مجله  فرهنگ زیارت  بهار 1398، دوره 10، شماره 38 

نقیب از سوی فرمانروای وقت، به امور علویان رسیدگی می کرد. تا روی کار آمدن آل بویه، ذراری اهل بیت: و عباسیان، نقیبی مشترک داشتند؛ اما این دولت برای هر یک از آنان، نقیب جداگانه ای تعیین کرد. بالاترین منصب در دیوان نقابت، نقیب النقبای هاشمی ها و طالبیان بود که در برابر حاکمان آل بویه و علویان، پاسخ گو بود. نقیب علاوه بر شرافت نسبی و آراستگی به فضل و فضیلت، از تدبیر، اقتدار و صلابت کافی برخوردار بود و بر مباحث فقهی، حقوقی و قضایی نیز اشراف کافی داشت. در عصر آل بویه، ابن قیراط، محمد بن داعی، احمد کوکبی، شریف حسین موسوی، علی علوی، سید رضی، سیدمرتضی علم الهدی و سیدعدنان موسوی در رأس دیوان نقابت قرار گرفتند. آنان کارگزارانی چون کاتب، نایب، قائم مقام، خازن، مسئول روابط عمومی و گردآورندگان گزارش ها و اطلاعات در اختیار داشتند. برخی از این نقبا افزون بر عهده داری امارت حجاج بیت الله الحرام و ریاست دیوان مظالم، در زمره دانشمندان و محققان عالی رتبه نیز به شمار می آمدند.
نویسنده : گلی زواره، غلامرضا
مقدمه
دیوان نقابت، سازمانی سیاسی، اجتماعی و حقوقی است که صبغه ای دینی داشته و به مثابه حلقه وصل دستگاه حکومت آل بویه با بنی هاشم عمل می کرده است. این تشکیلات سازمانی، هنگام روی کار آمدن دیالمه و تحت تأثیر برخی عوامل فرهنگی  اجتماعی شکل گرفت؛ زیرا تا این زمان، نقابت علویان و عباسیان مدیریتی واحد داشت و این روند، باعث می شد از سویی بنی عباس، که در رأس نظام سیاسی و حکومتی جهان اسلام قرار گرفته بودند، حقوق مسلّم طالبیان را نادیده بگیرند و به آنان ستم روا دارند و ایشان را در تنگناهای شدید سیاسی قرار دهند و از سوی دیگر، سادات و امامزادگان، که رو به فزونی بودند و میان مردمان مؤمن نفوذ داشتند و به دلیل پیوند با خاندان طهارت: از قداست و تکریم ویژه ای برخوردار بودند، نه فقط زیر بار خلافت آل عباس نمی رفتند؛ بلکه در مواقعی قیام ها و خیزش هایی را علیه آنان ترتیب می دادند. ازاین رو، عده زیادی از آنان، یا به شهادت می رسیدند یا در سیاه چال های دستگاه خلافت عباسی وضعیت نگران کننده ای را می گذراندند و خانواده ها و متعلّقان آنان نیز فاقد آرامش و امنیت لازم بودند.

افزون بر اینکه از شرافت نسبی ایشان نیز سوء استفاده می شد. تا آن که با پیدایش ضعف و فتور در دولت عباسی، قوت گرفتن علویان و روی کار آمدن دولت شیعی و مقتدر آل بویه، این خاندان از نقیبی جداگانه برخوردار شدند و با سامان دهی آنان در مدیریت جدید با عنوان دیوان نقابت، شکوه، عزت، هویت و جلال شأن ایشان افزایش یافت و از خدمات ویژه رفاهی و حقوقی برخوردار شدند. افزون بر اینکه در رأس تشکیلات آنان، شخصیت های دانشمند، فقیه، محدث و مدبّر قرار گرفت.

تفکیک نقابت علویان از بنی عباس
نقیب به کسی می گفتند که رسیدگی به امور طالبیان و علویان را از سوی حاکم وقت عهده دار می شد. ازآنجاکه اولاد و ذراری خاندان طهارت: رو به فزونی بودند و از سویی، میان مردم نفوذ داشتند و زیر بار خلافت آل عباس نمی رفتند، از طرف آنان با کارگزاران عباسی، منازعات و مناقشاتی صورت می گرفت. به علاوه، عده ای از این شرافت نسبی، سوء استفاده می کردند و ضرورت داشت در صحت نسب کسانی که خود را از اولاد امام حسن و امام حسین علیه السلام می دانستند، دقت شود و غیر شریف در زمره اشراف قرار نگیرند. نقیب ضمن اهتمام در حفظ انساب خاندان مورد نظر از جماعات گوناگون، به امور علویان رسیدگی می کرد و اختلافات آنان را فیصله می داد. کسی که به عنوان نقیب منصوب می شد، به لحاظ خانوادگی و دانش و فضیلت، شخصیتی برجسته و پذیرفته طالبیان بود.

نقابت در صورتی شکل رسمی به خود می گرفت که فرمان خلیفه یا سلطان درباره آنان صادر شده بود. تا اواخر قرن چهارم هجری، علویان و عباسیان نقیبی مشترک داشتند؛ اما به دلیل ضعف در دستگاه خلافت، قوت گرفتن سادات و امامزادگان و همچنین روی کار آمدن دولت شیعی آل بویه، هر یک از این خاندان از نقیبی جداگانه برخوردار شدند (فقیهی، 1389، ص116؛ همو، 1366ش، ص376-377؛ ملک مکان، 1389ش، ص259-260).

منظور از واژه نقابت در زمان آل بویه، بیشتر سرپرستی اشراف علوی بود. مفهوم کلمه شریف در آن عصر، معادل لفظ «سید» در عراق و ایران کنونی است. نقابت، منصبی اداری و دیوانی در دستگاه آل بویه به شمار می آمد؛ اما قلمرو فعالیت های آن، جنبه های مذهبی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به خود می گرفت. نقیب با توجه به موقعیت و جایگاهی که داشت، علاوه بر آراستگی به فضل و فضیلت، میان قومش نیز محترم و مطاع بود و از دانش انساب آگاهی های کافی داشت.

تدبیر، بصیرت، بینش قوی و نفوذ کافی از ویژگی هایی به شمار می رفت که نقیب به آنها برازنده بود. خطاپوشی، رازداری، وسعت نظر، بردباری، شجاعت و عزت لازم برای رویارویی با متخلفان و صاحبان قدرت، از خصال بارز کسی بود که در رأس دیوان نقابت قرار می گرفت. علاوه بر اینها نقیب بر مباحث فقهی، حقوقی، قضایی، امور حسبه و مقدراتی از این قبیل، در حد کفایت اشراف داشت (فقیهی، 1389ش، ص67-68؛ خالقی، 1387ش، ص143-144). نقیب بعد از انتصاب به این مقام، وظیفه داشت انساب خاندان های سادات را به دقت بررسی و شناسایی، و شجره آنان را در دفاتر ثبت کند، بر حرکات جمعیت علویان از قبیل ولادت، ازدواج، وفات، مهاجرت و اشتغال ایشان نظارت داشته باشد، آنان را از ارتکاب به معاصی و منکرات باز دارد، افراد تحت نقابت را در رسیدن به خواسته های قانونی و شرعی، استیفای حقوق، اشتغال به حرفه های آبرومند و مطابق با منزلتشان یاری دهد، از اموال طالبیان اعم از معقول و غیر منقول محافظت، و از موقوفات و مواریث آنان صیانت کند، به تعلیم و تربیت و تهذیب کودکان و نوجوانان اهتمام داشته باشد؛ طوری که بایسته شرافت خاندانشان باشد (بابائی حائری، 1373ش، ص27-28؛ خالقی، 1387، ص143-145؛ زیدان، 1372ش، ص145).

نقیب النقبا
بالاترین منصب در دیوان نقابت، نقیبب النقبای هاشمی ها و طالبی ها بود. وی نقیب سادات بغداد نیز بود و در برابر دولت آل بویه و طالبیان عراق، پاسخ گو بود. کسی که حکم نقابتش را برای ناحیه، محله، شهر، قومی خاص یا ناحیه ای از دست عالی ترین مقام دولت دیلمی یا نقیب النقبا دریافت می کرد، در زیرمجموعه نقیب النقبا مشغول فعالیت می شد.

نقیب، کارگزارانی چون قائم مقام یا جانشین با اختیارات کامل، نایب یا نماینده، دستیار و معاون، صاحب سرّ و امین و وکیل و نقیب در انتقال پیام ها و فرمان ها، مسئول روابط عمومی و تنظیم کننده ملاقات ها و رفت وآمدها، کاتب، خزانه دار، کارمندان امور مالی و اداری، خدمه و گردآورندگان اطلاعات و گزارش ها، در اختیار داشت (فخرالدین رازی، 1409ق، ص119-120؛ ابن طقطقی، 1376ش، ص177؛ ملک مکان، 1389ش، ص260؛ خالقی، 1387ش، ص163-166؛ بابایی حائری، 1373ش، ص28-29).

نقیبان نامدار
در عصر آل بویه، شخصیت هایی که در ادامه می آید، به عنوان نقیب سادات و علویان، در رأس دیوان نقابت مشغول انجام وظایف محوله بوده اند:

1- محمد فرزند جعفر، معروف به ابن قیراط: ابن قیراط در زمره سادات جلیل الشأن حسنی و از ذریه امام حسن مجتبی علیه السلام بود. وی سال 345 هجری به سمت نقابت علویان بغداد منصوب شد. او با جایگاه ویژه ای که در دستگاه حکومت دیلمی داشت، برای بهبود اوضاع اجتماعی ذراری اهل بیت: و همچنین پیشرفت شیعیان، اقدامات مؤثری انجام داد (ابن مسکویه، 1332ق، ج2، ص207؛ ملک مکان، 1389ش، ص261).

2- ابوعبدالله محمد بن داعی (م. 359ق): ابوعبدالله از علویان زیدی مذهب ساکن در بغداد بود و با دستگاه خلاف کار و ستمگر عباسی، سر سازش نداشت و عده ای دیلمی، زیدی و سادات، با وی مخفیانه دست بیعت دادند و او را به قیام علیه دستگاه خلافت تشویق کردند. سال 348 هجری، معزالدوله بر اثر فشار شیعیان، وی را به نقابت علویان برگزید که تا 352 هجری یعنی زمان روی کار آمدن فرزند معزالدوله، عزالدوله بختیار، وی این سمت را عهده دار بود؛ اما سرانجام با تهاجم مخالفان روبه رو شد و ناگزیر بغداد را ترک کرد.

تا زمانی که معزالدوله زمام امور را در اختیار داشت، ابوعبدالله علیه او دست به تحریکات سیاسی و اجتماعی نزد؛ اما بعد از وی فعالیت های گسترده ای انجام داد. وی از موقعیت و شخصیت والا و بانفوذی برخوردار بود؛ طوری که در مواردی خلیفه عباسی در برابر خواسته های او تسلیم می شد که این ویژگی، امتیاز بزرگی برای شیعیان و علویان به شمار می آمد. ابوالحسن علی بن یحیی فرزند علی علوی، ازآنجاکه عالمی فقیه و مجتهد بود، به عنوان قائم مقام و جانشین ابوعبدالله ابن داعی با اختیارات خاصی به انجام امور محوله در مسائل قضایی، امور حسبه و شرعی می پرداخت (ابن عنبه، 1417ق، ص358؛ خالقی، 1387ش، ص165؛ ملک مکان، 1389ش، ص262؛ مشکور، 1363ش، ص177؛ ابن مسکویه، 1332ق، ج2، ص207؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1367ش، ج3، ص478).

3- ابوالحسن احمد بن علی کوکبی: وی از نوادگان امام سجاد علیه السلام بود که از قم راهی عراق شد و در بغداد سکنا گزید. در آغاز، احمد معزالدوله، امارت بصره را به این سید حسینی واگذار کرد، آنگاه نقابت علویان به ایشان تفویض شد که تا زمان رحلت، این مقام را عهده دار بود (قمی، 1363ش، ص205؛ فیض، 1330ش، ص344).

4- ابواحمد حسین موسوی (م. 403ق): ابواحمد حسین فرزند سیدموسی و والد معظم سید رضی و سیدمرتضی علم الهدی، عالمی فرزانه و مدیری باتدبیر و کارگزاری دوراندیش بود که بر اثر تزکیه درون و تهذیب نفس و مراقبت و کردار رفتارش خصالی پسندیده را در وجودش شکوفا ساخته و به صدق و اخلاص مشهور شده بود. از همین رو، علما و عموم مردم مقامش را تکریم می کردند؛ بلکه به آرا و افکار و فتاوایش توجه داشته، قابل پیروی می دانستند. ابونصر فیروز، معروف به بهاء الدوله و از امرای آل بویه، او را به «طاهر الاوحد» و «ذوالمناقب» ملقب ساخت و با توجه به لیاقت ها و شایستگی هایی که از وی می دانست، مسئولیت های مهمی چون نقابت علویان، نظارت بر دیوان مظالم و سرپرستی حجّاج را به وی واگذار کرد.

در حکمی که سال 354 هجری صادر گردید و در آن، سرپرستی علویان و رسیدگی به دعاوی را بر عهده اش گذاشتند کفایت، امانت، درستی و راستی او مورد ستایش و تمجید قرار گرفت. وی در سمت های گوناگونی که داشت، بارها اختلافات شیعیان و سنیان را حل و فصل کرد و گرفتاری های اجتماعی و فرهنگی جامعه شیعی را برطرف ساخت. بر اثر نقشه های مخالفان تنگ نظر و دشمنان دانشمندان علوی، که در مذهب خود تعصب داشتند و در تشکیلات حکومتی نفوذ پیدا کرده بودند، وی بارها از مقام نقابت عزل می گردید؛ ولی دوباره به این سمت منصوب می شد و این فراز و فرودها از منزلت و عزت او نمی کاست و حتی بر اثر نفوذ و اقتداری که به دست آورده بود، بارها نزاع بین امرای آل بویه را مرتفع ساخت.

وی به هیچ کار دشواری دست نزد، مگر آن که با همت عالی و حُسن تدبیر به انجام رسانید. وی سرانجام در 97 سالگی درگذشت (ابن ابی الحدید، 1379ق، ج1، ص31 و 41؛ ثعالبی، 1402ق، ج2، ص121؛ ابن اثیر، بی تا، ج7، ص290؛ ابن جوزی، 1358ق، ج8، ص329؛ ابن کثیر، 1386ق، ج11، ص342؛ دوانی، 1363ش، ج3، ص268-269).

5- ابوالحسن علی بن احمد بن اسحاق علوی: پس از آن که عضدوالدوله، ابواحمد موسوی را از منصب نقابت برکنار کرد، سال 369 هجری، ابوالحسن علوی را برای چنین مقامی برگزید. ابوالحسن علوی در بغداد مستقر بود و بر علویان این شهر و واسط نظارت داشت. هم زمان احمد بن عمرو بن یحیی، نقابت علویان کوفه و احمد بن قاسم، نقابت سادات بصره و اهواز را برعهده گرفتند. پس از مرگ عضدالدوله در 373 هجری، ابوالحسن علوی متصدی حمل پیکر عضدالدوله از بغداد به نجف و انجام مراسم دفن جنازه اش شده بود (فقیهی، 1389ش، ص248 و 378؛ ابن جوزی، 1358ق، ج7، ص120؛ ابن مسکویه، 1332ق، ج2، ص399-400).

6- ابوالحسن سیدمحمد رضی (م. 406ق): سید رضی از مشهورترین اشراف شیعه آن روزگار و در زمره نوابغ جهان تشیع در علم، ادب و معرفت و مجهز به سلاح قلم، بیان و قدرت ایمان است که سخنان مولای متقیان حضرت علی علیه السلام را در نهج البلاغه گرد آورده.

وی معارف متداول آن عصر را از استادان طراز اول آموخت و از هفده سالگی به تألیف آثاری روی آورد که در شمار عالی ترین آثار فکری، دینی و علمی شیعه است. به رغم تنگناهایی که با آن روبه رو بود، دارالعلمی در بغداد بنا نهاد که شاگردان فاضل و شایسته ای تربیت می کرد. مورخان نوشته اند او فاضلی متدین، باسخاوت، پرهیزکار و ماهر در فنون گوناگون بود و در انجام فرایض و نوافل، التزامی جدّی داشت و در عزت نفس، وفاداری، ورع، همت عالی و دیگر ملکات فاضله کم نظیر بود. در سنین جوانی و در سال 388 هجری، وقتی بهاء الدوله دیلمی در واسط عراق بود، سید رضی جانشین این امیر آل بویه برگزیده، و به شریف جلیل ملقب شد. در همین سال، پدرش ابواحمد، تمام مسئولیت هایی را که عهده دار بود، به ایشان واگذارد که بها ءالدوله هم تأیید کرد.

سرانجام در 403 هجری، این بزرگوار به سمت نقیب النقبای نواحی تحت قلمرو دولت دیلمیان برگزیده شد و فرمان نقابت وی در منزل فخرالملکِ وزیر و در حضور اعیان و بزرگان قرائت گردید. همچنین امارت حجاج بیت الله الحرام و ریاست دیوان عالی کشور (دیوان مظالم) به او سپرده شد و از طرف بهاء الدوله، به القاب شریف رضی و ذوالحسبین ملقّب گشت. این دانشمند شجاع و سخنور مقاوم، از هیبت هیچ مقام و صاحب منصبی واهمه به دل راه نمی داد و خلفای عباسی را غاصبان خلافت می دانست و افکار مبارزاتی و اندیشه های انقلابی خود را در مجالس گوناگون بازگو می کرد (ابن کثیر، 1386ق، ج9، ص189؛ ابن خلکان، 1364ش، ج4، ص44؛ ابن جوزی، 1358ق، ج9، ص147؛ ابن کثیر شامی، 1386ق، ج11، ص347؛ محدث قمی، 1378ش، ج2، ص407؛ یادنامه علامه شریف رضی، 1366ش، ص37-38؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1367ش، ج1، ص 641؛ ابن عنبه، 1414ق، ص208-209).

7- سیدمرتضی علم الهدی (م. 436ق): نامش علی، کنیه اش ابوالقاسم، فرزند ابواحمد حسین فرزند موسی، نواده امام کاظم علیه السلام است که نیاکانش همگی از مشاهیر مورد تکریم اقشار گوناگون بوده اند. بعد از والدش، شخصیت مهمی که در شکل گیری مقام علمی و معنوی وی نقش اساسی داشت، شیخ مفید است که علاوه بر تألیف حدود دویست جلد کتابِ مفید و ممتاز، دانشمندانی لایق در مکتب او پرورش یافتند و عهده دار مسئولیت های مهمی نیز بود.

سیدمرتضی بعد از صعود به ارتفاعات علمی، خود حوزه مهمی در بغداد برپا ساخت که بزرگانی چون شیخ طوسی در آن شرکت می کردند. علم الهدی موسوی، سیّدی با ذوقِ سرشار و استعدادی شگرف بود که رجال نگاران از وی به عنوان ادیبی متعهد، مجتهدی خودساخته، محققی توانا، متکلمی ورزیده و محدثی عالی قدر سخن گفته اند که آثار باارزشی در فقه، اصول، علوم و معارف قرآنی، حدیث، ادبیات و کلام به رشته نگارش در آورد. او قریب به نود اثر از خود به یادگار گذاشت. بسیاری از نگاشته هایش علاوه بر محتوایی غنی، ناظر بر مسائل روز و مقتضیات بوده است. سیدمرتضی، اولین دانشمند شیعه است که خانه اش در بغداد را دارالعلم قرار داد و برای مباحثه و مناظره آماده کرد. کتابخانه ای که وی برای استفاده جویندگان دانش و معرفت بنیان نهاد، قریب یکصد هزار جلد کتاب داشت.

سال 406 هجری، که برادرش سید رضی به سرای باقی شتافت، ایشان به سمت نقیب النقبای علویان و طالبیان، امیر حجاج و زائران خانه خدا و ریاست دیوان مظالم منصوب گردید که او در پرتو تدبیر، کفایت و کاردانی خویش، این مسئولیت ها را به نحو احسن به انجام رسانید. سیدمرتضی و برادرش سید رضی، در دهه های آغازین قرن پنجم هجری صاحب اختیار واقعی بغداد بودند؛ زیرا در عین اینکه از محققان نامدار شیعی به شمار می آمدند، به عنوان واسط میان امیران آل بویه و مردم عمل می کردند.

این دو عالم بزرگوار، در تقویت مذهب اهل بیت: ، اقتدار شیعیان و ردّ شبهات منکران و مخالفان، با قوت و شهامت عمل می کرده اند (عبدالجلیل رازی، 1391ش، ص45؛ امینی، 1356ش، ج4، ص265-268؛ خوانساری، 1392ق، ج4، ص296؛ یارشاطر، 1354ش، ج1، ص156؛ ثعالبی، 1402ق، ج3، ص131؛ ابن جوزی، 1358ق، ج8، ص120؛ دوانی، 1363ش، ج3، ص278-279؛ فقیهی، 1366ش، ص248 و 378؛ محدث قمی، 1378ش، ج2، ص406-407).

8- سیدعدنان موسوی: سید رضی، فرزندی جلیل القدر و عظیم الشأن داشت که رجال نگاران، نامش را السیدالشریف المرتضی ابواحمد عدنان فرزند شریف رضی موسوی ضبط کرد ه اند. وی پس از رحلت عمویش سیدمرتضی علم الهدی، از طرف دیلمیان، نقابت علویان را بر عهده گرفت. امیران آل بویه، مقامش را بسیار تعظیم می کردند و ابن حجاج بغدادی، در مدح ایشان قصاید بسیاری سروده است (محدث قمی، 1378ش، ج2، ص408-409). قاضی نورالله شوشتری در وصف وی می نویسد:

شریف بطحای فضل و کرم و نقیب مشهد دانش بود. لوای علوّشان و سمو مکان او به سمای رفعت و سماک علو نسب احمدی رسیده و بر خصلت حشمت و احترام و اعلام نزهت طهارت {إِنَّمایُریدُاللهُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرِّجسَ أَهلَ البَیتِ وَیُطَهِّرَکُم تَطهیرًا} (احزاب: 33) کشیده:

تفاخر نموده به او آل هاشم

تظاهر فزوده به او آل حیدر

به اجداد او عزّ بطحا و یثرب

به اسلاف او فخر محراب و منبر

بعد از وفات عم خود، میرمرتضی، متولی نقابت علویّه شد (شوشتری، 1392ش، ج3، ص422).

متأسفانه، در تمام منابعی که در دهه های اخیر در معرفی سید رضی نوشته شده، حتی به نام این فرزند فرزانه و فاضل او اشاره ای نشده است. عدنان بن رضی، در زمره نقبایی بود که به سمت ریاست دستگاه قضایی دولت آل بویه، که مقر آن در بغداد بود، منصوب گردید. حکم وی به عنوان ریاست دیوان مظالم، نقض ناپذیر بود و حتی وزیر، صاحبان دواوین، امیران لشکر و حتی مقربان فرمانروای وقت، موظف به پیروی از آن بودند (ابن طقطقی، 1376ش، ص169؛ ابن جوزی، 1358ق، ج7، ص476؛ عبیدلی، 1413ق، ص154؛ ابراهیم حسن، 1386ش، ص899- 900؛ خالقی، 1387ش، ص179).

زمانی که طغرل بیک سلجوقی به عراق یورش برد، اهالی بغداد به نبرد با لشکر او برخاستند و فقط اهالی کرخ با این مهاجمان نجنگیدند؛ بلکه مردمان این محله، که شیعه بودند، از سپاهیان طغرل حفاظت کردند و آنان را پناه دادند. وقتی امیر سلجوقی از رفتار شیعیان کرخ باخبر شد، دستور داد با ایشان خوش رفتاری شود و عمیدالملک کندری، وزیرش را نزد نقیب علویان فرستاد تا به نمایندگی طغرل از وی تشکر کند و شماری از قوای خویش را نزد او گمارد تا از این سید علوی و ساکنان کرخ حراست نمایند (ابن کثیر، 1386ق، ج9، ص611؛ مشکور، 1363ش، ص188؛ جعفریان، 1393ش، ص390).

در سال 443 هجری، وقتی شیعیانِ کرخ باب سماکین (ماهی فروشان) را احداث کردند، روی کنگره های دیوارها نوشتند: «محمد و علی خیرُ البشر». مخالفان، این عبارات را برنتابیدند؛ زیرا با گرایش های اعتقادی آنان سازگار نبود و برای تحریک خلیفه وقت عباسی، بر آن جملات، عباراتی افزودند و گزارشی غیر واقع به قائم عباسی ارائه دادند. خلیفه، سیدعدنان موسوی، فرزند سید رضی، را مأمور بررسی اوضاع کرد. او هم در این باره گزارش تهیه کرد و به وی تحویل داد که در آن آمده بود: حق با اهالی کرخ است. خلیفه و کارگزارانش، دستور خاتمه درگیری را دادند؛ اما عده ای از قاضیان حنبلی، عامه اهل سنت را به نزاع و جنگ وا داشتند. آنان شمار زیادی را با خود همراه کردند که بعد از به راه انداختن درگیری، به حرم کاظمین علیه السلام هجوم بردند و حرم مقدس آن دو امام را به آتش کشیدند. در این روز، فاجعه ای به بار آمد که کم نظیر بود. سیدعدنان موسوی برای خاموش کردن این فتنه، فراوان کوشید (ابن اثیر، بی تا، ج8، ص302؛ ابن جوزی، 1358ق، ج15، ص329؛ آل یاسین، 1371ش، ص30-31).

نتیجه گیری
چنان که اشاره شد، از وقتی آل بویه اقتدار لازم را به دست آوردند و موفق شدند قدرت سیاسی خلفای عباسی را در حاشیه قرار دهند، به ویژه از زمان استیلا بر مرکز حکومت آنان (بغداد)، نه فقط توجه افزون تری به منزلت علویان نشان دادند؛ بلکه از طریق نهادی با عنوان دیوان نقابت، به سازمان دهی طالبیان پرداختند و در رسیدگی به مسائل اقتصادی، قضایی، فرهنگی و آموزشی آنان جدیّت ورزیدند و در حفظ شرافت و حیثیّت بنی هاشم در برابر مخالفان و معاندان، اقداماتی به عمل آوردند و ذراری اهل بیت: را در نهایت تکریم و تعظیم، مورد حمایت همه جانبه قرار دادند و آنان را در نواحی تحت قلمروشان، به مسلمانان معرفی کردند. نقیبانی که فرمانروایان آل بویه تعیین می کردند، به لحاظ اصالت در نسب و توانایی های علمی و فکری، از شایستگی ها و لیاقت های ویژه ای برخوردار بودند. نقبا با اختیارات خاص و احاطه ای که به مباحث فقهی، حقوقی و قضایی داشتند، به منظور ارتقای موقعیت و مکانت علویان، مسئولیت های محوّله را به نحو احسن انجام می دادند. دانشمندان و فرزانگانی که در رأس دیوان نقابت قرار داشتند، به عنوان واسطه ای میان سادات و دولت آل بویه عمل می کردند و به موازات این مسئولیت، در تقویت مذهب اهل بیت: و ردّ شبهات مخالفان و منکران، از هرگونه کوششی دریغ نداشتند.

منابع

آل یاسین، محمدحسین (1371ش). تاریخ حرم کاظمین علیه السلام، مشهد مقدس، کنگره جهانی حضرت امام رضا علیه السلام، چاپ اول.

ابراهیم حسن، حسن (1386ش). تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بدرقه جاویدان، چاپ دوم.

ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبةالله (1379ق). شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دار احیاء الکتب العربیة، چاپ اول.

ابن اثیر جزری، علی بن محمد (بی تا). الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (1358ق). المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم، حیدرآباد دکن، بی نا.

ابن خلّکان، احمد بن محمد (1364ش). وفیات الاعیان و ابناء الزمان، تصحیح احسان عباس، قم، منشورات الرضی.

ابن طقطقی، محمد بن علی (1360ش). تاریخ فخری، ترجمه محمدوحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

(1376ش). الاصیلی، به کوشش سیدمهدی رجائی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول.

ابن عنبة، احمد بن علی (1417ق). عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، قم، انصاریان، چاپ اول.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1386ق). البدایة و النهایة، بیروت، مکتبة المعارف، از روی طبع مصر.

ابن مسکویه، احمد بن محمد (1332ق). تجارب الامم، به اهتمام و تصحیح ه‍. ف. آمدرو، قاهره، بی نا، طبع افست.

امینی، عبدالحسین (1356ش). الغدیر، تهران، دارالکتب الاسلامیة.

بابائی (حائری)، سعید (1373ش). صاحب بن عباد وزیر دین پرور، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول.

ثعالبی، عبدالملک بن محمد (1402ق). یتیمة الدهر فی محاسن العصر، بیروت، دارالکتب العلمیة.

جعفریان، رسول (1393ش). تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، نشر علم، چاپ ششم.

خالقی، محمدهادی (1387ش). دیوان نقابت، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول.

دائرة المعارف بزرگ اسلامی (1367ش). زیر نظر سیدکاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول.

دوانی، علی (1363ش). مفاخر الاسلام، تهران، امیرکبیر، چاپ اول.

رازی قزوینی، عبدالجلیل (1391ش). میرجلال الدین محدث ارموی، با ویرایش و تحقیق جدید محمد حسین درایتی، قم، مؤسسه فرهنگی دارالحدیث و تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول.

زیدان، جرجی (1372ش). تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، تهران، امیرکبیر، چاپ هفتم.

شوشتری، قاضی نورالله (1392ش). مجالس المؤمنین، تصحیح و تعلیق، ابراهیم عرب پور

(و دیگران)، مشهد مقدس، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.

عبیدلی، محمد بن محمد (1413ق). تهذیب الانساب، تعلیقات و استدراک ابن طباطبا حسین بن محمد حسنی، با پژوهش و کوشش شیخ محمدکاظم محمودی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول.

فخر رازی، محمد بن عمر (1409ق). الشجرة المبارکة، پژوهش سیدمهدی رجائی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

فقیهی، علی اصغر (1389ش). تاریخ آل بویه، تهران، سمت، چاپ هفتم.

(1366ق). آل بویه و اوضاع زمان ایشان، تهران، صبا، چاپ سوم.

(1378ش). تاریخ مذهبی، قم، زائر، چاپ دوم.

فیض، عباس (1330ش). خلاصة المقال فی احوال الائمة و الآل، قم، چاپخانه قم.

قمی، عباس (معروف به محدث قمی) (1363ش). هدیة الاحباب، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم.

(1378ش). منتهی الآمال، قم، هجرت، چاپ سیزدهم.

مشکور، محمدجواد (1363ش). تاریخ ایران زمین، تهران، اشراقی، چاپ دوم.

ملک مکان، حمید (1389ش). تشیع در عراق در قرون نخستین، با همکاری امیر جوان آراسته و مصطفی سلطانی، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ اول.

موسوی خوانساری، میرزامحمدباقر (1392ق). روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم، اسماعیلیان (دهاقانی).

یادنامه علامه شریف رضی (1366ش/ 1406ق). به اهتمام سیدابراهیم سیدعلوی، قم، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول.

یارشاطر، احسان (1354ش). دانشنامه ایران و اسلام، تهران، بنگاه ترجمه نشر کتاب، چاپ اول.