مجله  فرهنگ زیارت  پائیز1397، دوره 9، شماره 36 

حکیم ملامحمد فضولی بغدادی یکی از شاعران اندیشمند و عارفان برجسته قرن دهم هجری است که بزرگ ترین سخنور سراسر تاریخ ادبیات آذربایجان به شمار می رود. وی شخصیتی عالم، شاعر و نویسنده ای بود که آثاری را به سه زبان عمده مسلمین یعنی ترکی، فارسی و عربی تصنیف کرده است. فضولی، معاصر شاه  اسماعیل صفوی، مجاور و خادم حرم حسینی در کربلای معلا بود و نخستین مقتل نویس به زبان ترکی در تاریخ ادبیات عاشورایی است. او از اندیشمندان شیعی روزگار خود به شمار می آمد و در علوم و معارف عرفانی، قرآنی، فلسفی و کلامی صاحب نظر بود. فضولی ستایشگر فرزانه  اهل بیت: بود و آثار ماندگارش در زمینه های مزبور، دلیل این مدعاست. در این نوشتار مختصر ابتدا نگاهی به زندگی و آثار این شاعر بزرگ می اندازیم و سپس آثار عاشورایی او را مرور می کنیم.
نویسنده : قلی زاده علیار، مصطفی
مقدمه
نگاهی به زندگی شاعر
محمد بن  سلیمان بغدادی متخلص به «فضولی» از قبیله ایرانی تبار «بیات» بود. این قبیله از آذربایجان به عراق عرب مهاجرت کرده و در شهر حلّه سکنا گزیده بود. به احتمال قوی در سال ۸۹۰ قمری در بغداد به دنیا آمد (مشّرف، ۱۳۸۰، ص۳۱).
گفته شده پدرش، ملاسلیمان حِلّی، از علمای بزرگ و مفتی شهر حله بود (هیئت، 1358، ص36). بنابراین محمد فضولی در خانواده ای دانش پرور و متدین و روحانی پرورش یافت. او دروس ابتدایی را پیش پدرش آموخت و از دیگر اساتید وی، ملارحمت الله را نام برده اند.

از تفصیل دوران تحصیلات وی بیش از این اطلاعی در دست نیست. ولی از آثار خود فضولی بر می آید که به رسم دانشمندان گذشته با کلیات علوم مرسوم زمانش  مثل فقه، منطق، فلسفه، حدیث، تفسیر، کلام، تاریخ، ریاضی، طب و طبیعیات  به خوبی آشنا بوده و برخی از آنها را در حد تخصص می دانسته است؛ مثل علم کلام که حتی کتابی هم در آن موضوع نوشته است (مطلع الاعتقاد فی معرفة المبدأ و المعاد).

عهدی بغدادی، معاصر و همشهری فضولی و از تذکره نویسان معروف عهد صفوی، سال ۹۶۳ قمری را سال وفات شاعر و علت مرگش را بیماری طاعون نوشته است. برخی هم سال ۹۷۰ را تاریخ درگذشت او دانسته اند. پیکر فضولی بنا به وصیت خودش در جوار بارگاه مولایش امام حسین علیه السلام در کربلا به خاک سپرده شد. (همان، 1358، ص37).

طی چهار قرن قبر او مورد زیارت زائران حسینی بوده است. اما در سال ۱۹۷۵میلادی به دلیل تعریض خیابان های اطراف حرم امام حسین علیه السلام، قبر شاعر را به محوطه کتابخانه نسخ خطی آستان قدس حسینی انتقال دادند (شعردوست، ۱۳۷۴، ص۲۱) و سنگ قبری بزرگ بر آن نهادند و به زبان عربی نام و مشخصات تاریخی فضولی را روی آن حک کردند. هنوز هم زائران مرقد حسینی قبر او را زیارت می کنند و اهل ادب بعد از زیارت حرم سیدالشهدا علیه السلام، با پرس وجو مرقد شاعرالحسین فضولی را می یابند و مزارش را زیارت می کنند.

جایگاه والای فضولی در ادبیات فارسی، ترکی و عربی
چنان که گفتیم، حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، عالم، نویسنده و شاعری است که در سه زبان ترکی، فارسی و عربی آثاری ماندگار آفریده است. البته هنر والا و اندیشه های ارجمند این شاعر متفکر شیعی بیشتر در زبان مادری اش نمود و ظهور دارد. او در سراسر تاریخ ادبیات آذربایجان شاعری بی رقیب و بزرگ ترین شاعر ترک زبان تاریخ است.

با این حال در هر سه زبان، جایگاه شاعری و دانشوری اش مورد توجه اهل نظر است. استاد شهریار به عنوان یکی از قله های بلند شعر فارسی و ترکی معاصر، در بیان مقام فضل و هنر فضولی می گوید:

فارسی، ترکی، عربی دَه نَه فضایل وار ایمیش کی فضولی کیمی بیر شاعر فاضل دوغولور

(فردی، 1371، ص125)

چه فضایل والایی در زبان فارسی و ترکی و عربی هست/ که شاعر فاضلی همچون فضولی در دامان آن سه زبان متولد و پرورده می شود.

سه زبانه بودن اشعار و آثار منظوم و منثور حکیم ملامحمد فضولی از او شاعری مؤثر در اتحاد اقوام مسلمان و امت اسلامی ساخته و استعداد کم نظیر و نبوغ سرشارش همراه با توفیقات الهی در خلق آثار پرمایه ادبی، فکری، دینی و عرفانی، او را به شاعری اندیشمند و صاحب مکتب ادبی و فکری تأثیرگذار در تاریخ ادبیات مسلمانان تبدیل کرده و برخی از آثارش حقیقتاً حیرت آور و شورانگیز است.

اکثر آثار نظم و نثر ترکی حکیم فضولی بغدادی در موضوعات متنوع اجتماعی، عرفانی، اخلاقی، عاطفی، فلسفی و دینی گنجینه گران ارج است و در صدر ادبیات آذربایجان قرار دارد. شعر او از دیدگاه فنی و هنری، محکم و پرصلابت، مشحون از آرایه های بدیعی و ظرایف شعری است و در موارد بسیاری از نوآوری های دل انگیز برخوردار است که در مقام بزرگ ترین استاد، همواره مورد استشهاد و رجوع و استفاده شاعران بزرگ بعد از خود بوده است. بی هیچ اغراقی، فضولی در ادبیات ترکی همان جایگاه والایی را دارد که چهار شاعر بزرگ زبان فارسی یعنی نظامی، مولانا، سعدی و حافظ در ادبیات فارسی دارند.

نوشته ها و آثار منثور ترکی این متفکر اغلب از شاهکارهای ادب و اندیشه محسوب می  شود؛ مثل کتاب حدیقة السُعداء (نخستین مقتل عاشورایی به زبان ترکی) و مقدمه هایی که بر دیوان اشعار ترکی  و فارسی اش نوشته است.

اشعار فارسی فضولی هم درخور توجه است. او را از بانیان سبک هندی و از اساتید نازک خیالی و خلق معنای بیگانه دانسته اند. اما این مورد مهم در معرفی این شاعر از سوی اغلب مورخان ادبیات فارسی و ادب شناسان عمداً یا سهواً مغفول مانده است. گاه حتی برخی نویسندگان ادبیات فارسی بدون تأمل یا از روی بی ذوقی، او را مقلّد قلمداد کرده اند که ظلمی عظیم در حق اوست.

نکته بسیار حائز اهمیت در علاقه فضولی به ایران و زبان فارسی این است که او ضمن سرودن قصیده ای غرّا به نام «انیس القلب» در مدح سلطان سلیمان عثمانی، هم به استقبال قصیده شینیه معروف خاقانی رفته و هم خود را ایرانی معرفی کرده است؛ یعنی ایرانی دوره صفویه که مذهب رسمی آن، تشیع بود. او در اواخر این قصیده می گوید:

«انیس القلب» کردم نام این محبوب و می خواهم که هر ساعت دهم در بزم اهل فهم جولانش

به دست پاکبازان امانت پیشه بسپارم فرستم سوی دارالعدلِ روم از مُلک ایرانش

(فضولی، ۱۹۶۲، قصیده شماره اول، ص31)

ناگفته نماند که گرایش به مطالعه آثار فارسی و ترکی فضولی در ایران در میان اهل ادب در سال های اخیر بیشتر شده و محافل «فضولی خوانی» (خوانش درست و شرح اشعار و آثار این شاعر عارف) برپا می گردد؛ مخصوصاً در ارومیه و نیز در تبریز و تهران.

نگاهی به آثار فضولی
1- اشعار ترکی
کلیات اشعار ترکی فضولی در بحور عروضی و قالب های کلاسیک مثنوی، غزل، قصیده، مسمط، مستزاد، مخمس، رباعی، دوبیتی و… سروده شده است. اما آنچه از این هنرنمایی های ظاهری مهم تر می نماید، درون مایه و اندیشه هایی است که وی در اشعارش عرضه کرده و چنین شاهکارهای ماندگار و گاه بی نظیری آفریده است؛ آثاری مانند منظومه پر آوازه لیلی و مجنون و اغلب غزلیات، قصاید و. . . .

غزلیات: دیوان غزل های ترکی فضولی که اغلب ترنّم کننده مفاهیم عرفانی و آیینه جهان بینی ربانی شاعر است، با این غزل ملمع و شورانگیز عرفانی آغاز می شود:

قد انارَ العشقُ للعشاقِ منهاجَ الهدی سالک راه حقیقت عشقَه ائیلر اقتدا

(فضولی، ۱۳۹۰، ص۴۰-42)

عشق، راه هدایت را برای عاشقان روشن کرد/ سالک راه حقیقت البته که به عشق اقتدا می کند؛

همچنین این غزل شورانگیز تلألؤ توحید را فوق العاده عاشقانه نشان می دهد:

زهی ذاتین و اُول نهاندان ماسوا پیدا بِحار صُنعونه امواج پیدا، قعر ناپیدا

(فضولی، 1996، ص34)

زهی ذات نهان تو که تمام ماسوا از آن «نهان»، پیدا شده است/ جهان هستی دریای متلاطم صُنع تو است و موجودات مثل امواجی بر کف این دریا پیداست اما قعر این دریا ناپیدا!

گفتنی است در سال های اخیر شروح متعددی بر غزل های ترکی فضولی در ایران و آذربایجان به قلم فضلا و ادبای فضولی پژوه به نگارش درآمده که نشان دهنده رویکرد جدی به آثار این شاعر عارف و اندیشمند بزرگ است؛ از جمله: شرح مرحوم استاد حاج علمدار، شاعر و ادیب باکویی در سه جلد، چاپ باکو و شرح استاد عسکر شاهی زاده اردبیلی با عنوان مشق جنون، در سه جلد، چاپ باکو و اردبیل.

قصاید: قصاید ترکی فضولی هم در نوع خود بسیار فاخر، حِکمی و شورانگیز است و صلابت قصاید بی نظیر خاقانی شروانی را در خود منعکس می کند. قصاید در موضوعات دینی، اجتماعی، مدح و منقبت چهارده معصوم: ، مدح برخی حاکمان زمان او، وصف طبیعت و… است. در میان آنها قصیده «سو» (آب) در بحر رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن) شاهکاری بی نظیر و تکرارناشدنی در عرصه ادبیات ترکی است؛ چراکه فضولی کلمه «سو» (آب: منشأ حیات، مایه زندگی، نماد پاکی و زلالی) و مفاهیم بدیع و مضامین بکر دینی، عرفانی و طبیعی منتزع از آب و مرتبط با آن را دستمایه این قصیده ۳۲ بیتی فاخر قرار داده و آن را در نعت حضرت رسول9 ساخته است. تشبیهات، استعارات، ایهام ها و تصاویر این قصیده بسیار زیبا و مبتکرانه است، با این مطلع:

ساچما ای گؤز اشکدن گؤنلومده کی اودلاره سو کیم بو دنلو دوتوشان اودلاره قیلماز چاره، سو

(شعردوست، 1374، ص127)

ای دیده گریان، از اشک خود بر آتش دلم آب میفشان/ چراکه آب دیده نمی تواند چنین آتشی را خاموش کند.

این قصیده غرّا از سوی برخی دانشمندان و ادبا به زبان فارسی و ترکی شرح و تفسیر شده است.

2- دیوان اشعار فارسی
دیوان فارسی فضولی برای اولین بار به دست بانوی دانشمند و محقق فقید «حسیبه مازی اوغلو» در ترکیه چاپ و منتشر شد که شامل غزلیات، قصاید، مثنوی ها، رباعیات و انواع دیگر شعر است.

مضامین اشعار فارسی فضولی هم مثل اشعار ترکی اش متنوع و رنگارنگ است: عاطفی، اجتماعی، اخلاقی، دینی، عرفانی، تاریخی و. . . .

مِهر چهارده معصوم: :

روشن است از سرخی روی شفق بر اهل حال اینکه او را هست در دل ذره ای از مهر حال

هر که مِهر چارده معصوم دارد کامل است هست مهر چارده را هم از آن مِهر این کمال

(فضولی، ۱۹۶۲، قصیده 40، ص204)

سجده بر خاک نجف (در مدح امیرالمؤمنین علیه السلام):

سجده بر خاک نجف مرغوب اهل عالم است چون نباشد سجده گه جایی که خاکش آدم است؟

نیست در عالم مقامی خوشتر از خاک نجف آری، آری آن مقام مقتدای عالم است

شیر یزدان حیدر صفدر که با توفیق فضل در حریم قدر معراج رسالت، محرم است. . .

(همان، 1962، قصیده 27، ص142)

در آرزوی زیارت تربت امام رضا علیه السلام:

زهی دمادم به بوی زلفت، مذاق من خوش، دماغ من تر

مرا زمانی مباد بیرون، خیالت از دل هوایت از سر

امام بر حق، ولیّ مطلق، امین قرآن، گزین انسان

امیر مردان، شه خراسان، علی موسی، رضای جعفر

شها، فضولی ز روی رغبت، سر طواف در تو دارد

چنان که خواهد در این عزیمت، به سان مرغی بر آورد پر

(همان، 1962، قصیده 37، ص194)

3- قصاید عربی فضولی
از فضولی یازده قصیده کامل و یک قصیده ناتمام به زبان عربی مانده است که مجموعاً ۴۶۵ بیت می شود. هفت قصیده در مدح حضرت محمد9، و سه قصیده در نعت علی مرتضی علیه السلام است. قدیمی ترین نسخه اشعار عربی فضولی که در سال ۹۹۷ قمری، حدود ۲۵ سال بعد از وفات شاعر در یک مجموعه گردآوری و کتابت شده، در موزه آسیایی لنینگراد نگهداری می شود و ادیب دانشمند آذربایجانی، مرحوم حمید آراسلی، در سال ۱۹۵۸ در باکو برای اولین بار آن را چاپ و منتشر کرده است.

4- سایرآثار فضولی
الف) کتاب مطلع الاعتقاد فی معرفة المَبداء و المعاد

فضولی این کتاب را در علم کلام و عقاید مکتب تشیع، به سبک متکلمان و حکیمان دینی و به زبان عربی در چهار رکن نوشته است: رکن اول در معرفت علم و علم معرفت شناسی (۴ باب)، رکن دوم در شناخت جهان و اوضاع و احوال آن (۵ باب)، رکن سوم در معرفت واجب الوجود (۹ باب)، رکن چهارم در معرفت نبوت عامه عموم انبیا و نبوت خاصه پیامبر اسلام9 و امامت و قیامت (۸ باب).

این کتاب همراه با قصاید عربی شاعر در بغداد منتشر شده است (محمد الفضولی البغدادی، 1993).

ب) منظومه اربعین حدیث

عبدالرحمن جامی چهل حدیث اخلاقی و عرفانی را از پیامبر اکرم9 به نظم فارسی ترجمه کرده بوده که فضولی همان چهل حدیث را به ترکی منظوم ترجمه کرده است. از این اثر حدیثی  ادبی چندین نسخه در کتابخانه های دنیا موجود است و در استانبول و باکو به دست محققان مختلف چاپ و منتشر شده است (شعر دوست، 1374، ص87).

شاعر الحسین علیه السلام
با توجه به کثرت اشعار و آثار منظوم و منثور ملامحمد فضولی که در سه زبان به بیان معارف و مدایح و مصائب اهل بیت عصمت: به ویژه حضرت سیدالشهدا علیه السلام و موضوع کربلا اختصاص یافته است، می توان او را به حق شاعر اهل بیت: خواند و «شاعر کربلا» و «شاعر الحسین» علیه السلام نامید. او به زبان فارسی و ترکی اشعار و نثرهای عاشورایی زیادی دارد. در اینجا برای نمونه ابیاتی از اشعار ترکی و فارسی اش را در مرثیه امام حسین علیه السلام می خوانیم. ابتدا دو بند از ترکیب بند معروف عاشورایی فضولی:

بند 1)

ماه محرم اولدی مسرّت حرام دیر ماتم بو گون شریعته بیر احترام دیر

تجدید ماتم شهدا نفع سیز دگول غفلت سرای دهرده تنبیه عام دیر

غوغای کربلا خبرین سهل سانما کیم نقص وفای دهره دلیل تمام دیر

هر درّ اشک کیم تؤکیلور ذکر آل ایله سیاره ی سپهر علوّ مقام دیر

هر مدّ آه کیم چکیلور اهل بیت ایچون مفتاح باب روضه ی دارالسلام دیر

شاد اولماسین بو واقعه دن شاد اولان گؤنول بیر دم ملال و غصه دن آزاد اولان گؤنول

بند 4)

ای دردپرور الم کربلا حسین! ای کربلا بلالرینه مبتلا حسین

غم پاره پاره باغرینی یاندوردی داغیله ای لاله ی حدیقه ی آل عبا، حسین

یاقدی وجودینی غم ظلمت سرای دهر ای شمع بزم بارگه کبریا حسین

دور فلک ایچوردی سنا کاسه - کاسه قان ای تشنه ی حرارت برق بلا حسین

یاد ائت «فضولی»، آل عبا حالین ائیله آه کیم برق آهله یاقیلور خرمن گناه.

(دیوان ترکی فضولی، چاپ عثمانی، «مطبعه تصویر افکار»سنه 1286 قمری).

بند 1)

- ماه محرم از راه رسید. دیگر شادمانی کردن حرام است/ امروز سوگواری، احترام به شریعت اسلام است

- تجدید یاد و خاطره شهدا، بیهوده نیست/ یاد شهیدان در سرای غفلت آمیز دنیا، هشدار است

- خبر واقعه  کربلا را سهل مپندار/ این نشان کاملی از نقص وفای دهر است

- هر دُرّ اشکی که به یاد آل محمد9 نثار شود/ موجب عُلُوّ مقام می گردد

- هر مدِّ آهی که در غم اهل بیت: کشیده می شود/ کلید در باب روضه دارالسلام است

- الهی که هرگز شاد مباد آن دلی که در این واقعه شاد شد/ شاد مباد آن دلی که در این ماتم دمی از غصه آزاد شد.

بند 4)

حسین،  ای پرورده آلام کربلا/ مبتلای بلاهای کربلا

آتش غم، دل پاره پاره ات را داغدار کرد/ ای لاله  باغ آل عبا، حسین

وجودت را غم ظلمت سرای دهر شکست/  ای شمع بزم بارگه کبریا، حسین

ساقی دورِ فلک کاسه خون نصیب تو کرد/  ای تشنه حرارت برق بلا حسین

 ای فضولی یاد کن از حال زار آل عبا و آه بکش / چراکه شعله آه، خرمن گناهت را آتش می زند

 قصیده کربلا (فارسی):
السلام ای ساکن محنت سرای کربلا السلام ای مستمند و مبتلای کربلا

السلام ای رشک برده زنده های هر دیار در جوار مرقدت بر مرده های کربلا

یا شهید کربلا، کردم به گرد طوف تو رغبت سیر فضای غم فزای کربلا

یا شهید کربلا، از من عنایت کم مکن چون تو شاه کربلایی، من گدای کربلا. . .

روزگاری شد که مأوای فضولی کربلاست نیست او را میل مأوایی ورای کربلا. . .

(فضولی، ۱۹۶۲، قصیده 39، ص204)

گنج کربلا:
طاعتی کان در حقیقت موجب قرب خداست طوف خاک درگه مظلوم دشت کربلاست

ای خوش آن مردم که بهر قوّت نور بصر در نظر او را مدام آن قبله حاجت رواست

ای خوش آن طالب که در هنگام حاجت خواستن خاک راه کربلا در چشم او چون توتیاست

ای خوش آن زائر که او را در چنان حاجت گهی گه نماز بی رعونت، گه نیاز بی ریاست

کربلا گنجی است در ویرانه دیرین دهر لیک آن گنجی که نقدش نقد شاه اولیاست. . .

(فضولی، ۱۹۶۲، قصیده 36، ص191)

کتاب حدیقة السعداء، نخستین مقتل ترکی
چنان که اشاره کردیم، فضولی کتاب حدیقة السعداء را به نثر ترکی در موضوع مقتل و مصائب انبیا و اولیا نوشته است. این کتاب دارای یک مقدمه و ده باب و یک خاتمه، و اولین مقتل ترکی است که یک نویسنده و شاعر بزرگ تحریر کرده و آن را به آیات و احادیث، مزین، و به نکات بکر و مفید و اشعار ترکی و فارسی و عربی مرصّع کرده است. ابواب کتاب از این قرار است:

باب اول: در بیان احوال انبیا؛

باب دوم: در بیان جفاهایی که حضرت رسول9 از قریش متحمل شد؛

باب سوم: در بیان وفات حضرت رسول9؛

باب چهارم: در بیان مصائب و وفات حضرت فاطمه زهرا3؛

باب پنجم: در بیان شهادت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام؛

باب ششم: در احوال و مصائب حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام؛

باب هفتم: در بیان عزیمت امام حسین علیه السلام از مدینه به مکه؛

باب هشتم: در بیان شهادت مسلم بن عقیل؛

باب نُهم: در بیان عزیمت امام حسین علیه السلام از مکه به کربلا؛

باب دهُم: در بیان شهادت امام حسین علیه السلام؛

خاتمه: در بیان رفتن اسرای اهل بیت: از کربلا به شام.

این کتاب یکی از مهم ترین آثار فضولی است که قدیم ترین نسخه خطی آن در موزه پاریس نگهداری می شود و مربوط به سال 1181 قمری، و دارای نقاشی های مینیاتور نفیس است. حدیقة السعداء اخیراً توسط آقایان حسن مجیدزاده و دکتر رسول اسماعیل زاده دوزال از سوی مجمع جهانی اهل بیت: به سال 1374 شمسی در قم چاپ شده است.

خاک کربلا
سخن را با کلام خود فضولی به پایان می برم که به اقامت خود در دیار کربلا و عاشورایی بودن شعرش به عنوان «خاک کربلا» افتخار می کند و این دو بیت را در دیباچه دیوان فارسی خود (ص 15) آورده است:

چون خاک کربلاست فضولی مُقام من نظمم به هر کجا که رسد حرمتش رواست

زر نیست، سیم نیست، گُهر نیست، لعل نیست خاک است شعر بنده، ولی خاک کربلاست!

منابع

آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة.

رضائی حمزه کندی، وحید (1390)، ترجمه دیوان عربی مولانا فضولی بغدادی، ارومیه، نشر بوتا.

رضائی، داوود (1385)، ملمعات و ابیات عربی فضولی، تبریز، ناشر بابک رضائی.

سعید عصر، محمدحسین (1395)، شرح دو زبانه غزل های ترکی به زبان ترکی و فارسی، ارومیه.

شاهی زاده اردبیلی، عسکر، شرح جنون، شرح غزل های ترکی فضولی.

شعردوست، علی اصغر (1374)، چشمه خورشید (پژوهشی در زندگی و آثار ملامحمد فضولی)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دبیرخانه کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی.

فردی، اصغر (1371)، کلیات ترکی شهریار، چاپ دوم، الهدی.

فضولی بعدادی، محمد بن سلیمان (1286ق)، دیوان ترکی فضولی، چاپ عثمانی، مطبعه تصویر افکار.

(1374)، حدیقة السعداء، قم، مجمع جهانی اهل بیت: .

(1390)، دیوان اشعار ترکی فضولی، به اهتمام و تنظیم بهرام اسدی، ارومیه، انتشارات یاز.

(1993)، مطلع الاعتقاد و القصاید العربیة، دراسة و مراجعة: عبداللطیف بندراوغلو، بغداد، دار الشؤون الثقافیة.

(1996)، دیوان ترکی، چاپ حاج مایل، باکو.

(1962)، دیوان فارسی، تصحیح پروفسور خانم حسیبه مازی اوغلو، آنکارا. (بعدها از روی همان چاپ بارها در تهران و تبریز چاپ و منتشر شده است).

ماهر، علمدار (2012)، شرح غزل های ترکی فضولی، باکو.

مشّرف، مریم (1380)، زندگی و شعر محمد فضولی، تهران، انتشارات فرزانه.

هیئت، جواد (1358)، آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش (نگاهی به تاریخ ادبیات آذربایجان)، تهران، چاپ کاویان.