائران می گرفتند متفاوت بود: مؤلف کتاب مشکوةالمسافرین پنج هزار دینار بیان کرده (محدث، 1364، ص51 ـ 53) و مؤلف مجهول روزنامه وقایع سفر کربلای معلا سه هزار تومان ذکـر کرده است (جعفریان، 1375، ص57).

مقدار پولی که مأموران عثمانی از صاحبان جنازه ها دریافـت مـی کردنـد، «مالیـات بهداشـتی» نـام داشـت کـه در سـال 1293ق/ 1876م در قـوانین گمرکـی بهداشـت، در امپراتوری عثمانی، به تصویب رسید و بنا شد از هر جنازه به میزان پنجاه پیاستر (قـروش) و از هر زائر یا مسافر، ده پیاستر دریافت شود (آتش، فصل نامه ایران نامه، 1998م، سال 22). اما اجرای این قانون توسط مأموران عثمانی در مرزها، با اصل آن، منافات داشـت؛ برای نمونه، در نامه ای که کنسولگری ایران در بغداد به وزارت امـور خارجـه نوشـته، از دریافت مالیات های مکرر از زوار و صاحبان جنائز، به بهانه های مختلف، شکایت کرده است و از سفیر ایران در استانبول می خواهد که با کارگزاران دولت عثمانی مذاکره شود تا جلوی این بدعت را بگیرند:

... با اینکه جنائز در کرمانـشاهان بـه مهـر طیب صـحیحه عثمـانی می رسید و 21 قران هم پول می دهند مجدداً جنائز را در خانقین باز نمـوده و در کمال بی ادبی و بی احترامی مهر و لاک طیب صحیحه کرمانشاهان را می شکنند و از هر جنـازه 25 هزار پول می گیرند؛ ثانیاً مهر و لاک می نمایند. همـین طـور دم دروازه کربلا چنین زحمت و ضروری می دهند و 25 هزار دیگر می گیرند (مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه، 1320ق، پروند 22 و 23).

چنان که پیش تر نیز گفته شد، بهانه مأموران دولت در اخذ این قبیل پول و مالیات، ظاهراً برای حفظ مسائل بهداشتی و امنیتی و عملاً به خاطر سود و منافع مادی بود. دولت عثمانی در برابر شکایات و اعتراضات دولت ایران، نسبت به اخذ مالیات زیاد از جنائز و زوار، ادعا می کرد که ساخت و نگهداری ایستگاه های قرنطینه، که در آنهـا پزشـکان و دیگـر کارکنـان اداری و گمرکی کار می کنند، بسیار پرهزینه است و در مواقعی دفتر های مرز ایـران ـ تـرک، دچار کسری بودجه می شوند (نفیسی، 1392ش، ص63).

با وجود سختگیری مرتب و مالیات های سنگینی که از زوار و صاحبان جنائز دریافت می شد، سیل مسافرت ایرانیان به عتبات هر سال افزایش صعودی داشت. بر اساس گزارش «بخش ترازنامه های آماری تعرفه های گمرک و بهداشـت و درمـان امپراطـوری عثمـانی» به طور متوسط، شمار زائـران از سال 1316ق/ 1898م تـا 1332ق/ 1904م، 48672 و تعـداد جنائز 6255 بوده است (همو، به نقل از: آمار و اسناد اداره بهداشت). مالیات ناشی از درآمد این سال ها آن قـدر مـازاد بـود کـه دولـت عثمانی آن را به بخش های مختلف بودجه کل کشور، همچون بودجه بازنشـستگی منتقـل می کرد.

در این سال ها برخلاف علاقه شیعیان ایرانی برای انتقـال جنـائز خـود بـه عتبـات عالیات و دفن آنها در آن بلاد، اکثر شیعیان هندی تمایل داشتند تا پیکر بستگان خود را به مشهد رضوی در خراسان منتقل کنند و در آنجا دفن نمایند (مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، 1318ق، پرونده 1).

شکایت دیگر صاحبان جنائز و زائران ایرانی، قیمت بالای زمین بود. بر اساس نوشته دیلک قایا، قیمت قبرها و مبـالغی کـه برای تدفین از صاحبان جنائز گرفته می شد، طبق شهر های عتبات و جایگاه موجود در آن شهر تعیین می شد. این بدان معناست که میزان قیمت قبرهایی که در نجف اشرف و کربلا در نظر گرفته می شد، متفاوت بود؛ همان طور که میزان مالیات، با توجه به دوری و اهمیت آن منطقه، متغیر بود (دیلک، 1429ق، ص263 و 264).

تدفین جنائز در رواق حرم امام علی علیه السلام در نجف اشرف تـا پنجاه هـزار قـروش طـلا می رسید (همان، 1429ق، ص266). افزون بر آن، گاهی اوقات حاکمان شـهر های عتبـات عالیـات نیـز از دولـت ایـران عوارضی جهت تدفین جنائز دریافت می کردند؛ برای نمونه، حاکم شهر نجف، برای اجازه تدفین اجساد ایرانی در قبرستان های این شهر، پانصد تومان از دولت ایـران دریافـت می کرد تا مجوز لازم را صادر کند (همان، 1429ق، ص263).

علاوه بر این هزینه ها، هزینه کفن و دفـن امـوات را نیز باید اضافه کرد که بین 10 تا 20 تومان بود و گاهی از این هم بیشتر می شد (همان، 1429ق، ص264). بی جهت نیست که دولت عثمانی در اواخـر حکومـت خـود، مسئله حمـل جنائز و تدفین را کاملاً تحت نظارت خود قرار داد و بهره برداری از وجوه کفن و دفن را به اوقاف یا سازمان عمران واگذار کرد. سازمان اوقاف نیز جمع آوری و عوارض کفن و دفـن، تدفین مردگان در قبرستان های عتبات را به مزایده می گذاشت و حـق اجرایـی جمع آوری این مالیات را به بالاترین پیشنهاد، به تجار محلی، برای دوره های معینـی واگـذار می کـرد. تجار نیز برای افزایش درآمـد خـود، مـأموران خـود را بـه شـهرها و روسـتا های ایـران می فرستادند، جنازه ها را جمع آوری کرده، سپس به شهر های زیارتی عتبات عالیات منتقـل می کردند. بعضی مواقع این اشخاص ماه هـا در ایـران می ماندنـد تـا تعـداد بیـشتری جنـازه جمع آوری کرده و یکجا به عتبات حمل کنند.

مالیات تدفین در عتبـات بـه «دفینـه» یـا «ترابیه» شناخته می شد (نفیسی، 1392ش، ص63). طبق آماری که در سال 1340 و 1341ق./ 1912 و 1913م. توسـط اداره بهداشت عمومی عثمانی تهیه شد، تعداد جنازه هایی که در نجف دفن شـده بودنـد، بـالغ بـر 7558 نفر شده بود (همو، ص61). بر اساس صورتجلسه کابینه مجلس عثمـانی در سال 1309ق/ اول ژوئـن 1891م، در این سال مقدار وجوه جمع آوری شـده مربـوط بـه عـوارض کفـن و دفـن، پـس از کـسر هزینه های حکومتی، دویست هزار قروش بوده است (آتش، فصلنامه ایران، سال 22).

سود حاصل از درآمد تدفین جنـائز در عتبات عالیات، برای دولت عثمانی آن قدر شیرین بود که چون میرزاحسین خان مشیرالدوله، سفیر ایران در استانبول، نسبت به بالا بودن هزینـه های تـدفین جنـائز بـه دولـت عثمـانی اعتراض کرد، استانبول از والی بغداد خواست که موضوع مالیات های جنائز را بررسی کند و در این خصوص که لغو یا کاهش مالیات به خزانه ضرر می رساند یا نه، اطلاعاتی به دولت متبوع ارسال کند (دیلک، 1429ق، ص265).

برخی از منتقل شدگان به عتبات عالیات
شمار دقیق تعداد پیکر های منتقل شده در ادوار مختلف به کربلا و عتبات مقدسه به درستی معلوم نیست. چنان که در گزارشات اشاره شد، عموم طبقات مردم و متدینین، تجار، دولتمردان و وزرا و پادشاهان ایرانی، آرزوی دفن در کنار حرم ائمه: در عتبات عالیات را داشتند و این مسئله را برای خود افتخار می دانستند. بسیاری از این پیکر ها طبق وصیت در وادی السلام دفن می شدند. وادی السلام در سر راه کسانی است که از کربلای معلا به نجف اشرف مشرف می شوند (دولت آبادی، 1371ش، ج1، ص32). در اینجا سعی می شود برخی از علما و رجال دولتمردان، که جسدشان به عتبات منتقل شده است برای نمونه ذکر شود.

الف: انتقال پیکر علما و مبارزین
1. بدرالدین حسین بن حسن بن علی بن شدقم حسینی (متوفای نیمه اول قرن یازدهم هجری)، از علمای انساب و رجال.

2. سلطان العلماء سیدحسین رفیع الدین محمد بن شجاع الدین محمود حسینی مرعشی (م.1064ق.)، از علمای دوره صفوی. عالم جلیل القدر، سلطان العلمای حسینی، پس از برگشتن از فتح قندهار، در سال ۱۰۶۴ قمری، در مازندران دار فانی را وداع گفت و بدن مطهر او به نجف اشرف برده شد و در کفشداری، در جنوب شرقی حرم مطهر، دفن گردید. قبر او هم اکنون سالم است و داخل اتاق کوچکی در کفشداری قرار دارد. در مورد قبر او این طور آمده است: «لکن الیوم لا انزله بل المشایخ الذی ادرکنا لم یعثروا علیه» (آقابزرگ طهرانی، 1415ق، ج6، ص194).

3. شیخ جمال الدین ابومنصور حسن بن سدیدالدین یوسف بن علی بن مطهر حلی، معروف به «علامه حلی» و خواهرزاده محقق حلی (م.726ق.)، از علمای بزرگ شیعه در اواخر سده هفتم و اوایل سده هشتم هجری است. او در سال 648ق، در شهر حله به دنیا آمد (خوانساری، بی تا، ج2، ص276) و در شب 21 محرم سال 726ق، در زادگاهش، شهر حله، درگذشت. جنازه وی را به نجف اشرف منتقل کردند و در حرم مطهر امیرمؤمنان7 به خاک سپردند (همو، ص276). قبر او تا به امروز، در حجره سمت راست ایوان طلای آستان مطهر باقی است و زیارتگاه شیعیان است. روی قبر وی، ضریح مشبک چوبی نصب شده است (جمعی از پژوهشگران، 1386، ج1، ص144).

4. ملامحمدمهدی نراقی (م.1209ق.)؛ محمدمهدی، فرزند ابوذر، معروف به ملامهدی نراقی، از علمای مشهور شیعه در سده دوازدهم هجری است. او در سال 1128ق، در نراق (از روستا های اطراف کاشان) به دنیا آمد و در 18 شعبان 1209ق، در سن 81 سالگی، در شهر کاشان از دنیا رفت. سپس پیکر ایشان به نجف اشرف منتقل گردید و در آستان مقدس علوی به خاک سپرده شد (همان، 1386، ص285 و 293).

5. ملااحمد نراقی (م.1245ق.)؛ حاج ملااحمد نراقی کاشانی، متخلص به «صفایی»، فرزند حاج ملامهدی نراقی، از علما و مجتهدان مشهور و شاعران قرن سیزدهم هجری است. او در سال 1185 یا 1186ق، در نراق کاشان متولد شد و در سال 1245ق، بر اثر بیماری وبا در نراق درگذشت. سپس جنازه اش به نجف اشرف انتقال یافت و در ایوان علمای حرم مطهر علوی به خاک سپرده شد (گلابگیرنیک، 1383ش، ص183).

6. سید مجاهد (1180 ـ 1242ق.)؛ سیدمحمد طباطبایی کربلایی، معروف به سیدمحمد مجاهد، فرزند سیدعلی طباطبایی، صاحب ریاض، از علمای نیمه اول قرن سیزدهم هجری است (خوانساری، بی تا، ج7، ص138 و 139).

به دنبال تعرض روسیه به خاک ایران، که به دوره دوم جنگ های ایران و روس منجر شد، عباس میرزا، فرزند فتحعلی شاه قاجار، سیدمحمد طباطبایی را از وضعیت آگاه کرد و از وی یاری خواست. او نیز به جهاد علیه روسیه فتوا داد و پس از آن به لقب «مجاهد» شهرت یافت. سپس آیت الله مجاهد و تعداد دیگری از علما، به تبریز مهاجرت کردند. دوره دوم جنگ های ایران و روس، که با پشتیبانی و حمایت علما آغاز شد، به علت بی کفایتی شاه قاجار و برخی اشتباهات در سپاه ایران، به شکست نیرو های ایران منجر شد. در این میان، سیدمحمد مجاهد در تبریز دچار سوء هاضمه شد و در مسیر بازگشت به تهران، در سیزدهم جمادی الثانی 1242ق، در قزوین از دنیا رفت.

جنازه سیدمجاهد را به زادگاهش، کربلا، منتقل کردند و در بین الحرمین به خاک سپردند (همو؛ جمعی از پژوهشگران، 1386، ج1، ص315 و 317). مقبره وی، در حاشیه شمالی بین الحرمین واقع است و شامل اتاق هشت ضلعی کوچکی است که بالای آن، گنبد بسیار کوچکی با پوشش کاشی کاری وجود دارد. نمای بیرونی مقبره، دارای پوششی از سنگ مرمر است و بالای دیوار های آن، گرداگرد مقبره، کتیبه هایی حاوی قصید ه ای به زبان عربی، در مدح سید مجاهد، به چشم می خورد (هدّو، 1433ق، ص205).

7. ملاجعفر استرآبادی (م.1263ق.)؛ ملاحاج محمدجعفر، فرزند ملاسیف الدین استرآبادی، معروف به شریعتمداری، از فقها و مجتهدان سده سیزدهم هجری است

که به ورع و تقوا شهرت داشت. او سال ها در کربلا زیست و در زمان محاصره این شهر، به دستور داوود شاه، به تهران آمد و بیست سال به تدریس، امامت، قضاوت و فتوا مشغول شد و سرانجام در شب جمعه، دهم صفر سال 1263ق درگذشت. جنازه اش به نجف اشرف انتقال یافت و در ایوان صحن حرم امیرمؤمنان7 دفن گردید (گلابگیرنیک، 1383ش، ص154).

8. سیداسماعیل بهبهانی (م.1295ق.)؛ علامه سیداسماعیل مجتهد بهبهانی، فرزند سیدنصرالله، از فقیهان و مجتهدان طراز اول بود. ناصرالدین شاه در سفر خود به نجف، در سال 1287ق، وی را با اصرار فراوان به تهران آورد. سرانجام در شب شنبه، ششم صفر 1295ق از دنیا رفت. جنازه اش را به نجف اشرف بردند و در صحن مطهر علوی، در حجره مجاور درِ شرقی، به خاک سپردند (همان، 1383ش، ص60).

9. میرزامحمدحسن آشتیانی (م.1319ق.)؛ وی فرزند میرزاجعفر آشتیانی بود و در سال 1319ق، وفات یافت. پس از یک سال، جنازه اش را به نجف اشرف منتقل کردند و در مقبره شیخ جعفر شوشتری، در جوار بارگاه امیرمؤمنان7 به خاک سپردند (همو، ص151).

10. آیت الله شیخ عباس حائری تهرانی (م.1320ش.)؛ وی در سال 1298ق، در تهران به دنیا آمد و در شهریور 1320، به رحمت ایزدی پیوست و علی رغم ممنوعیت هر گونه اجتماع، بازار تهران تعطیل شد و پیکر پاکش از منزل تا حرم عبدالعظیم حسنی7، با شکوه خاصی تشییع و در آن حرم ملکوتی به امانت سپرده شد. بعدها طبق وصیت ایشان به کربلا منتقل گردید و در جوار مرقد حضرت سیدالشهدا7، کنار در قاضی الحاجات، در مقبره خصوصی دفن گردید (مختاری، 1377ش، ج3، ص123).

11. رئیسعلی دلواری تنگستانی (شهادت1333ق.)؛ رئیسعلی دلواری، از شخصیت های ملی و رهبران نهضت مبارزه با استعمار انگلیس، در سواحل شمالی خلیج فارس، به شمار می آید. وی سرانجام در جریان نبرد با انگلیسی ها، در سال 1333ق، به شهادت رسید (قدیانی، 1380ش، ج1، ص414 و 416). جنازه رئیسعلی، مدتی پس از شهادت، به نجف اشرف انتقال یافت و در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد و قبر وی تا به امروز در این قبرستان، باقی مانده است و مردم و علاقه مندان، بر آن فاتحه می خوانند.

12. سیدعبدالحسین شرف الدین؛ سیدعبدالحسین، فرزند سیدیوسف شرف الدین عاملی، از علمای بزرگ شیعه از جبل عامل (واقع در جنوب لبنان)، در سده چهاردهم هجری است. او در سال 1290ق، در کاظمین به دنیا آمد و سرانجام در سن 87 سالگی، در سال 1377ق، از دنیا رفت و پیکر وی، پس از تشییع جنازه در شهر های بیروت، بغداد، کاظمین و نجف، در ضلع جنوبی صحن آستان امام علی علیه السلام، کنار مقبره استادش، سیدمحمدکاظم یزدی، به خاک سپردند (جمعی از نویسندگان، 1386، ج2، ص654 و 662).

ب: شاهان و درباریان
تعداد زیادی از شاهان و دولتمردان ایران و هند در حرم امام حسین علیه السلام دفن شدند که برخی از آنان بی درنگ پس از مرگ، انتقال می یافتند. اما تعداد زیادی نیز پس از چندین سال منتقل می شدند. در اینجا به معرفی برخی از این افراد می پردازیم:

1. امیرعلاءالدین تَنامِش، از امرای دوره الناصر عباسی. به گفته ابن اثیر، او در سال 584ق درگذشت و بدنش را به بارگاه مقدس امام حسین7 منتقل کردند (ابن اثیر، 1348ق، ج12، ص26). اما به گفته سبط ابن جوزی، او در سال 604ق، در بغداد مسموم شد و بدنش را در آستان کاظمین به خاک سپردند (ابن جوزی، 1415ق، ج22، ص160).

2. شاه محمد خدابنده (حک: 985-996ق.)؛ فرزند شاه طهماسب و چهارمین پادشاه صفوی در ایران (فقیه بحرالعلوم و خامه یار، 1395ش، ج1، ص235).

3. آغامحمدخان قاجار (م.1211ق.)؛ جسد آغامحمدخان قاجار را در شوش به امانت گذاشتند و سپس آن را در جمادی الثانی 1212ق بیرون آورده، در بقعه شاه عبدالعظیم به امانت گذاشتند و پس از یک هفته، آن را با مأموریت منجم باشی به نجف حمل و در آنجا دفن کردند (فسایی، 1367ش، ج1، ص667 و 670).

4. مظفرالدین شاه قاجار (م.1324ق.)؛ فرزند ناصرالدین شاه که قبور وی و فرزند و نوه اش، محمدعلی شاه و احمدشاه قاجار، در رواق شمالی حرم امام حسین7 قرار دارد.

5. محمدعلی شاه قاجار (1289-1343ق.): فرزند مظفرالدین شاه قاجار.

6. احمدشاه قاجار (م.1307ش.)؛ با اجرای کودتای سوم اسفند 1299 و به قدرت رسیدن رضاخان پهلوی و در نهایت خلع قاجار، احمدشاه به فرانسه رفت و در سال 1307، درحالی که هیچ گاه سلطنت پهلوی را به رسمیت نشناخت، چشم از جهان فرو بست. سپس طبق وصیتش جنازه او را به کربلا منتقل کردند و در آنجا دفن نمودند.

7. میرزاتقی خان امیر کبیر (م.1230ش.)؛ صدر اعظم ناصرالدین شاه؛ به روایت میرزاجعفر حقایق نگار خورموجی، پس از قتل امیر کبیر (بیستم دی ماه ۱۲۳۰ شمسی) در حمام فین کاشان، جسد او را در گورستان «پشت مشهد» کاشان دفن کردند. چند ماه بعد، به پایمردی همسرش عزت الدوله، پیکر امیر کبیر را به کربلا حمل کردند و در اتاقی که درِ آن به سوی صحن امام حسین7 باز می شد، به خاک سپردند.

8. میرزاشفیع مازندرانی، ملقب به آصف الدوله (م.1234ق.)؛ دومین صدر اعظم سلسله قاجار (از سال 1215ـ1234ق، در دوره فتحعلی شاه قاجار).

9. محمدعلی میرزا دولتشاه (1203-1237ق.)، فرزند فتحعلی شاه قاجار.

10. علی شاه میرزا، ملقب به «ظل السلطان» (م.1264ق.)، فرزند فتحعلی شاه قاجار؛ وی پس از مرگ پدرش و پیش از محمدشاه، خود را پادشاه اعلام و سه ماه حکومت نمود. قبرش در مقبره برادرش، رکن الدوله، در صحن کوچک آستان حسینی قرار داشت که در جریان تخریب این صحن، از بین رفت (هدو، 1433ق، ص124).

11. حاج میرزاآغاسی (م.1265ق.)، صدر اعظم محمدشاه قاجار و سپس ناصرالدین شاه، پیش از صدراعظمی امیر کبیر.

12. میرزاحبیب الله شیرازی، متخلص به «قاآنی» (1222-1270ق.)، شاعر بزرگ دوره قاجار.

13. علی نقی میرزا، ملقب به رکن الدوله (1207-1272ق.)، فرزند فتحعلی شاه قاجار؛ مقبره وی در صحن کوچک آستان حسینی قرار داشت که در جریان تخریب صحن، از بین رفت (همانجا).

14. میرزاحسن خان، برادر امیر کبیر (م.1275ق.)، از رجال دوره قاجار.

15. میرزا احمدخان ساعدالملک (1254-1285ق.)، فرزند امیر کبیر و رئیس قشون آذربایجان، از 1277 تا 1280ق.

16. فرهادمیرزای قاجار (م.1305ش.)؛ فرهاد میرزا، ملقب به «معتمدالدوله»، فرزند پانزدهم عباس میرزا، فرزند فتحعلی شاه قاجار است که از ادیبان، شاعران، مجتهدان و رجال سیاسی قرن سیزدهم هجری به شمار می آید.

فرهادمیرزا در سال 1305ق، خدمات و اقدامات عمرانی چشمگیری در آستان کاظمین به عمل آورد؛ از جمله آنکه گلدسته های آستان را طلاکاری کرد. او سرانجام در سال 1305ق، در تهران از دنیا رفت. جنازه اش را یک سال پس از فوت، به کاظمین منتقل کردند و در مقبره فرهادیه، در باب المراد آستان کاظمین، به خاک سپردند. بیش از 42 سند در کتابخانه و مرکز اسناد وزارت خارجه، درباره حمل جنازه او به عتبات وجود دارد.

17. محمدناصرخان ظهیرالدوله (م.1295ق.)؛ وی را ابتدا در باغ دیواربه دیوار خانه اش به خاک سپردند تا بنا به وصیت، در مقبر ه ای که برای خود در مشهد ساخته بود، دفن شود و پس از ایام عزاداری، تدارک حمل جنازه توسط چاوشان مهیا شد.

18. احمد اول نظامشاهی (حک: 896-914ق.)، از پادشاهان سلسله شیعه مذهب نظامشاهیان هند.

19. طاهرشاه دکنی (م.956ق.)، از ائمه اسماعیلیه (کرباسی، 1998، ج2، ص73).

20. برهان اول نظامشاهی (حک: 914-961ق.) فرزند احمد اول نظامشاهی، از پادشاهان سلسله شیعه مذهب نظامشاهیان هند.

21. میرانشاه (حک: 973-988ق.) فرزند حسین بن برهان بن احمد، پنجمین پادشاه سلسله نظامشاهیان هند.

اسناد
فهرست منابع

آتش، صبری، «نعشکشی به عتبات عالیات، رقابت های ایران و عثمانی در عراق سده 19 میلادی»، 1998م، ترجمه نازلی کامواری، فصلنامه ایران نامه، سال 26، شماره 1 و2.

آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (1415ق.)، الذریعة إلی تصانیف الشّیعة، بیروت، دارالاضواء.

آل طعمه، محمدهادی (1389ش.)، مرقدها و مکان های زیارتی کربلا، تهران، انتشارات مشعر.

آل یاسین، محمدحسین (1387ق.)، تاریخ المشهد الکاظمی، بغداد، مطبعة المعارف.

ابن اثیر، علی بن محمد (1348ق.)، الکامل فی التاریخ، تصحیح عبدالوهاب النجار، [القاهره]: المنیریة، المکتبة التجاریة الکبری.

ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، تحقیق و مقدمه سهیل زکار، اشراف مکتب البحوث والدراسات، بیروت، دارالفکر، 1415ق.

ابن خلکان، احمد بن محمد (بی تا)، تاریخ ابن خلکان، تهران بی نا.

ابن عنبه، احمد بن علی (بی تا)، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، بیروت، لجنة احیاء تراث، منشورات دارالکتب الحیاة.

احمدوند، زینب و حسین هاشمی، زهرا (1391)، «دفن مردگان در جوار مزارات متبرکه شیعه از نگاه سفرنویسان اروپایی»، راسخون، شماره 12.

استیونز، سر راجر، «دیدارکنندگان اروپایی از ایران عصر صفوی»، ترجمه منصور چهرازی، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، سال هفتم شماره 5 و 6، اسفند1382 فروردین 1383.

اشر، جون (1416ق.)، سفرنامه جون اشر، بیروت، دار البیضاء، ترجمه محمد کربلایی، قم، نشر صادق، 1420ق.

اعرجی، سیّدجعفر (1419ق.)، مناهل الضرب فی انساب العرب، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی=.

اوبن، اوژن (1362ش.)، ایروان امروز، سفرنامه و بررسی های سفیر فرانسه در ایران، مترجم علی اصغر سعیدی، انتشارات زوار.

بایندر، هانری (1370ش.)، کردستان، بین النهرین و ایران، ترجمه کرامت الله افسر، تهران، فرهنگسرا.

بحرالعلوم، محمدمهدی بن مرتضی (1383ش.)، رجال السید بحرالعلوم «المعروف بالفوائد الرجالیه»، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران، آرمان برتر.

بل، گرترود (1363)، تصویرهایی از ایران، ترجمه بزرگمهر ریاحی، تهران، انتشارات خوارزمی.

پولاک، یاکوپ ادوارد (1368)، سفرنامه پولاک، ترجمه کیکاووس جهانداری، چاپ دوم، تهران، انتشارات خوارزمی.

تانکوانی، ژی. ام (1383)، کتابنامه هایی درباره ایران و ترکیه، ترجمه علیاصغر سعیدی، تهران، انتشارات نشر چشمه.

تاورنیه، ژان باتیست (1336)، سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، تصحیح حمید شیرانی، چاپ اول، تهران، نشر کتابخانه سنائی.

جعفریان، رسول (1375ش.)، تاریخ تشیّع در ایران، قم، انتشارات انصاریان.

(1375ش.)، دفتر سوم، میراث اسلامی ایران، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم.

جمعی از نویسندگان (1386)، گلشن ابرار، قم، نور السبحان.

جنید شیرازی، معین الدین (1328ش.)، شد الازار فی حظ الأوزار عن زوار المزار، تحقیق علامه قزوینی، تهران، انتشارات نوید.

خرمایی، محمّدکریم (1380ش.)، شیراز یادگار گذشتگان، شیراز، انتشارات تخت جمشید.

خوانساری، محمدباقر بن زین العابدین، روضات الجنات: فی احوال العلماء و السادات، (زندگانی مشاهیر دانشمندان اسلامی از صدر اسلام تا زمان مؤلف) ترجمه، مقدمه، اضافات محمدباقر عدی خراسانی، تهران، بی نا.

دیلک، قایا (1429ق.)، کربلاء فی الارشیف العثمانی (1840ـ1876م)، ترجمـه از ترکـی به عربی: حـازم سـعید منتصر و مصطفی زهران، بیروت، الدار العربیة للموسوعات.

دیولافوا، (1332ش.)، سفرنامه مادام دیولافوا (ایران و کلده)، ترجمه فرهوشی، تهران، نشر خیام.

شاردن، (1345)، سیاحتنامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، جلد هفتم، تهران، نشر امیرکبیر.

ــــــــ، (1374)، سفرنامه شاردن، جلد سوم، ترجمه اقبال یغمایی، چاپ اول، تهران، انتشارات توس.

شرلی، آنتونی، (1357)، سفرنامه برادران شرلی، ترجمه آوانس، با مقدمه دکتر محبت آئین، چاپ دوم، تهران، انتشارات کتابخانه منوچهری.

شیل، ماری لیدی، (1362)، خاطرات لیدی شیل، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، نشر نو.

ضامن بن شدقم، ضامن، (1378ش.)، تحفة الازهار و زلال الانهار فی نسب ابناء الائمة الاطهار:، تحقیق کامل سلمان الجبوری، آیینه میراث با همکاری کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران.

صدر، حسن، (1388ش.)، نزهة اهلالحرمین فی عمارة المشهدین، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، مکتبة آیةالله مرعشی النجفی الکبری، الخزانة العالمیة للمخطوطات الاسلامیة.

طباطبایی مجد، غلامرضا (بی تا)، معاهدات و قراردادهای تاریخی در دوره قاجاریه، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.

فرهاد معتمد، محمود، (1391ش.)، تاریخ روابط سیاسی ایران و عثمانی، تهران، کتابخانه ابن سینا.

فریر، رانلد دبلیو، (1384)، شرح سفرنامه شاردن، ترجمه حسین هژبریان و حسن اسدی، چاپ اول، تهران، نشر فرزان.

فسایی، حسن بن حسن حسینی (1367ش.)، فارسنامه ناصری، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی (1388ش.)، علی بن حمزه، قم، انتشارات وثوق.

(1393ش.)، ابراهیم مجاب، مدفون در حائر حسینی، تهران، انتشارات مشعر.

(1397)، مناسبات علویان با آل بویه، قم، انتشارات وثوق، در حال چاپ.

فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی و خامه یار، احمد، (1395ش.)، زیارتگاه های عراق، تهران، نشر مشعر.

فووریه (1366)، سه سال در دربار ایران، خاطرات دکتر فووریه پزشک ویژه ناصرالدین شاه قاجار، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، به کوشش همایون شهیدی، چاپ دوم، تهران، نشر دنیای کتاب.

قاضی عسکر، علی (1382ش.)، حدیث قافله ها، تهران، مشعر.

قدیانی، عباس، (1380ش.)، فرهنگ جامع تاریخ ایران: از ورود آریایی ها تا پایان عصر پهلوی، با مقدمه از غلامرضا وطن دوست، تهران، آرون.

قراگزلو، فرید، (1354ش.)، خاطرات فرید، تهران، نشر زوار.

قرهچانلو، حسین، کتب جغرافیای عمومی و سفرنامه ها در جهان اسلام، ماهنامه تاریخ اسلام، شماره 11.

قمی، عباس، (1363ش.)، سفینة البحار و مدینة الحکم والآثار، بیروت، دارالمرتضی، کتابخانه سنائی.

کاتف، فدت آفاناس یویچ (2536)، سفرنامه فدت آفاناس یوویچ کاتف، ترجمه محمدصادق همایونفر، ویرایش عبدالعلی سیاوشی، تهران، کتابخانه ملی ایران.

کارری، جملی، (1348)، سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز، اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.

کارلاسرنا، (1363)، سفرنامه مادام کارلاسرنا و آیین ها در ایران، ترجمه علی اصغر سعیدی، بی جا، انتشارات نقش جهان.

کرباسی، محمدصادق (1998م.)، دائرة المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، المرکز الحسینی للدراسات.

کلاویخو، (1366)، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران.

کمپفر، انگلبرت، (1363)، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، چاپ سوم، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.

کمونه، سیدعبدالرزاق، (1375ش.)، آرامگاه های خاندان پاک پیامبر9 و بزرگان صحابه و تابعین، ترجمه عبدالعلی صاحبی، چاپ دوم، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.

(1387ق.)، مشاهد العترة الطاهرة، نجف، مطبعة الاداب.

گلابگیرنیک، محمود، (1383ش.)، نجف کانون تشیع، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی.

لایارد، سراوستن هنری، (1367)، سفرنامه لایاردیا ماجراهای اولیه در ایران، ترجمه مهراب امیری، بی جا، انتشارات وحید.

محمدحسن، زکی، (1366)، جهانگردان مسلمان در قرون وسطا، ترجمه عبدالله ناصری طاهری، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء.

محمدی ری شهری، محمد، (1379)، میزان الحکمة، ترجمه حمیدرضا شیخی، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر.

مختاری، رضا، (1377ش.)، سیمای فرزانگان، چاپ سیزدهم، قم، حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی، مرکز انتشارات.

مهراز، رحمت الله، (1368ش.)، بزرگان شیراز، تهران، انجمن آثار ملی.

مؤسسه مطبوعاتی ـ راهنمای ایران امروز، ایران امروز، تهران: مؤسسه مطبوعاتی راهنمای ایران امروز، تهران، ۱۳۷۶ش.

میراحمدی، مریم، (1369)، دین و دولت در عصر صفوی، چاپ دوم، تهران، نشر امیرکبیر.

میرخواند، محمد بن خاوندشاه، (1336)، تاریخ روضة الصفا، تهران، خیّام مرکزی، پیروز.

نفیسی، عبدالله فهد، (1392ش.) نهضت شیعیان در انقلاب اسلامی عـراق، ترجمه کاظم چایچیان، تهران، انتشارات امیر کبیر.

ویلتس، دوراکه، (1353) سفیران پاپ در دربار خانان مغول، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، انتشارات خوارزمی.

هدّو، کاظم، (1433ق.) دفناء فی العتبة الحسینیة المقدسة، بیروت، دار العلم.

الئاریوس، آدام، (1363)، سفرنامه آدام الئاریوس، ترجمه احمد بهپور، تهران، سازمان فرهنگی و انتشاراتی ابتکار.