مجله  فرهنگ زیارت  بهار 1399، شماره 42 

نویسنده : حسینی، داود
چکیده
توجه به مباحث آخرالزمانی و رخدادهای پایان دنیا از مـنظر اسـلام و سـایر ادیان و مکاتب، یکی از زمینه های تحقیقاتی جذاب برای پژوهشگران، به ویژه در حادثه اخیر، بوده است. بـا تمرکز بر روایات اسلامی آخرالزمانی و حوادثی که قبل از آن اتفاق می افتاد، بیماری مسری طـاعون و مرگ ومیرهای گسترده یکی از حـوادث آخـرالزمان بیان شده است. یکی از سؤال هایی که در این روزها مطرح است، ارتباط بیماری ویروس کرونا با آخرالزمان است؛ آیا ویروس کرونا می تواند همان طاعون بیان شده در روایات آخرالزمان باشد؟

با بررسی های انجام گـرفته، معلوم شد که طاعون یکی از نشانه های حتمی آخرالزمان نیست؛ بلکه می تواند آخرالزمان اتفاق بیفتد؛ بدون آنکه بیماری های مسری و مرگ ومیر شیوع پیدا کند یا این بیماری اتفاق بیفتد، ولی هنوز آخرالزمان فرا نـرسیده بـاشد. بنابراین ویروس کرونا می تواند یکی از بلاهای الهی باشد که بر اثر اعمال غلط انسان ها شیوع پیدا کرده است؛ اما به عنوان یکی از نشانه های آخرالزمان با همان ویژگی هایی که در روایات آمـده، قـابل تطبیق نیست.

مقدمه
آخرالزمان یکی از موضوعات مورد توجه برای همه انسان ها بوده است و محققان به پژوهش درباره این دوران پرداخته اند و نشانه هایی برای وقوع آن بیان کـرده اند. از دیـدگاه ادیان، آخرالزمان به دورانی گفته می شود که وقایعی عظیم و عجیب در آن رخ می دهد و حاکی از انتهای زندگی به شیوه فعلی بر روی زمین است. انتظار می رود با سپری شدن آخرالزمان، دوره جدیدی فرا بـرسد کـه بـسیار با وضعیت پیشین آن مـتفاوت بـاشد. هـمچنین ادیان الهی به ظهور مردی در این زمان بشارت داده اند که ظلم و جور را از زمین برمی چیند و جهان را پر از عدل و داد می سازد.

معنای کلمه آخرالزمان از معانی نـسبی اسـت و بـر اساس اینکه با چه زمانی سنجیده می شود، مـی توان بـر آن اطلاق آخرالزمان کرد؛ مثلاً می توان گفت که زمان فعلی، که مدت 1441 سال از هجرت پیامبر اکرم(ص) می گذرد، نسبت به زمـان رسـالت و پیغـمبری آن حضرت، آخرالزمان است یا مدت چند صد سال یا چند هـزار سال آینده نسبت به زمان فعلی آخرالزمان است.

بنابراین آخرالزمان یک زمان معلوم و محدودی نیست تا بتوان گـفت فـلان زمـان، آخرالزمان است؛ همان طور که نمی توان زمان و موقع ظهور حضرت مهدی[ را تـعیین کـرد. البته یکی از راه هایی که می توان تا اندازه ای محدوده وقوع آخرالزمان را دریافت، توجه به نشانه ها و علائمی اسـت کـه بـرای این زمان بیان شده است؛ از جمله آنها وقوع مرگ های گسترده به وسـیله بـعضی بـیماری های مسری و واگیردار، مانند طاعون است.

لذا یکی از سؤال هایی که اذهان عده زیادی را در این ایام (شـیوع کـرونا در جـهان) به خود مشغول کرده، این است: آیا بیماری کرونا - که نزدیک به دویست کـشور را درگـیر خود، و میلیون ها انسان را مبتلا کرده و صدها هزار نفر را تا به امروز به کـام مـرگ کـشانده - می تواند یکی از نشانه های آخرالزمانی باشد که در روایات به آن اشاره شده است؟

ما در این مقاله بـه بـررسی موضوع آخرالزمان و بیماری طاعون و مرگ ومیر تعداد زیادی از مردم جهان، که در منابع اسلامی بـه عـنوان یـکی از نشانه های آخرالزمان بیان شده، می پردازیم و ارتباط ویروس کرونا را با موضوع آخرالزمان بررسی می کنیم.

مفهوم شناسی
مـفهوم آخـرالزمان
«آخرالزمان» یا پایان دوران، همان گونه که از نام آن برمی آید، به انتهای یک دوره اطـلاق مـی شود و مـقطعی از زمان است که در آن، تغییر از یک دوره به دوره ای جدید رخ می دهد. لذا از آنجا که اکنون دوره دنـیا بـرپاست، آخـرالزمان به انتهای دوره دنیا مربوط می شود.

اگرچه در قرآن کریم اصطلاح «آخرالزمان» بـه کـار نرفته، اما این واژه در روایات معصومین: زیاد آمده است. همچنین در قرآن کریم از اصطلاح دیگری به نام «اشـراط السـاعة» یاد شده است که مفهوم عام تری از آخرالزمان دارد: {فَهَلْ ینْظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِیهُمْ بـَغْتَةً فـَقَدْ جاءَ أَشْراطُها} (محمد: 18). آیا [کافران] جز ایـن انـتظاری دارنـد که قیامت ناگهان به سراغشان آید، [آنـ گاه ایـمان آورند؛] درحالی که هم اکنون نشانه های آن آمده است.

اشراط، جمع شرط، به معنای عـلامت و نـشانه است. نشانه را شرط می گویند؛ چـون مـردم آن را علامت بـرای شـناخت خـود قرار می دهند (زبیدی، 1414ق، ج10، ص 306؛ مصطفوی، 1360 ش، ج6، صـ 38).

بـا کنکاشی گسترده و عمیق درباره این دو واژه و نشانه هایی که برای آنها بیان شده، درمـی یابیم اصـطلاح اشراط الساعه اعم از اصطلاح آخرالزمان اسـت و میان آن دو، تفاوت وجـود دارد:

از نـظر مفهومی اصطلاح اشراط الساعه یـا روز قـیامت از دوران بعثت پیامبر اکرم(ص) آغاز می شود و تا نابودی نظام عالم - که شامل فروریختن آسـمان ها، زمـین، کوه ها و... می شود - استمرار می یابد؛ درحـالی که دامـنه مـفهومی آخرالزمان تنها بـه دورانـی خاص، یعنی دوره پایانی هـستی و پیش از فـروریختن نظام عالم، محدود است.

برای واژه آخرالزمان دو مصداق بیان کرده اند:

۱. مدت زمانی که با ولادت پیـامبر اسـلام(ص) آغاز می شود و با شروع رستاخیز بـزرگ، پایـان می یابد؛ ازایـن رو رسـول گـرامی اسلام(ص) به پیامبر آخـرالزمان شناخته می شود. بعضی از مفسران، مقصود از نشانه های قیامت (اشراط الساعه) را در ذیل آیة مذکور بعثت پیامبر(ص) دانسته اند که در مقایسه بـا عـمر جهان، فاصلة بسیار کمی تا قـیامت دارد (فـیض کـاشانی، 1415ق، ج5، صـ 26ـ27؛ قـمی مشهدی، 1368ش، ج12، صـ 230 ).

آیـات متعددی از قرآن کریم بر این دوران دلالت دارند؛ مانند: {هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دینِ الْحَقِّ لِیظْهِرَهُ عَلَی الدّین کلِّه وَ لَوْ کرِه الْمـُشْرِکونَ} (توبه: 33؛ صف: 9). او کسی است که پیامبرش را بـا هـدایت و آیـین حـق فـرستاد تـا آن را بر همه آیین ها پیروز گرداند؛ هرچند مشرکان ناخشنود باشند.

{اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ وَ إِنْ یرَوْا آیةً یعْرِضُوا وَ یقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِر} (قمر: 1و2). قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت! و هرگاه نـشانه و معجزه ای را ببینند، روی برمی گردانند و می گویند: «این سحری همیشگی است».

{وَمَنْ یبْتَغِ غَیرَ الاْسْلاَمِ دیناً فَلَنْ یقْبَلَ مِنْهُ} (آل عمران: 85). و هرکس جز اسلام (و تسلیم دو برابر فرمان حق) آیینی برای خود انتخاب کند، از او پذیرفـته نـخواهد شد. همه این آیات به دوران بعثت رسول گرامی اسلام و بعد از آن اشاره دارند.

۲. زمانی که با ولادت حضرت مهدی[ آغاز می شود، و همه اتفاقات عصر غیبت و عصر ظهور را در دل خود دارد و سپس با شـروع قـیامت، پایان می یابد. این معنا از واژه آخرالزمان در این عصر بیشتر متداول است. این بخش از تاریخ نیز دارای دو مرحله است:

دوران نخست: که انسان به مراحل پایانی انـحطاط اخـلاقی می رسد و فساد اخلاقی و ستم، هـمه جـوامع بشری را فرامی گیرد و به تعبیر روایت، جهان پر از ظلم و جور می شود (قمی، 1404ق، ج2، ص 304).

دوران دوم: که وعده الهی محقق می شود و منجی عالم ظهور می کند و حکومتی جهانی تشکیل مـی دهد و بـه مقابله با کفر و ظـلم مـی پردازد و هستی را از عدالت پر می کند. قرآن کریم از این دوران این گونه یاد می کند: {وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ ءَامَنُوا مِنکمْ وَعَمِلوُاْ الصَّالحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الاَرْضِ کمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیمَکنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَلَیبـَدِّلَنَّهُمْ مـِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنِی لاَ یشْرِکونَ بِی شَیئاً} (نور: 55).

خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، وعده داده است که به یقینْ خلافت روی زمین را به آنان خواهد داد؛ همان گونه کـه بـه پیشینیان آنـها خلافت بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، بر ایشان پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت و ترسشان را به امـنیت و آرامش مبدل می کند، [به گونه ای] که فقط مرا می پرستند و چیزی را همتای مـن قـرار نـخواهند داد.

در روایات آمده که این آیه درباره حضرت مهدی[ است (قمی، 1404ق، ج1، ص 14).

در آیه دیگر نیز از این دوران چنین یـاد مـی کند: {وَلَقَدْ کتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکرِ أَنَّ الاَرْضَ یرِثُهَا عِبَادِی الصَّالِحُونَ} (انبیا: 105). در «زبـور» بـعد از ذکـر (تورات ) نوشتیم: «بندگان شایسته ام وارث [حکومت] زمین خواهند شد».

پیامبر اکرم(ص) خطاب به حضرت علی7 یـکی از نشانه های آخرالزمان را ظهور حضرت مهدی[ بیان می کند و می فرماید: اَلا اُبَشِّرُکَ اَلا اُخْبِرُکَ یا عَلِیُّ فـَقالَ: بَلی یا رَسُولَ اللهِ فـَقالَ کـانَ جَبْرَئیلُ عِندی آنِفاً وَاَخْبَرَنی اَنَّ القائِمَ الَّذِی یَخْرُجُ فِی آخِرِالزَّمانِ فَیَمْلَأُ الاَرْضَ عَدْلاً کَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَجَوراً مِنْ ذُرّیَّتِکَ مِنْ وُلْدِالحُسَیْنِ (نعمانی، 1397ق، ص357).

ای علی، آیا تو را بشارت ندهم؟ آیا تو را آگاه نسازم؟ عـرض کرد: بله، یا رسول الله! آن حضرت فرمود: هم اکنون جبرئیل نزد من بود و به من خبر داد، آن قائمی که در آخِرُالزّمان ظهور می کند و زمین را پر از عدل و داد می سازد - همان گونه که از ظلم و جور آکنده شده - از نسل تو و از فـرزندان حـسین(ع) است.

طاعون نشانه آخرالزمان
علائم مختلفی برای دوران آخرالزمان بیان شده است که بعضی حتمی، و بعضی دیگر غیر حتمی است؛ از جمله این علائم عبارت اند از: بحران معنویت (انبیا: 1)، وقوع اختلاف ها و درگیری های بـسیار (مـریم: 37)، بلایا (یونس: 50)، مشکلات (صافات: 177 )، گسترش فساد اخلاقی (صدوق، 1405ق، ج1، ص 331)، پدید آمدن جنگ ها و کشتارها (طوسی، 1411ق، ص۳۴۰ )، ظهور فسادهای بزرگ در دنیا (ابن کثیر دمشقی، 1408ق، ص۴۰-۴۱)، ظهور فتنه های مختلف در میان عـرب (قـمی، 1404ق، ج۲، ص۳۰۷) و وقوع قتل های عظیم در دنیا و ظهور فتنه ها (قمی، 1404 ق، ج۲، ص۳۰۷).

قرآن کریم این دوران را این گونه توصیف می کند: {ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کسَبَتْ أَیدِی النَّاسِ لِیذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُواْ لَعـَلَّهُمْ یرْجـِعُونَ} (روم: 41).

ایـن آیه شریفه دلالت می کند بـر ایـنکه در آخـرالزمان انواع مفاسد و قتل و تجاوز در خشکی و دریا شیوع پیدا می کند (طباطبائی، 1390 ق، ج12، ص 82).

همچنین روایات متعددی به موضوع بلایا، گرفتاری ها و ابتلای قطعی مـردم، بـه خـصوص شیعیان، در آخرالزمان اشاره کرده اند. این روایات غالباً ذیـل یـا به همراه آیه 155 سوره بقره مطرح می شوند.

{وَ لَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَی ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصـَّابِرین } (بـقره: 155). بـه یقین همه شما را با اموری همچون ترس، گرسنگی و کاهش در مـال ها و جان ها و میوه ها آزمایش می کنیم. و بشارت ده به صابران.

محمد بن مسلم از امام صادق (ع) روایت می کند که حضرت فرمود: إِن قـُدَّامَ قـِیامِ الْقَائِمِ عَلَامَاتٍ بَلْوَی مِنَ اللهِ تَعَالَی لِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ قُلْتُ وَ مَا هـِی قـَالَ ذَلِک قَوْلُ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ {وَ لَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَی ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصـَّابِرِینَ} (البـقرة: 155) قـَالَ لَنَبْلُوَنَّکمْ یعْنِی الْمُؤْمِنِینَ بِشَی ءٍ مِنَ الْخَوْفِ مِنْ مُلُوک بَنِی فُلَانٍ فِی آخـِرِ سـُلْطَانِهِمْ - وَ الْجـُوعِ بِغَلَاءِ أَسْعَارِهِمْ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ فَسَادِ التِّجَارَاتِ وَ قِلَّةِ الْفَضْلِ فِیهَا- وَ الْأَنْفُسِ قَالَ مَوْتٌ ذَرِیعـٌ 1- وَ الثـَّمَراتِ قـِلَّةِ رَیعٍ مَا یزْرَعُ وَ قِلَّةِ بَرَکةِ الثِّمَارِ- وَ بَشِّـرِ الصَّابِرِینَ عِنْدَ ذَلِک بِخُرُوجِ الْقَائِمِ[ ثُمَّ قَالَ لِی یا مـُحَمَّدُ هـَذَا تَأْوِیلُهُ إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ- {وَ ما یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعـِلْمِ} (آل عـمران: (ع)) (نـعمانی، 1397 ق، ص 250 ).

همانا پیش از قیام قائم[ نشانه هایی خواهد بود؛ از جمله: آزمایش [به گرفتاری] از جـانب خـدای تعالی برای بندگان با ایمان. عرض کردم: آن آزمایش چیست؟ فرمودند: همان فرمایش خدای عـزّ و جـلّ اسـت که «و حتماً شما را به چیزی (به اندکی) از ترس و گرسنگی و کاهش در مال ها و جان ها (عمرها) و فرزندان خـواهیم آزمـود و بردباران را بشارت ده». آن حضرت فرمودند: «حتماً شما را خواهیم آزمود» یعنی مؤمنان را «به چـیزی از تـرس» از پادشـاهان فلان خاندان در پایان سلطنتشان «و گرسنگی» با گرانی نرخ هایشان و «کاستی در مال ها» منظور کساد شدن تجارت و کـم شـدن رشـد و سود در آن، «و منظور از جان ها» فرمودند: «یعنی مرگ زودرس و سریع» و منظور از «میوه ها» کم شدن رشـد و تـولید آنچه کاشته می شود و کمبود برکت میوه ها و محصولات، «و بردباران را بشارت ده» بدان هنگام، به خروج قائم[. سپس بـه مـن فرمودند: ای محمّد، این تأویل آن است. همانا خدای عزّوجلّ می فرماید: «و تأویل آن را جز خـدا و پایـداران در علم کسی نمی داند».

الموت الذریع أی فاش أو سـریع.
یـکی از نـشانه هایی که در روایات به عنوان نشانه های آخرالزمان مـعرفی شـده و بر اثر آن جمع زیادی از جمعیت جهان نابود و هلاک می شوند، «طاعون» است.

امام بـاقر (ع) دربـاره حوادث آخرالزمان به ابوحمزه ثـمالی فـرمود: ابا حـمزة لا یقـوم القـائم  الا علی خوف شدید وزلازل وفتنة وبلاء یصـیب النـاس وطاعون قبل ذلک وسیف قاطع بین العرب واختلاف شدید بین الناس وتشتت فـی دینـهم وتغیر من حالهم حتی یتمنی المـتمنی الموت صباحاً ومساء مـن عـظم ما یری من کلب الناس وأکل بعضهم بـعضاً وخـروجه إذا خرج عند الایاس والقنوط (حلی، 1421ق، ج1، ص 221).

ابوحمزه، قائم قیام نمی کند؛ مگر بر خـوف شـدید و زلزله ها و فتنه ها و بلاهایی که بـه مـردم مـی رسد و طاعون قبل از ایـن مـوارد و شمشیر برنده بین عـرب و اخـتلاف شدید بین مردم و پراکندگی در دینشان و تغییر در حالشان به گونه ای که هر صبح و شب آرزوی مـرگ مـی کنند؛ به جهت بزرگی آنچه می بینند و از هـاری مـردم و از خورده شـدن بـعضی بـه وسیله بعضی دیگر. ظـهور او هنگام خروج، زمان یأس و ناامیدی است.

حجم اثرگذاری این اپیدمی چنان گسترده است که در بـرخی روایـات گفته شده تا یک سوم ساکنان زمـین را نـابود مـی کند. ایـن حـجم از تلفات قاعدتاً نـباید نـاشی از بیماری طبیعی باشد. به احتمال زیاد این مرگ ها بلایی از جانب خداوند است که برای تنبیه عـده ای نـازل مـی شود؛ ازاین رو امام هشتم(ع) از پدرش موسی بن جعفر(ع) روایـت کـرد کـه بـه امـام صـادق(ع) عرض شد: از طاعون به ما خبر دهید. حضرت فرمود: «عَذَابُ اللهِ لِقَوْمٍ وَ رَحْمَةٌ لِآخَرِینَ» (صدوق، 1378ق، ج1، ص 274)؛ «طاعون برای عده ای عذاب خداوند، و برای عده ای دیگر رحمت است».

امـام علی(ع) در نشانه های قبل از ظهور فرمودند: بَینَ یدَی الْقَائِمِ مَوْتٌ أَحْمَرُ وَ مَوْتٌ أَبْیضُ وَ جَرَادٌ فِی حِینِهِ وَ جَرَادٌ فِی غَیرِ حِینِهِ کأَلْوَانِ الدَّمِ فَأَمَّا الْمَوْتُ الْأَحْمَرُ فَالسَّیفُ وَ أَمَّا الْمَوْتُ الْأَبْیضُ فَالطَّاعُون (مفید، 1413ق، جـ 2، ص372؛ طـوسی، 1411ق، ص 438؛ طبرسی، 1417ق، ص457).

قبل از آمدن قائم، مرگ سرخ و سفید و هجوم ملخ ها، وقت و بی وقت، به رنگ خون رخ خواهند داد. مرگ قرمز با شمشیر [و جنگ] است و مرگ سفید، طاعون است.

برخی دیـگر از روایـات علاوه بر نوع مرگ ها، که بر اثر جنگ و طاعون اتفاق می افتد، میزان تلفات آخرالزمان را پنج هفتم ذکر کرده اند. امام صادق(ع) فرمود:

قُدَّامَ الْقَائِمِ مـَوْتَانُ مـَوْتٌ أَحْمَرُ وَ مَوْتٌ أَبْیضُ حَتَّی یذْهـَبَ مـِنْ کلِّ سَبْعَةٍ خَمْسَةٌ الْمَوْتُ الْأَحْمَرُ السَّیفُ وَ الْمَوْتُ الْأَبْیضُ الطَّاعُونُ (صدوق، 1405ق، ج2، ص 655-656؛ مفید، 1413 ق، ج2، ص 372؛ طوسی، 1411ق، ص 438)؛ «قبل از آمدن قائم دو مرگ اتفاق می افتد. مرگ سرخ و مرگ سـفید (این دو مـرگ آنقدر زیاد می شود) که از هـر هـفت نفر پنج نفر می میرد. مرگ سرخ با شمشیر است و مرگ سفید با طاعون».

روایتی دیگر تلفات انسان ها قبل از ظهور را دوسوم بیان کرده است. ابوبصیر و محمد بن مسلم روایت کرده اند کـه امـام صادق(ع) فرمود: لَا یکونُ هَذَا الْأَمْرُ حَتَّی یذْهَبَ ثُلُثَا النَّاسِ فَقُلْنَا إِذَا ذَهَبَ ثُلُثَا النَّاسِ فَمَنْ یبْقَی فَقَالَ أَ مَا تَرْضَوْنَ أَنْ تَکونُوا فِی الثُّلُثِ الْبَاقِی (طوسی، 1411ق، ص339؛ حر عاملی، 1425ق، ج 5، ص 129).

امـر فـرج محقق نـمی شود تا اینکه دوسوم مردم نابود شوند! عرض کردیم: «اگر دوسوم مردم از بین بروند، چه کسی باقی مـی ماند»؟ حضرت فرمود: «آیا راضی نمی شوید که شما از ثلث باقی مانده بـاشید»؟

هـمچنین در حـدیث نبوی آمده است که فرمود: «فَنَاءُ أُمَّتی بالطَّعْنِ و الطَّاعُون» (ابن اثیر جزری، 1367ش، ج 3، ص127؛ زبیدی، 1414ق، ج 18، ص357؛ ابـن مـنظور، 1414ق، ج 13، ص 267)؛ «نابودی امت من به خونریزی و طاعون است».

در این روایات یکی از نـشانه های آخـرالزمانی مـرگ سفید، که به طاعون تعبیر شده، بیان شده است. حال آیا مرگ سفید همان طـاعون است؟ یا اینکه طاعون یک مصداق از مرگ سفید است در مقابل مرگ سرخ؟ طاعون چیست؟ آیا مـی توان کرونا را همان طاعون دانست؟

لغـت شناسان طـاعون را به وبا و وبا را به طاعون تعریف کرده اند و در تعریف طاعون گفته اند: «الطّاعُونُ: المرضُ العامّ والوَباء الذی یفْسد له الهَواءُ فتفسُدُ به الأمْزِجَة والأبْدَان» (ابن اثیر جزری، 1367ش، ج 3، ص127؛ زبیدی، 1414ق، ج 18، ص357؛ ابن منظور، 1414ق، ج 13، ص 267)؛ «طـاعون مرضی مسری و وبائی است که به خاطر آن هوا آلوده می شود؛ در نتیجه بدن ها و مزاج ها را نابود می کند». در لسان العرب آمده است: «گفته شده هر مرض مسری را طاعون گویند» (ابن منظور، 1414ق، ج 13، ص 267).

در تاج العـروس نـیز آمده است: ابن نفیس در تعریف وبا گفته: وبا، فسادی است که به خاطر اسباب سماوی یا زمینی، مانند تغییر آب و مردار زیاد، عارض جوهر هوا می شود». بعضی دیگر گفته اند: «وبا، حـقیقت تـغییر هوا به عوارض آسمانی مانند اجتماع کواکب دارای اشعه و عوارض زمینی مانند ملاحم، گشوده شدن قبور بالا رفتن بخارهای فاسد و... به وجود می آید» (زبیدی، 1414ق، ج 1، ص271 ).

بعضی وبا را نوعی از انـواع طـاعون شمرده اند؛ کما اینکه نظر اطبّا چنین است. اما فقها و محدثین آنها را متباین می دانند و گفته اند: الْوَبَاءُ: وَخَمٌ یغَیرُ الهواءَ فتَکثُر بسببه الأَمراضُ فِی الناس، و الطاعونُ هو الضَّرْبُ الذی یصِیب الإِنْسَ مـن الجـِنِّ، و أَیدوه بـما فی الحَدیث أَنه وَخْزُ أَعـْدائکم مـن الجـِنّ (زبیدی، 1414ق، ج 1، ص271).

وبا، بیماری واگیرداری است که هوا را آلوده می کند و به سبب آن، بیماری در میان مردم زیاد می شود. اما طاعون نوعی بـیماری اسـت کـه از جن به انسان اصابت می کند. مؤید آن این حـدیث شـریف است که می فرماید: «طاعون آسیب سطحی است که از دشمنان جنی به شما می رسد».

پیدایش طاعون (یعنی بیماری مسری و عـمومی) مـی تواند عـوامل مختلفی داشته باشد؛مانندعوامل ویروسی، میکروبی و بعضی رفتارهای نـامتعارف جنسی، که امروزه به رفتارهای پرخطر شناخته می شوند؛ ازاین رو رسول گرامی اسلام(ص) فرمود:

لم تظهر الفاحشة فی قوم قـط حـتی یعـلنوا بها إلا ظهر فیهم الطاعون والاوجاع التی لم تکن فی اسلافهم الذین مضوا (مـجلسی، 1403ق، ج70، صـ 367 ).

فحشا و بی بندوباری هرگز در میان هیچ قومی ظاهر نشد تا اینکه آن را علنی کنند. وقتی چنین کردند، طـاعون و دردهـایی در مـیان آنها ظاهر می شود که در میان گذشتگان آنها وجود نداشته است.

از این حـدیث پیـامبر اکـرم(ص) استفاده می شود فحشا و بی بندوباری می تواند باعث جهش در ژن ویروس هایی که مرض طاعون را ایجاد می کنند، شـود. حـضرت مـی فرماید این گناه باعث طاعون و دردی می شود که در اسلاف آنها چنین طاعون و مرضی نبوده است؛ هـمان طور کـه ویروس HIV نیز بر اثر روابط غیر متعارف و پرخطر شیوع پیدا کرد.

همچنین از ایـن سـخن رسـول گرامی اسلام می توان نتیجه گرفت که گناهان و رفتارهای غلط انسان، می تواند باعث طاعون های (بـیماری های مـسری) پیچیده تری شود که در گذشته وجود نداشته است. وقتی انسان ها به غذاهای آلوده و خبیث و تـنفرآور رویـ بـیاورند، طاعون جدیدی پیدا می شود که در گذشته وجود نداشته است؛ همان طور که در پیدایش کرونا گفته شـده از مـصرف مار یا خفاش یا پانگوولین1 به انسان منتقل شده است.

ازاین روست کـه قـرآن کـریم بارها سفارش می کند که از غذاهای تمیز و پاک استفاده کنید: {کلُوا مِنْ طَیبَاتِ مَا رَزَقْنَاکمْ} (بقره: 172). {کلوا مِنِ الطـَّیبَاتِ وَاعـْمَلُوا صـَالِحاً إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ} (مؤمنون: 51 ).

علامه طباطبائی می گوید: «در مقابل طیب، خبیث اسـت؛ یـعنی آنچه در طبع انسان، تنفر ایجاد می کند. همچنین راغب در مفردات می نویسد: «الطیب یعنی: کلّ ما یسرّ الإنسان حـسیاً وروحـیاً، أمّا من الناحیة الشرعیة فهو الحلال الطاهر» (طباطبائی، 1390ق، ج6، ص125).

قرنطینه در زمـان کـرونا
برای پیشگیری از شیوع ویروس کرونا (طاعون) مـرکز بـهداشت جـهانی (WHO) توصیه نامه هایی را صادر کرده است.

1ـ اگر SARS-COV-2 در جامعه شـیوع دارد، تـا جایی که ممکن است ساکنان باید ترغیب شوند تا در خانه بمانند و با فـاصله گـرفتن از اجتماع جلو گسترش آن را بگیرند.

2ـ مـدیریت افـراد بدون عـلامت بـا مـواجهه بالقوه – افرادی که به مناطق پرخـطر سـفر کرده اند یا در تماس با بیماران مشکوک یا تأیید شده COVID-19 هستند، باید بـرای ایـجاد علائم و نشانه های مداوم (نظیر سرفه و تـنگی نفس) کنترل شوند. چـنین تـظاهرات بالینی باید حداقل منجر بـه خـودایزولاسیون با فاصله گرفتن از اجتماع و ارزیابی پزشک برای لزوم ارزیابی پزشکی شود.

3ـ WHO غربالگری خروج را بـرای مـسافران در مناطقی که شیوع ویروس COVID -19 بـالاست، تـوصیه مـی کند تا افراد دارای عـلائم تـب و سرفه یا افرادی کـه در مـعرض خطر بالا قرار گرفتند، شناسایی شوند. بسیاری از کشورها همچنین غربالگری مسافرین ورودی را انجام می دهند.

4ـ در حـال حـاضر توصیه می شود که افراد از مسافرت های غیر ضـروری خـودداری کنند. در مـنابع اسـلامی نـیز به موضوع قرنطینه و عـدم خروج از منطقه ای که بیماری شیوع پیدا کرده، سفارش شده است. رسول گرامی اسلام (ص) فرمود: إذا سـَمعتُم بـالطاعون بأرضٍ فلا تَهبطوا، وإذا کان بأرضٍ وأنتم بـها فـلا تـفرّوا مـنها (مـستغفری، 1362ش، ص 3).

هرگاه شـنیدید کـه در سرزمینی طاعون آمده است، داخل آن نشوید و اگر در سرزمینی بودید که بیماری طاعون در آن پیدا شده است، از آن بـیرون نـروید.

McIntosh K. Coronavirus disease 2019 (COVID-19). Hirsch MS (Ed ). Uptodat. Last updated: Mar/ 09/ 2020.گـروه مترجمین: علیرضا رضوی، شکیبا حیدری، امیرحسین ابـراهیم زاده، شـایان ثـابتی، نـجمه صـادقیان، امـیرحسین حسامی، احسان خرمالی (دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی مازندران) سرگروه مترجمین: دکتر صفورا معصومی، متینه صباغی. این دستورالعمل برای عدم پیشرفت و گسترش بیماری، بسیار مناسب است.

در روایتی دیـگر علی بن جعفر از برادرش، موسی بن جعفر(ع) درباره خروج از منطقه ای سؤال می کند که وبا در آن شیوع پیدا کرده است. حضرت می فرماید:

یهرب منه ما لم یقع فی مسجده الذی یصلی فیه، فـإذا وقـع فی أهل مسجده الذی یصلی فیه فلا یصلح الهرب منه (مستغفری، 1362ش، ص 3).

تا زمانی که بیماری در مسجدی که در آن نماز می خواند، شیوع پیدا نکرده، از آن شهر خارج شود. اما هنگامی کـه در اهـل مسجدی که در آن نماز می خواند، وقوع پیدا کرد، خارج شدن از آن صلاح نیست.

این روایت برای خروج از شهر، زمان تعیین کرده است؛ تا قبل از اپیـدمی افـراد می توانند خارج شوند؛ اما وقـتی بـیماری تبدیل به اپیدمی شد، خارج شدن صلاح نیست.

درمان کرونا
معمولاً در زمان بروز بیماری های مسری و ویروسی، درمان خاصی وجود نداشته است و تنها با رعـایت دسـتورالعمل های پیشگیرانه به کنترل آن اقـدام مـی شده تا با گذشت زمان و پژوهش های علمی، به تولید واکسن موفق شوند. کرونا هم مانند سایر ویروس های مسری و طاعون، از نظر علم پزشکی هیچ درمان خاصی ندارد و تنها به بالا بردن ایـمنی بـدن توصیه می شود.

در روایات برای درمان وبا به خوردن سیب سفارش شده است. شخصی به نام قندی می گوید: أصاب الناس وباء بمکة فأصابنی، فکتبت إلی أبی الحسن(ع) فکتب إلی: کل التفاح. فأکلته فعوفیت (بـرقی، 1326ش، صـ 522 ).

در مکه بـه وبا مبتلا شدم. به امام هفتم، موسی بن جعفر(ع) نامه نوشتم و از حضرت راه درمان خواستم. حضرت در جواب نـوشتند: «سیب بخور» و من سیب خوردم و درمان شدم.

آیا کرونا، مرگ سـفید وعـده داده شـده است؟ علائم آخرالزمانی که قبل از ظهور یا متصل به آن رخ می دهند، دو نوع​اند: اول علائم حتمی و دوم علائم غیر حتمی ظـهور.

عـلائم حتمی آخرالزمان، خروج سفیانی و یمانی، قتل نفس زکیه و صیحه آسمانی هستند که ایـن عـلائم حـتماً قبل یا هنگام ظهور امام عصر اتفاق می افتند و تحقق آخرالزمان و ظهور، در گرو این علائم اسـت.

اما سایر علائم، مثل طاعون و مرگ های زیاد که ذکر می شود، علائم غیر حـتمی است. علائم غیر حـتمی - هـمان طور که از اسمش پیداست - علائمی هستند که در پی آن علائم، امکان دارد آخرالزمان رسیده باشد و نیز ممکن است آخرالزمان اتفاق نیفتد؛ مثلا سقوط حکومت عباسی یکی از علائم آخرالزمان و ظهور است و حدود هشتصد سال قـبل و در سال ۶۵۶ هجری قمری به وقوع پیوست؛ اما هنوز آخرالزمان و ظهور اتفاق نیفتاده است.

مطلب دیگری که درباره علائم آخرالزمان باید گفت این است که برخی علائم، مثل صیحه آسمانی، متصل بـه آخـرالزمان و ظهور هستند. اما بسیاری از مسائل، مانند بیماری ها که اکنون شاهد هستیم، جنبه قطعی ندارد. وقتی این علائم را می بینیم، نمی توانیم بگوییم بعد از این علائم، ظهور اتفاق می افتد. علائمی که در روایات اسـت را نـمی توانیم تطبیق قطعی بدهیم؛ مگر به عنوان یک احتمال.

بنابراین اگرچه کرونا هم نوعی مرگ سفید یا طاعون است که در این ایام، عده زیادی را به کام مرگ کشانده و برخی نشانه هایی را کـه در بـعضی روایات آخرالزمانی به آنها اشاره شده، داراست - مانند انتقال سریع ویروس و مرگ سریع «مَوْتٌ ذَرِیعٌ» (نعمانی، 1397ق، ص 250 )، بیماری و دردی که در گذشتگان سابقه نداشته «ظهر فیهم الطاعون والاوجاع التی لم تـکن فـی اسـلافهم الذین مضوا» (مجلسی، 1403 ق، ج70، ص 367 ) - اما ایـن عـلامت، اولاً از عـلائم حتمی نیست که با محقق شدن آن آخرالزمان هم حتماً رسیده باشد، ثانیاً روایاتی که طاعون یا مرگ سفید را به عنوان نـشانه آخـرالزمان مـطرح می کند و قائل است که دوسوم یا پنج هفتم جـمعیت جـهان را به کام مرگ می کشد، با توجه به پیش بینی هایی که در مورد مقدار تلفات کرونا شده، قابل تطبیق با کرونا نـیست؛

نـتیجه گیری
تـمام عواملی که برای شیوع یک بیماری کشنده و بسیار مسری لازم اسـت، هم اکنون فراهم است: غیر قابل علاج بودن (ابولا)، کشندگی نزدیک به صد در صد (هاری)، قابلیت سرایت بسیار زیـاد (سـرماخوردگی) و دوره نـهفتگی طولانی (اچ آی وی ). اگر تمام این قابلیت ها در یک ارگانیسم جمع شود (هـمان طور کـه ویروس آنفلوآنزا توانسته برخی ویژگی های انواع دیگر ویروس را در خود جمع کند) آمار مرگ، خیره کننده خواهد بـود. بـا وجـود سهولت سفر و تراکم جمعیت نسبت به زمان های گذشته، احتمال همه گیری عفونت ها بـیشتر شـده اسـت و اگر سرعت رشد این بیماری ها در جهان افزایش یابد احتمال انقراض بشریت به سرعت بـالا خـواهد رفـت!

مطالعه درباره بیماری های واگیردار در طول تاریخ، همیشه مورد توجه انسان ها بوده و فیلم ها، مستندها و کـتاب های زیـادی در این زمینه ساخته و نوشته شده است. این روزها، که تمام چشم و گوش ها بـه سـمت ویـروس کروناست، هر خبری (چه با ربط چه بی ربط) درباره این موضوع، حواس همگان را بـه خـود جلب می کند و به تیتر داغ رسانه ها و فضاهای مجازی تبدیل می شود. یکی از اتفاقات عجیب و جـالبی کـه پس از شـیوع این ویروس، در جهان افتاد، نظریه آخرالزمان و رسیدن پایان جهان بود. به خصوص این نظریه در مـیان مـسلمانان بیشتر مورد توجه قرار گرفت؛ زیرا با نشانه های آخرالزمانی، که در بعضی روایـات اسـلامی بـیان شده، قابل تطبیق به نظر می رسید.

اما از آنجا که طاعون (کرونا) از نشانه های حتمی آخرالزمان نـیست، پیـدایش ایـن بیماری مسری با فرض تلفات زیادی که در روایات به آن تصریح شـده اسـت، دلیل حتمی بر رسیدن آخرالزمان نمی باشد.

منابع:

قرآن کریم

ابن أبی زینب، محمد بن ابراهیم (1397ق)، الغیبة، تـصحیح عـلی اکبر غفاری، تهران، صدوق.

ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد (1367 ش )، النهایة فـی غـریب الحدیث و الأثر، تصحیح محمود محمد طناحی، قـم، مـؤسسه مـطبوعاتی اسماعیلیان.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1408ق)، النـهایة فـی الفتن و الملاحم، تحقیق محمد احمد عبدالعزیز، بیروت، دار الجیل.

ابن منظور، محمد بن مـکرم (1414 ق)، لسـان العرب، تصحیح جمال الدین میردامادی، بـیروت، دار الفـکر للطباعة و النـشر و التـوزیع - دار صـادر، چاپ سوم.

برقی، احمد بن مـحمد (1326ش)، المـحاسن، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه.

حر عاملی، محمد بن حسن (1425ق)، إثـبات الهـداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، اعلمی.

حلی، حـسن بن سلیمان بن مـحمد (1421قـ )، مختصر البصائر، تصحیح مشتاق مـظفر، قـم، مؤسسة النشر الإسلامی.

صدوق، محمد بن علی (1378ق)، عیون أخبار الرضا(ع) تهران، چاپ اول.

(1405ق)، کـمال الدین، بـه کوشش غفاری، قم، نشر اسـلامی.

طـباطبائی، مـحمدحسین (1390ق)، المیزان فی تـفسیر القـرآن، بیروت، اعلمی للمطبوعات.

طـبرسی، فـضل بن حسن (1417ق)، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، آل البیت:.

طوسی، محمد بن حسن (1411ق)، الغیبة (کتاب الغـیبة للحـجة)، تصحیح عبادالله تهرانی و علی احمد ناصح، قـم، دار المـعارف الإسلامیه.

فـیض کـاشانی، مـحمدمحسن بن شاه مرتضی (1415 ق)، تفسیر الصـافی، تهران، مکتبة الصدر.

قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا (1368 ش)، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تصحیح حـسین درگـاهی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

قمی، عـلی بـن ابـراهیم (1404 ق)، تـفسیر القـمی، تصحیح طیب مـوسوی جـزائری، قم، دار الکتاب.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1403 ق)، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار،

فرهنگ زیارت» بهار 1399 - شماره 42 (صفحه 135)

تحقیق جمعی از محققان، بـیروت، دار إحـیاء التـراث العربی.

مرتضی زبیدی، محمد (1414ق)، تاج العروس مـن جـواهر القـاموس، بـیروت، چـاپ اول.

مـستغفری، ابوالعباس (1362 ش)، طب النبی، قم، انتشارات رضی.

مصطفوی، حسن (1360ش)، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مفید، محمد بن محمد (1413ق)، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العـباد، تصحیح مؤسسة آل البیت:، قم، کنگره شیخ مفید.

McIntosh K. Coronavirus disease 2019 (COVID-19). Hirsch MS (Ed). Uptodat. Last updated: Mar/ 09/ 2020.