مجله  فرهنگ زیارت  بهار 1399، شماره 42 

نویسنده : نجفی، حافظ
چکیده
شیوع ویروس کرونا در جهان موجب تحولات زیادی در عرصه های مختلف زندگی مردم شد. یکی از پیامدهای آن، اِعمال محدویت و سپس تعطیلی مراکز مذهبی  از جمله مساجد، نمازهای جمعه و جماعت، زیارتگاه ها و بقاع متبرکه و تعطیلی مراسم جهانی حج  است. با توجه به نقش مثبت مراکز دینی و مراسم های مذهبی در آرامش روحی و روانی مردم، ارتباطات مثبت و آگاهی های اجتماعی، رونق گردشگری و نتایج مثبت اقتصادی، ضرورت دارد این پیامدها بررسی، و راهکارهای عملی در خصوص بازگشایی آن مراکز با رعایت اصول بهداشتی ارائه گردد.

در این مقاله با روش توصیفی  تحلیلی، آسیب های ناشی از ویروس کرونا در خصوص حج و زیارت و راه های برون رفت از آن با استفاده از تعالیم دینی و توصیه اولیای الهی در خصوص انجام مناسک حج و مراسم مذهبی در شرایط خاص بررسی می گردد.

برآیند این تحقیق نشان می دهد با رعایت قاطع و همه جانبه دستورالعمل ها و اصول بهداشتی در خصوص پیشگیری از شیوع کرونا می توان همه مراکز اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی از جمله مساجد، مصلی ها و زیارتگاه ها را به روی مردم باز کرد و با روش ها و مدل های صحیحی که در این مقاله ارائه شده، حج و زیارت را انجام داد؛ مشروط بر اینکه اراده جدی متولیان، مدیریت علمی و آگاهی بخشی اجتماعی در زمینه پیشگیری از گسترش کرونا و دیگر امراض، به صورت همه جانبه و قاطع وجود داشته باشد.

مقدمه
با پیدایش ویروس کرونا در شهر ووهان، ابتدا در چین و سپس در مدت کمتر از چهار ماه در کل جهان گسترش یافت. این ویروس تاکنون آثار و پیامدهای متفاوتی به دنبال داشته است که جای تأمل و بررسی دارد. بدترین پیامد آن، گرفتار شدن بیش از یازده میلیون نفر به این ویروس، و جان باختن بیش از نیم میلیون نفر انسان در سراسر جهان تا زمان نگارش این مقاله است.

شیوع این ویروس در سطح جهان و عالمگیر بودن آن، که یک امر بی سابقه است (ایکنا، اسفند 1398، کد خبر: ۳۸۸۶۱۳۱)، باعث داغدار شدن هزاران خانواده، تعطیلی کسب و کار ها و مراکز عبادی، علمی و آموزشی و مختل شدن زندگی عادی مردم شده است.

یکی از پیامدهای شیوع کرونا در ایران و دیگر کشورهای اسلامیْ محدودیت و سپس تعطیلی مساجد، زیارتگاه ها، حرم پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین: و مسجدالحرام و همچنین تعطیلی حج و عمره بوده است.

تجمعات و مناسک دینی  از جمله مجالس وعظ و مراسم دعا در منازل، تکایا، مساجد، حرم ها و زیارتگاه ها و نیز مراسم ایام محرم و صفر، فاطمیه و ماه مبارک رمضان و...  بخش مهمی از سلامت جامعۀ ما را تأمین می کند؛ زیرا این نوع برنامه ها و گردهمایی ها، علاوه بر جنبۀ کاملاً دینی و معنوی شان، پاسخگوی انواع گوناگونی از احساسات هستند؛ از احساسات هیجانی و حماسی و مبارزه جویانه گرفته تا احساس نیاز به همنشینی با دوستان و رفقا و همکاران که در نوع خود باعث آرامش و نشاط معنوی است.

بر اساس نظرسنجی ها، بسیاری از زائران حضور در حرم های مطهر معصومین: و شرکت در مراسم های مذهبی را باعث آرامش روحی و انس و الفت اجتماعی می دانند و آن مجالسْ مهم ترین مأمن و پناهگاه معنوی برایشان به شمار می آید (عسکری، 1396ش، ص57؛ باشگاه خبرنگاران جوان، بهمن ۱۳۹۶، کد خبر: ۶۴۳۴۸۷۵).

برابر تحقیقاتی که صورت گرفته با شیوع کرونا و آغاز قرنطینه، میزان اختلافات خانواده ها و گسست اجتماعی (ایرنا، اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر: 83771919)، ناراحتی های روحی و روانی و افسردگی مردم (ایسنا، ۸ اردیبهشت ۱۳۹۹ کد خبر: 99020705091) رو به افزایش نهاده است. یکی از راه های کاستن از آلام ناشی از ویروس کرونا و رسیدن به آرامش روحی و نشاط اجتماعی، حضور در مساجد و مراسم های مذهبی، خصوصاً حضور در زیارتگاه ها است. بدین جهت تعطیلی مراکز مذهبی، خصوصاً مساجد و زیارتگاه های معصومین:، به تنهایی آسیب جدی به روح و روان مؤمنان وارد می کند.

وقتی کرونا در ایران شیوع پیدا کرد و موضوع قرنطینه و تعطیلی مراکز مذهبی مطرح شد، مردم به صورت عام و متولیان به طور خاصْ عکس العمل منفی نشان دادند (عصر ایران، ۱۰ اسفند ۱۳۹۸، کد خبر: ۷۱۶۳۵۷ ). حتی برخی آن را طرحی برای مقابله با تعالیم دینی و ارزش های معنوی از سوی دشمنان قلمداد کردند (ایرنا، فروردین ۱۳۹۹، کد خبر: 83735200) اما با توجه به دیدگاه رهبر معظم انقلاب مبنی بر ملاک عمل بودن نظر مسئولین بهداشت و درمان کشور در این زمینه (پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، ارتباط تصویری با ستاد ملی مبارزه با کرونا، 21 اردیبهشت 1399)، مراجع، اساتید و علمای شاخص حوزه نیز توصیه پزشکان را در این زمینه حجت دانستند (جامعه خبری تحلیلی الف، ۸ اسفند ۱۳۹۸، کد خبر: 3981207170 )؛ ازاین رو آستان های مقدس حضرت امام رضا (ع) و حضرت معصومه(س)و عبدالعظیم حسنی(ع)، تبعیت خود را از این دستورالعمل اعلام داشتند (عصر ایران، ۱۰ اسفند ۱۳۹۸ کد خبر ۷۱۶۳۵۷). (دیار آفتاب، ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۹ ) و مساجد تعطیل، و اقامه نماز جمعه در مراکز استان ها و اکثر شهرستان ها متوقف شد. (ایرنا، فروردین ۱۳۹۹، کد خبر: 83735200؛ روزنامه دنیای اقتصاد، اسفند ۱۳۹۸، شماره خبر: ۳۶۳۷۱۱۰).

مسئولان عراقی نیز اعلام کردند: «زیارت عتبات عالیات بعد از رفع بحران کرونا امکان پذیر است» (مشرق، ۲۷ فروردین ۱۳۹۹، کد خبر: 1062052). همچنین عربستان سعودی طواف حول کعبه (مشرق، ۱۵ اسفند ۱۳۹۸، کد خبر: 1048873). و سپس نماز جماعت مسجدالحرام و مسجدالنبی در ماه رمضان را تعطیل کرد (خبر آنلاین، 2 اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر: 1379330؛ سایت یورونیوز فارسی، ۲۷/۰۲/۲۰۲۰). این رخداد از دیدگاه برخی صاحب نظران، پدیده ای بی سابقه بود که برای اولین بار در طول تاریخ اتفاق می افتاد (خبر آنلاین، ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۹).

آسیب ها
1. آسیب روحی و روانی
یکی از آسیب های شیوع ویروس کرونا و محدودیت یا قطع روابط اجتماعی و زندگی در قرنطینه، افسردگی افراد جامعه است. تحقیقات نشان می دهد که قرنطینه و رعایت فاصله اجتماعی در زمان شیوع بیماری های همه گیر، احتمال ابتلا به بیماری های روحی و روانی را افزایش می دهد. برخی از کارشناسان مدعی اند: «یافته ها و مطالعاتی که روی مردم عادی انجام شده است، نشان می دهد شیوع کرونا و قرنطینه موجب وحشت زدگی، اضطراب سردرگمی و عصبانیت، ناامیدی، فرسودگی و در نهایت افسردگی می شود که تمام گروه ها را درگیر کرده است» (ایسنا، ۸ اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر: 99020705091).

نتایج پژوهش هایی که در هفته نامه پزشکی لنست (یکی از معتبرترین نشریات پزشکی) منتشر شده است، حکایت از این دارد که افراد قرنطینه شده، در معرض ابتلا به افسردگی، اضطراب، اختلال در خواب و اختلال استرسی پس از آسیب روانی هستند. هراس از ابتلا به بیماری همه گیر، احساس استیصال، بی حوصلگی، نگرانی از پیامدهای اقتصادی شیوع بیماری همه گیر و نگرانی از قحطی، از جمله عواملی هستند که احتمال آسیب های روانی در دوران قرنطینه یا رعایت فاصله اجتماعی را افزایش می دهند. حتی افرادی که سابقه ابتلا به بیماری های روحی و روانی ندارند نیز به اندازه دیگران در معرض اختلالات روانی ناشی از قرنطینه، کاهش روابط اجتماعی و اخلال در روند عادی زندگی خود هستند (یورونیوز فارسی، ۲۳ / ۰۳/ ۲۰۲۰).

در چنین فضای نامناسبی که ویروس کرونا جهان را درگیر خود کرده و از کشته ها پشته ساخته است، مردم نیاز شدیدی به تقویت عاطفی و معنوی دارند. معاون پژوهشی سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور در پاسخ به سؤالی درباره چگونگی کاهش تهدیدهای روانی ناشی از کرونا گفت:

به طور کلی و فارغ از درمان های کلینیکی، در ایام پس از کرونا باید با تمرکز بر عوامل مهمی، مانند تقویت جو عاطفی خانواده و حمایت خانوادگی، بر کاهش اثرات و آسیب های روانی با استفاده از پتانسیل خانواده تمرکز کرد. البته زمینه سازی برای گسترش رویکردهای مبتنی بر سلامت معنوی و یاددهی روش های آرام سازی و شایستگی هیجانی، می تواند به نوعی ابزاری در اختیار افراد قرار دهد تا بر وضعیت روانی خود تسلط یابند. (ایسنا، ۸ اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر: 99020705091).

مصداق واضح و عینی تقویت معنوی در جهت مقابله با چنین آسیب هایی، حضور در اجتماعات دینی است. کسانی که احساس کمبود و خلأ در زندگی خود دارند، خصوصاً شیعیان که دارای باورهای عمیق مذهبی هستند، با سفر به شهرهای زیارتی و حضور در اماکن مذهبی به آرامش می رسند. جاهایی مثل مساجد و حرم های معصومین: و مجالس دعا و نیایش  که مکان های ارتباط قلبی با آفریدگار یکتا و عبادت خداوند و توسل به اولیای الهی است  آرامش بخش روح های خسته و آسیب دیده از ناملایمات روزگار هستند؛ خصوصاً زمان های ویژه ای مانند شب های قدر که مردم به دعا و نیایش می پردازند و خود را از بسیاری آلام روحی و فکری رها می کنند.

زمانی که اضطراب و نگرانی و تشویش خاطر بیماری های فراگیر، مردم را فرا می گیرد و آنها به دنبال یافتن راه هایی برای برطرف ساختن مشکلات خود هستند، حضور در حرم های مطهر و زیارت اولیای الهی، به جهت اینکه عبد صالح خدا و مصداق بارز نفس مطمئنه هستند، موجب آرامش روحی و اطمینان قلبی آنها می شود. زائران حرم های مطهر معصومین:، با وجود مواجه شدن با سختی های راه، خستگی ها و احتمال خطر های فراوان، هنگامی که خود را در حرم حجت های الهی می بینند، به آرامش بسیار خوبی می رسند و احساس رضایت از خود دارند.

آنان، پرتویی از سکینه قلبی را در این ایام دریافت می کنند. گویا زیارت مراقد شریف ائمه معصومین: مرهم دردها، و التیام بخش آلام روان، و موجب آرامش روح آنهاست. بدین جهت این زیارتگاه ها، مأوا و پناهگاه درصد بسیار بالایی از مردم است. مردم در بقاع متبرکه با خداوند راز و نیاز می کنند و حاجت می طلبند و به لحاظ روحی، تخلیه و سبک می شوند. لذا حرم و زیارتگاه ها برای سلامت و تعادل دینی، اخلاقی، روحی و روانی مردم اهمیت فوق العاده ای دارد.

برخلاف برخی دیگر از کشورهای مسلمان، در ایران زیارتگاه ها نقشی مهم تر از مساجد ایفا می کنند و اهمیت بیشتری دارند؛ حتی بسیاری از افرادی که نماز نمی خوانند، به زیارت می روند؛ ازاین رو شاید مجموع مراجعات سالانۀ جمعیت هشتاد و چند میلیونی جامعۀ ما به زیارتگاه ها به ده ها میلیارد بار می رسد. لذا اگر این مکان های مقدسْ ناگهان تعطیل شوند و این تعطیلی ها ادامه دار باشد، تأثیراتش جدی خواهد بود و مشکلات زیادی ایجاد خواهد کرد. تعطیلی حرم ها عملاً مردم را از مهم ترین پشتوانۀ روحی، معنوی، عاطفی و احساسی شان محروم، و آنها را فرسوده و دلگیر می کند.

می دانید که گاهی انسان واقعاً احتیاج دارد نیازها و حاجاتش را به صورت خصوصی بیان کند و نقطۀ اوج و کانون چنین ابراز نیازهایی در حرم های امامان و امامزادگان، به ویژه در حرم های معصومین: روی می دهد (خبر آنلاین، ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۹). بدین جهت برخی افراد سرشناس، تعطیلی مساجد و حرم ها و نماز جماعت علما و مراجع را به عنوان یک درد مطرح کردند و برگزار نشدن جلسات شب های قدر را لطمه روحی برای مردم دانستند. آنان همچنین اظهار داشتند: «برگزار نشدن مجالس  به خصوص در شب های قدر، به ویژه در جایی مثل جلسات دانشجویان در دانشگاه تهران  لطمه روحی برای جوانان است» (روزنامه همشهری، ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۹). و خواست قلبی مردم این است که مسئولین با تهیه دستورالعمل های بهداشتی، اماکن مذهبی را برای ایجاد آرامش روانی بر روی مردم باز کنند (روزنامه کیهان، ۷ اردیبهشت ۱۳۹۹، شماره ۲۲۴۵۰).

این پیامدها را در شعاعی وسیع تر، در زندگی مسلمانان کشورهای اسلامی به جهت تعطیلی مناسک حج و عمره نیز مشاهده می کنیم (ایکنا، ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر: ۳۸۹۵۳۳۴). از دیدگاه مسلمانان سراسر جهان، تعطیلی حجْ موضوعی غیر قابل قبول است. بدین جهت در روایات درباره عدم تعطیلی آن سفارش های زیادی صورت گرفته است؛ چنان که علی(ع) در آخرین وصیت خود می فرماید: «اللهَ اللهَ فِی بَیتِ رَبِّکمْ لَا تُخَلُّوهُ مَا بَقِیتُمْ فَإِنَّهُ إِن ترِک لَم تُنَاظَرُوا» (نهج البلاغه، نامه 47 )؛ «خدا را خدا را درباره خانه پروردگارتان، تا وقتی هستید آنجا را خالی مگذارید که اگر خالی گذاشته شود، از کیفر حق مهلت نیابید».

2. آسیب های اجتماعی
بی شک روابط زوج ها با حضور چندهفته ای یا چندماهه اعضای خانواده در منزل به دلیل محدودیت های ناشی از شیوع ویروس کرونا و تعطیلی سفر، خصوصاً سفرهای زیارتی و سیاحتی، تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. اخبار نگران کننده و اضطراب آوری که به صورت مستمر درباره تلفات کرونا از رسانه های رسمی پخش می شود و همچنین سفارش بر لزوم قرنطینه و ضرورت فاصله گیری اجتماعی و عدم امکان سفر یا نبود یک مکان مناسب برای تمدد اعصاب و...، باعث ناراحتی های عصبی و بداخلاقی و کج خلقی های شدید می شود. برابر گزارش ها، در اثر همین یکنواختی و ملال آور بودن زندگی، تنش ها و اختلافات خانوادگی فزونی یافته و آمار طلاق زیاد شده است.

گزارش ها از چین حاکی است که با پایان محدودیت های اعمال شده برای مقابله با شیوع ویروس کرونا، درخواست طلاق در برخی استان ها افزایش چشمگیری یافت. همچنین مقامات بسیاری از کشورهایی که قرنطینه در آنها به اجرا گذاشته شده است، نگران افزایش خشونت های خانوادگی در این دوران هستند (یورونیوز فارسی، ۲۳ / ۰۳/ ۲۰۲۰).

پژوهش ها نشان داد که پریشانی روانی، فراتر از حالت طبیعی زندگی اجتماعی، در این ایام با میزان خشونت فردی در محیط خانواده و جامعه و احساس تنهایی رابطه مثبت دارد. اضطراب فراگیر ناشی از بحران کرونا بسیار بیشتر از میانگین این متغیر در حالت طبیعی است و این اضطراب فراگیر با سطح پرخاشگری افراد به شدت رابطه مثبت، و با کیفیت رابطه خانواده و نگرش مثبت به آینده، رابطه منفی دارد. افرادی که دارای جو عاطفی مثبت در خانواده بوده اند تا حد زیادی اثرات پریشانی روانی بر احساس تنهایی و معناداری زندگی آنها تعدیل شده است. همچنین افرادی که سطح سلامت معنوی بالایی داشته اند نیز توانسته اند تا حد زیادی اثرات اضطراب فراگیر بر نگرش مثبت خود نسبت به آینده و کیفیت رابطه با خانواده را کاهش دهند (ایسنا، ۸ اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر: 99020705091 ).

حضور مردم در اجتماعاتی که با انگیزه های معنوی برگزار می شود  مثل حضور در مراکز عبادی، مناسک حج و مکان های مقدسی مثل حرم های معصومین:  عامل انس و الفت میان همنوعان است. حضور در اجتماع عظیم زائران و صفوف به هم فشرده نمازهای جماعت و جمعه، بیانگر این است که همه شرکت کنندگان به اعتدال و زندگی مسالمت آمیز می اندیشند و وحدت و یکپارچگی مسلمانان را مرهمی برای آلام خود و جامعه می دانند.

مراسم جهانی حج یا حرکت عظیم زائران در پیاده روی اربعین حضرت امام حسین(ع) عامل مهمی برای شکل گیری و تداوم همدلی و مهر و محبت میان مسلمانان است و نشان می دهد مکتب اهل بیت: در ایجاد این همدلی و صفا و صمیمیت ها و تقویت و ثبات بخشی به آن، بسیار قدرتمند است. بدین جهت پیروان همه مذاهب، که محبت خاندان پیامبر و رعایت حرمتشان را وظیفه خود می دانند، از این فرصت در راستای نزدیک شدن افکار و سلایق به یکدیگر بهره برداری، و بیداری از غفلت ها، آگاهی نسبت به دردهای مسلمانان، اندیشه در اصلاح امور جامعه اسلامی و در نهایت شکوه و اقتدار اجتماعی مسلمانان را پیگیری می کنند.

3. آسیب ها و خسارت های مادی
صنعت گردشگری، یکی از راه های کسب درآمد، و عامل رونق اقتصادی کشورهاست. در این میان، کشورهای اسلامی با دیرینه و قدمت تاریخی و وجود مرکز زیارتی و تاریخی مورد احترام، سود سرشاری از گردشگری دینی عایدشان می شود. اما شیوع ویروس کرونا و ایجاد محدودیت های اجتماعی و کاهش چشمگیر سفر به مراکز مذهبی و زیارتگاه ها  که تعطیلی مراکز گردشگری، هتل ها و مهمان پذیرها را به دنبال داشت  خسارت بسیار سنگینی را به بار آورد. گزارش ها حاکی از خسارت چندمیلیارد دلاری برای اقتصاد سعودی در پی لغو سفر حجاج کشورهای مختلف به عربستان برای ادای فریضه حج تمتع به سبب پیشگیری از ویروس کروناست (ایکنا، ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر: ۳۸۹۵۳۳۴). به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم به نقل از روزنامه الاخبار، به دلیل نگرانی از افزایش شیوع کرونا، امسال (1399 شمسی، 1441 قمری) تنها تعداد محدودی از شهروندان عربستان سعودی می توانند در مراسم حج شرکت کنند که ممکن است تعداد زائران از 1000 نفر کمتر باشد. به دنبال این اقدام، وضعیت اقتصاد عربستان نیز بحرانی تر خواهد شد (خبرگزاری تسنیم، تیر ۱۳۹۹).

گردشگری دینی، سهم عمده ای نیز در رونق اقتصادی شهرهای زیارتی ایران دارد. با شیوع ویروس کرونا و تعطیلی حرم های مطهر، این شهرها آسیب جدی دیدند. رئیس اتحادیه هتلداران خراسان رضوی گفت:

اولین شهری هستیم که به خاطر شیوع ویروس کرونا و تعطیلی هتل ها آسیب جدی دیده است؛ به این علت که حذف زائر و گردشگر به مشهد با تعطیلی بیش از ۲۵۰ هتل، بیش از چهارصد هتل آپارتمان و تعداد زیادی مهمانسرا، زائرسرا و مسافرخانه  که برای شب عید نوروز 1399 خود را آماده کرده بودند  حتی با مسافران تابستانی هم قابل جبران نیست.

رئیس جامعه حرفه ای هتلداران خراسان رضوی از خسارت چهارصد میلیارد تومانی هتل ها در بازه زمانی ۳ ماهه اسفند 98 تا اردیبهشت 99 خبر داد و گفت: «با افزودن میزان خسارات وارد شده به تأسیسات این بخش، گردشگری خراسان رضوی در این مدتْ بیش از هزار میلیارد تومان خسارت دیده است» (شهرآرانیوز، اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر: ۲۴۹۴۲۰۶؛ قدس آنلاین، ۲۲ فروردین ۱۳۹۹).

معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی قم نیز گفت:

در روزهای ابتدایی شیوع کرونا، با دستور ستاد ملی مبارزه با کرونا، فعالیت تمام زیرساخت های گردشگری از جمله هتل ها، مهمان پذیرها، خانه مسافرها و مجتمع های گردشگری متوقف شد که با گذشت بیش از ۸۵ روز، تعطیلی این واحدها همچنان ادامه دارد. کرونا منجر به تعطیلی کامل ۶۱ هتل، هفتاد مهمان پذیر، ۱۰۸ خانه مسافر، پانزده سفره خانه سنتی، سی مجتمع گردشگری، ۵۹ واحد پذیرایی، ۸۸ دفتر خدمات مسافرتی و بیکاری راهنمایان گردشگری در استان شده است (ایرنا، 25 اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر: 83787395 ).

4. آسیب های اعتقادی
شیوع کرونا و تعطیلی حرم ها و دیگر مراکز مذهبی، بهانه ای شد تا فرصت طلبان شبهه های زیادی را علیه مبانی دینی و باورها و اعتقادات مردم مطرح کنند؛ از جمله اینکه چگونه است که زوار از آفاتی مانند کرونا در امان نیستند؛ حال آنکه زیارتگاه ها ملجأ و پناهگاه ما و جایگاه شفا گرفتن و طلب بقیه حاجات است. البته تاکنون اندیشمندان مسلمان، خصوصاً علما و اساتید حوزه علمیه قم، پاسخ های علمی و قانع کننده ای به این شبهه ها داده اند (خبرگزاری رسمی حوزه علمیه، ۲۸ فروردین ۱۳۹۹، کد خبر: 896135).

راهکارها
آنچه در این مقاله به عنوان راهکار ارائه شده، دارای دو رویکرد اساسی است: اول تأکید بر ضرورت سلامت مردم و حفظ جان یکایک افراد جامعه و مقابله علمی با شیوع و گسترش ویروس کرونا، دوم تأکید بر لزوم دایر بودن مراکز فرهنگی و مذهبی، خصوصاً مساجد و زیارتگاه ها، و انجام مناسک حج و عمره؛ به دلیل نقشی که دایر بودن مراکز مذهبی و برگزاری جلسات ادعیه و زیارات در ارتقای حال معنوی و روحی افراد دارد. اما راهکارها عبارت اند از:

1. آموزش همگانی
باید مسئولین کشور، خصوصاً متولیان بهداشت و درمان، با استفاده از رسانه های جمعی و همه امکانات رسانه ای، خصوصاً تلویزیون، آموزش عموم مردم را در دستور کار قرار دهند و چگونگی حضور در اماکن مذهبی، خصوصاً زیارتگاه ها، و نحوه زیارت با رعایت دستورالعمل های بهداشتی را به مردم آموزش دهند.

رئیس کمیته فرهنگی ستاد اربعین گفت:

توجیه و آموزش مردم، در مبارزه با کرونا نقش مهمی دارد. تعطیلی صِرف اماکن مذهبی، کار درستی نیست و آن طور که به نظر می رسد، کرونا فعلاً مهار نخواهد شد. بنابراین نمی توان این اماکن را برای همیشه بست؛ چراکه این اقدام، مشکلاتی جبران ناپذیر در پی دارد (دیار آفتاب، ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۹).

2. رعایت فاصله اجتماعی
لازم است پیشگیری شدید و بدون اغماض نسبت به رفتارهای خطرآفرین و انتقال دهنده ویروس صورت بگیرد؛ زیرا بر اساس گزارش ها، ارتباطات اجتماعی در حج و زیارت در طول تاریخ باعث فراگیری امراض عفونی شده و جان هزاران نفر را گرفته است؛ مانند:

سال ۱۸۱۴ میلادی با شیوع طاعون، حدود هشت هزار نفر در حجاز از دنیا رفتند.

سال ۱۸۳۱ میلادی، مصادف با ۱۲۴۶ قمری، شیوع وبای هندی  که به اعتقاد برخی، از هند آمده بود  در موسم حج، منجر به مرگ سه چهارم حاجیان شد.

سال ۱۸۳۷ بیماری وبا در موسم حج شیوع یافت و تا سال ۱۸۴۰ ادامه داشت.

سال ۱۸۴۶ بیماری همه گیر کولرا (وبا) میان حاجیان شیوع، و تا سال ۱۸۵۰ ادامه یافت و بار دیگر در سال های ۱۸۶۵ تا ۱۸۸۳ شیوع پیدا کرد.

سال ۱۸۵۸ شیوع بیماری وبای شدید، موجب شد مردم از حجاز به مصر فرار کنند و مصر نیز، منطقه قرنطینه ای در بئر عنبر ایجاد کرد تا از شیوع وبا جلوگیری کند.

سال ۱۸۶۴ در هر روز هزار حاجی به خاطر ابتلا به بیماری وبای خطرناک از دنیا می رفتند.

سال ۱۸۷۱ نیز وبا در مدینه منوره شیوع یافت؛ تا جایی که مصر ناچار شد پزشکانی را به مدینه بفرستد و منطقه ای جهت قرنطینه در مکه و در راه مکه به مدینه ایجاد کند.

سال ۱۸۹۲ بیماری همه گیر کولرا (وبا) همزمان با موسم حج، شیوع یافت و بسیار شدت گرفت؛ تا جایی که جنازه مردگان روی هم می افتاد و فرصت برای دفن آنها نبود. هرچند در عرفات نیز عده زیادی از دنیا رفتند، ولی اوج مرگ ومیر در منا بود (خبرگزاری رسمی حوزه علمیه، 15 اسفند ۱۳۹۸، کد خبر: 889445).

عامل اصلی انتقال ویروس کرونا در زمان حاضر نیز ارتباطات اجتماعی است و مراکز تجمع افراد، از جمله مساجد و زیارتگاه ها، می تواند عامل شیوع این بیماری باشد. برابر گزارش ها در کلیسای شینچِئونجی کرۀ جنوبی یک نفر خانم سالخورده با حضورش در سه مراسم مختلف دینی در یک روز، پنج هزار نفر را آلوده کرد. مجموعاً در کره جنوبی حدود ده هزار نفر به این بیماری مبتلا شده اند که نیمی از آنان از این کلیسا  که اتفاقاً کلیسای اونجلیکالی است  بودند و بسیاری از اینان خواهان عدم بستن کلیساهایشان بودند و دولت هم به دلائلی در برابر آنها کوتاه آمد و می آید (خبر آنلاین، ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۹).

یکی از مهم ترین راه حل ها نیز اجرای دستورالعمل فاصله گذاری اجتماعی و لزوم رعایت آن است که این کار باید با انجام همۀ تمهیدات لازم و به طور کاملاً محاسبه شده و با رعایت همۀ مسائل علمی و پزشکی صورت بگیرد. بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، ویروس کرونا به جهت شیوع و انتقال سریع، بسیار خطرناک بوده و با توجه به نبود درمان و واکسن برای آن، ممکن است مدت زیادی زندگی مردم جهان را تحت تأثیر قرار دهد. بنابراین مردم باید زندگی خود را با این ویروس وفق دهند و با کرونا زندگی کنند؛ ازاین رو بسیار ضروری است که شیوه زندگی در شرایط کرونایی را بیاموزند (ایسنا، ۱۸ فروردین ۱۳۹۹، کد خبر: 99011708970).

در روایتی آمده است که اگر مرض واگیری  مانند طاعون  در اهل مسجد دیده شد، باید کلیه اهل آن مسجد از رفتن به جای دیگر خودداری کنند؛ یعنی خود را قرنطینه نمایند: «إِذَا وَقَعَ الطَّاعُونُ فِی أَهْلِ مَسْجِدٍ فَلَیسَ لهُمْ أَنْ یفِرُّوا مِنْهُ إِلَی غَیرِهِ» (حر عاملی، 1412ق، ج 2، ص431).

در روایت دیگری به لزوم فاصله گذاری اجتماعی اشاره شده است؛ چنان که علی بن جعفر از برادرش، امام کاظم(ع) پرسید: «اگر وبا در جایی شیوع پیدا کند، می توان از آنجا گریخت (یعنی از کسانی که مبتلا هستند، فاصله گرفت)»؟ امام فرمود: «بلی. تا مادامی که وبا در آن مسجدی که نماز می گزارد، شیوع نیافته باشد (یعنی او مبتلا نشده باشد)»: «سأَلْتُهُ عَنِ الْوَبَاءِ یقَعُ فِی الْأَرْضِ هَلْ یصْلُحُ لِلرَّجُلِ أَنْ یهْرُبَ منْهُ قالَ یهرُبُ مِنْهُ مَا لَمْ یقَعْ فِی مَسْجِدِهِ الَّذِی یصَلِّی فِیهِ فَإِذَا وَقَعَ فِی أَهْلِ مَسْجِدِهِ الَّذِی یصَلِّی فِیهِ فَلَا یصلُحُ لَه الْهَرَبُ مِنْهُ » (حر عاملی، 1412ق، ج 2، ص431).

در کتاب وسائل الشیعه فصلی وجود دارد مربوط به مجاز بودن گریختن از جاهایی که وبا و طاعون در آن رواج دارد، جز در مواردی که ماندن در آنجا برای کسانی مانند رزمندگان و مرزداران واجب است با عنوان «بَابُ جَوَازِ الْفِرَارِ مِنْ مَکَانِ الْوَبَاءِ وَ الطَّاعُونِ إِلَّا مَعَ وُجُوبِ الْإِقامَةِ فِیهِ کَالْمُجَاهِدِ وَ الْمُرَابِط».

این روایات نشانگر ضرورت اتخاذ روش های عُقَلایی و عَقلانی در برابر بیماری های واگیر است. حلبی گوید:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ(ع) عَنِ الْوَبَاءِ یَکُونُ فِی نَاحِیَةِ الْمِصْرِ  فَیَتَحَوَّلُ الرَّجُلُ إِلَی نَاحِیَةٍ أُخْرَی  أَوْ یَکُونُ فِی مِصْرٍ فَیَخْرُجُ منْهُ إِلَی غَیْرِهِ فَقَالَ لَا بَأْسَ، إِنَّمَا نَهَی رَسُولُ اللهِ(ص) عَنْ ذَلِکَ لِمَکَانِ رَبِیَّةٍ کَانَتْ بِحِیَالِ الْعَدُوِّ فَوَقَعَ فِیهِمُ الْوَبَاءُ فَهَرَبُوا مِنْهُ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ(ص) الْفَارُّ مِنْهُ کَالْفَارِّ مِنَ الزَّحْفِ کَرَاهِیَةَ أَنْ تَخْلُوَ مرَاکِزُهُمْ (حر عاملی، 1412 ق، ج 2، ص۴۲۹-۴۳۰ ).

از امام صادق(ع) درباره شیوع وبا در یک منطقه معین (شاید هم سرزمین مصر) یا در هر سرزمینی پرسیدم که کسی که در آنجا ساکن است، [از ترس وبا] منطقه را ترک می کند. حضرت فرمودند: «اشکالی ندارد». پیامبر از این امر برای ساکنان منطقه ای که در برابر دشمن بود و وبا در آنجا افتاد و مردمان آن شهر گریختند، نهی کردند و فرمودند کسی که از وبا بگریزد، همچون کسی است که از مقابل دشمن گریخته باشد. این را پیامبر از آن روی گفتند که منطقه آنها [در برابر دشمن] خالی نشود.

لذا گریختن مردم در شرایط عادی از مناطقی که در آن وبا هست، منعی ندارد.

لذا از آنجا که وبا را برخی لغت دانان به مفهوم هر بیماری فراگیر دانسته اند (صاحب بن عباد، 1414ق، ج10، ص451؛ مرتضی زبیدی، 1414ق، ج1، ص271؛ ابن منظور، 1414ق، ج1، ص189)، می توان از این نوع روایات، جواز مقابله با بیماری های واگیردار را برداشت کرد.

3. رعایت دقیق دستورالعمل های بهداشتی
رعایت دستورالعمل های بهداشتی، یکی از نکات مهم در بازگشایی مراکز دینی و مذهبی است. فضا را باید برای روان سازی حضور در مراکز مذهبی، خصوصاً زیارتگاه ها، برای استفاده عموم مهیا ساخت. با توجه به اینکه حرم های اهل بیت: ، مساجد و هیئت ها مکان های معنوی برای رفع نیازهای روحی مردم هستند و این نیاز در دوران های خاصی، مثل ماه محرم و ماه رمضان، بیش از پیش محسوس است، بازگشایی آنها در راستای مطالبات مردم است. از طرفی چون این اماکن دارای ازدحام جمعیت است، لازم است جهت جلوگیری از شیوع مجدد کرونا و سو ءاستفاده برخی افراد فرصت طلب برای انتقاد و تشویش اذهان مردم، دستورالعمل های بهداشتی در بازگشایی این مراکز به صورت قاطع و دقیق اجرا شود.

همان طور که شاهد هستیم، پس از شیوع کرونا، زمان هایی که دستورالعمل ها بهتر رعایت شد و آمار ابتلا و مرگ ومیر کاهش یافت، نماز های جمعه مجدداً برگزار گردید و مساجد و برخی دیگر از مراکز فرهنگی و مذهبی فعالیت خود را آغاز کردند.

فرصت ها
شیوع این ویروس در برخی کشورها، از جمله کشور ما، آثار مثبت فراوانی نیز در پی داشت و مردم ایران، به گفته رهبر معظم انقلاب، در زمان کرونا خوش درخشیدند (خبرگزاری تسنیم، 21 فروردین 1399 ). همچنین خصلت هایی مانند همدلی و کمک به همنوعان، احساس نیاز به طبیعت و محیط زیست پاک و سالم، برنامه ریزی برای زندگی مشترک با همسر و فرزندان، کوشش برای نشاط اجتماعی و شاد کردن دیگران، شکوفایی خلاقیت، انجام تحقیقات علمی و اختراع انواع دستگاه ها برای مقابله با ویروس کرونا پس از شیوع کرونا در ایران به شدت افزایش یافت.

1. فرصت های فرهنگی
گرچه شیوع این ویروس یک بلای خانمانسوز، و عامل مرگ صدها هزار انسان در سراسر جهان است، اما در عین حال زمینه مناسبی برای ترویج امور اخلاقی و معنوی در ابعاد منطقه ای و جهانی است که می توان با استفاده از فضای معنوی مساجد و زیارتگاه ها، تعالیم عالیه و ارزشمند دینی را به صورتی که ذکر می شود ترویج کرد:

الف) جامعه بشری با شیوع کرونا آموخت که پیشگیری از آلودگی ها مهم ترین عامل نجات انسان است؛ همان گونه که دستورات اخلاقی دین، ورع و پرهیزکاری را به ما یادآور شده است.

ب) منشأ پیدایش این ویروس چه حیوان باشد (از جمله خفاش) یا عامل دیگر، برای بشر روشن شد که بی مبالاتی در خوردن و آشامیدن، پیامدهای زیانباری برای انسان دارد و این، مهر تأییدی بر تعالیم دینی است که لزوم پایبندی بر حلال و حرام ها را به جامعه بشری ارائه داده است.

ج) با گسترش این ویروس، مردم دنیا از هر مسلک و دین و آیینی حتی لائیک ترین جوامع، خود را محتاج به امداد الهی دانستند و ضمن برگزاری جلسات دعا و استغاثه، با اضطرار تمام، رفع این گرفتاری را از خداوند خواستند. بنابراین زمینه ای است برای یادآوری حکمت قرآنی که خداوند متعال می فرماید: {فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ اَلضَّرّاءِ لَعَلَّهُمْ یتضَرَّعُونَ} (انعام: 42)؛ «پس آنان را به تهیدستی و سختی و رنج و بیماری دچار کردیم. باشد که در پیشگاه ما فروتنی و زاری کنند».

کرونا نیاز درونی بشر به معنویت را نشان داد و پساکرونا نیز می تواند به عنوان دوران عمق بخشی به باورهای دینی به شمار آید. این پدیده فرصت بسیار ذی قیمتی در اختیار کانون های دینی قرار داد و مردم را با حقایق معنوی، که اسلام مبشر آن است، آشنا ساخت (خبرگزاری شبستان، 1 تیرماه ۱۳۹۹، کد خبر: ۹۴۰۷۳۵).

د) همه سلاح ها  حتی قدرتمندترین آنها، مثل سلاح های اتمی و میکربی  نیز در مقابله با این ویروس عاجز شدند و کبر و غرور ناشی از قدرت مادی و تسلیحاتی مستکبرین دنیا به هیچ انگاشته شد. این ویروس، با همه کوچکیش، تمام دنیا را تکان داد و باعث لغو بسیاری از جلسات مهم در دنیا حتی سازمان ملل، رکود شدید اقتصادی، کاهش فروش نفت، افت شاخص بورس های بین المللی و... گردید و روشن شد که {اِنَّ اللهَ عَلَی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ}. (بقره: 20 و 106 و 109 ) بنابراین می توان از این فرصت برای تبیین ارزش های معنوی در خصوص لزوم دوری از کبر و غرور و منیت و خودپسندی بهره برد و قدرت خدا را یادآور شد.

ه‍) فراگیری این ویروس، موجب برملا شدن باطن ادعاهای حقوق بشری و انسان دوستی غربی ها شد. دیدیم که چگونه ماسک خریداری شده دیگر کشورها را با زور از چنگ آنها در آوردند و با دادن پول بیشتر آن را تصاحب کردند؛ درحالی که می دیدند مردم همان کشورها مثل گُل، پرپر می شوند. در برخی از کشورها صراحتاً گفتند سالمندان را رها کنید تا بمیرند. برخی کشورها از دادن دارو به دیگر کشورهای درگیر کرونا، از جمله ایران، خودداری کردند و بدین وسیله دروغ بودن ادعاهای انسان دوستی و طرفداری از حقوق بشر غربی ها برملا شد.

و) با شیوع کرونا همه مردم دنیا متوجه شدند که یکی از راه های شیوع ویروس، ارتباط های جسمانی با دیگران است. این می تواند یادآور تعالیم اخلاقی و اجتماعی دین باشد که می گوید در روابط با دیگران، خصوصاً بین زن و مرد اجنبی، باید یک حریمی وجود داشته باشد؛ وگرنه آلودگی های ناشی از بی عفتی و بی غیرتی، خانواده ها و سپس سلامت جامعه جهانی را با مشکل مواجه می سازد؛ همچنان که امراض خطرناکی مثل ایدز و... نیز از پیامدهای ارتباطات غیر متعارف است.

ز) با شیوع کرونا همه مردم دنیا متوجه شدند که باید از محیط های آلوده اجتناب کرد. این مطلب نیز یادآور حکیمانه بودن تعالیم دین اسلام است که حضور در محیط های آلوده به امور ضد اخلاقی  مانند پارتی ها و مجالس مختلط و...  را ممنوع اعلام داشته و آن را برای سلامت انسان، مضر قلمداد کرده است.

ح) با شیوع کرونا همه مردم دنیا متوجه شدند که بی نظمی اجتماعی و قانون گریزی آسیب زاست. بنابراین هر کشوری که مردمش به قوانین و دستورالعمل ها توجه کردند و از نظم حاکمْ پیروی کردند، خیلی زودتر و با هزینه و تلفات کمتری این ویروس را جمع کردند؛ ازاین رو مولای متقیان علی(ع) فرمود: «اوصیکم بتقوی الله و نظم امرکم » (نهج البلاغه، نامه 47 ).

ط) با شیوع کرونا در ایران، موجی از همدلی و نوع دوستی و روحیه کمک و مددرسانی به بیماران برای مقابله با کرونا به وجود آمد و سیل مساعدت های مالی و انفاق به وسیله برگزاری رزمایش های کمک مؤمنانه در سراسر کشور، بشردوستی و قدرت دین را در بسیج مردمی نشان داد. با این رخداد در ایران شاهد حضور گروه های داوطلب هلال احمر، ارتش، نیروهای داوطلب بسیجی و طلاب و... در عرصۀ خدمت به مردم در بیمارستان ها و ضد عفونی کردن مناطق مختلف و همچنین تولید و پخش رایگان مواد ضد عفونی، ماسک و دستکش میان مردم بودیم که با اخلاص تمام و بدون هیچ چشمداشتی به میدان آمدند و به پرستاری از بیماران، تغسیل و تکفین جانباختگان و ضد عفونی و گندزدایی معابر و خیابان ها و خودروها پرداختند.

این حرکت ها در واقع جلوه عینی و عملی آیات قرآن و سخنان حضرات معصومین: را در مواسات، انفاق و تعاون و همیاری به همکیشان و هم میهنان به نمایش گذاشت و نشان داد وقتی اوضاع بحرانی می شود، مردم، هم وظیفه شناس می شوند، هم دقت عمل و خلاقیتشان بالا می رود و هم تا حد گذشتن از جان، فداکاری و ایثار می کنند؛ به ویژه در خصوص همدردی نسبت به هموطنان، این شکفتگی به گونه ای به منصۀ ظهور می رسد که گویی جامعه به یک «پیکر واحد» تبدیل شده است (خبر آنلاین، 15 اردیبهشت ۱۳۹۹؛ ایسنا، ۲۷ فروردین ۱۳۹۹، کد خبر: 99012715661؛ ایرنا، 22 اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر: 83783314).

این اتفاقات در حالی در ایران رخ داد که با شدیدترین تحریم ها، حتی تحریم مواد غذایی و دارویی قدرت های مدعی حقوق بشر، مواجه است؛ ولی در خود آن کشورهای قدرتمند، مردم بر سر دستکش و دستمال توالت با هم می جنگیدند و صحنه های دلخراشی را به نمایش می گذاشتند (مشرق نیوز، ۲۵ اسفند ۱۳۹۸، کد خبر: 1051859؛ باشگاه خبرنگاران جوان، ۱۹ اسفند ۱۳۹۸، کد خبر: ۷۲۷۴۰۵۴؛ نسیم آنلاین، 21 فروردین 1399).

2. اقتصادی و اجتماعی
همان گونه که تعطیلی حرم های مطهر باعث رکود اقتصادی و کاهش شدید درآمد مردم شهرهای زیارتی شد، دایر شدن سفر و باز شدن حرم های مطهر نیز می تواند عامل رونق اقتصادی و تعامل مثبت مسلمانان با یکدیگر شود. بر اساس گزارش های رسمی، در سال 98 بیش از ۳۴ میلیون زائر در مدت نُه ماه به مشهد مقدس مشرف شدند که از این تعداد، تعداد 669/300/7 زائر از طریق سیستم حمل ونقل عمومی جاده ای، و تعداد 664/707/5 زائر در قالب 081/10 رام قطار از طریق سیستم حمل ونقل ریلی سفر کردند (تسنیم، دیماه ۱۳۹۸، خراسان رضوی).

آستان قدس رضوی در طول سال، به طور میانگین، پذیرای سی میلیون زائر ایرانی و غیر ایرانی است. بخش قابل توجهی از زائران غیر ایرانی، برادران و خواهران عراقی هستند که برای اجرای برنامه های مخصوص آنها، یکی از صحن ها و رواق ها به آنها اختصاص داده شده است (ایسنا، ۳۱ فروردین ۱۳۹۸، کد خبر: 98013113698 ).

3. زیارت از راه دور و اَعمال جایگزین
یکی از راه های انجام زیارت اعتاب مقدسه  که می توان به عنوان یک راهکار تقویت بنیان های معنوی، در جهت مقابله با کرونا روی آن تکیه کرد  زیارت از راه دور است که در کتب دعا و زیارت و در روایات اهل بیت: به صورت پررنگ مطرح گردیده و به منزله زیارت واقعی، و دارای اجر دانسته شده است؛ ازاین رو سدیر گوید:

امام صادق(ع) به من فرمود: «ای سدیر، هر روز به زیارت قبر امام حسین(ع) می روی»؟ گفتم: «نه، فدایت شوم ». فرمود: «چه جفایی می کنی! آیا در هر ماه زیارت می کنی»؟ گفتم: «نه». فرمود: «در هر سال یک بار به زیارت می روی»؟ گفتم: «به همین گونه است». فرمود: «ای سدیر، چقدر نسبت به امام حسین(ع) روی گردان و بی اعتنا هستید؟!

آیا نمی دانی که خدای تعالی را هزار هزار فرشته گردآلود و موی پریشان است که بر حسین(ع) می گریند و پیوسته زیارت می کنند و خسته نمی شوند؟! چه می شود که تو هفته ای پنج بار یا هر روز به زیارت امام حسین(ع) بروی »؟ گفتم: «فدایت شوم، میان من و قبر او فرسخ ها فاصله است». فرمود: «بر بام خانه برو و به جانب راست و چپ بنگر و سپس سر خود را به سوی آسمان کن و پس از آن به سوی قبر آن حضرت توجه کن و بگو: السلام علیک یا اباعبدالله، السلام علیک و رحمة الله و برکاته. در این صورت، این عمل برای تو یک زیارت محسوب خواهد شد و هر زیارتی ثواب یک حج و یک عمره دارد». پس از آن، من در هر ماه گاهی بیست بار این کار را انجام می دادم (شیخ صدوق، 1413ق، ج 2، ص599).

در روایت دیگری از امام صادق (ع) آمده است که هرکس قصد زیارت رسول خدا(ص) و امیرالمؤمنین علی(ع) و حضرت فاطمه زهرا(س) و امام حسن و امام حسین و دیگر حجت های الهی: را دارد، در روز جمعه غسل کند و لباس پاکیزه بپوشد و به صحرا برود و چهار رکعت نماز بخواند و پس از آن به سوی قبله بایستد و این زیارت را بخواند. .. (متن این زیارت را مرحوم شیخ طوسی به طور کامل نقل کرده است) (طوسی، 1411 ق، ج 1، ص289).

درباره استلام حجرالاسود نیز  که مستحب است، انسان حجر را ببوسد و لمس کند  آمده است که هنگام ازدحام جمعیت، بهتر است از راه دور با دست به حجرالاسود اشاره کند. همچنین از افراد مریض، سالمند و ناتوان خواسته شده است، لمس کردن و بوسیدن حجر را با اشاره دست از راه دور انجام دهند (کلینی، 1389ق، ج 4، ص405). در روایاتی نیز تأکید شده است که صلوات و سلام به رسول خدا از راه دور، به آن حضرت می رسد و همان ثواب زیارت را دارد (کلینی، 1389ق، ج 4، ص553  552 و 575؛ ابن قولویه، 1356 ش، ص 12 و 198).

خوشبختانه با وجود ارتباطات رسانه ای  اعم از رادیو و تلویزیون  که به صورت زنده در حرم معصومین: با زائران ارتباط برقرار می کنند؛ می توان احساس حضور کرد و سلام داد.

پیشنهاد می شود از طرف رسانه های دیداری و شنیداری، کسانی در حرم های مطهر مشهد، قم، عتبات عالیات عراق و حرم حضرت زینب و حضرت رقیه در دمشق حضور داشته باشند و با اطلاع رسانی و نوبت دهی قبلی، مسلمانان از سراسر جهان، خصوصاً ایران، تماس بگیرند و زیارت را به صورت زنده رادیویی یا تلفنی و تلویزیونی انجام دهند. این می تواند فرصت مناسبی برای ترویج معنویت در فضای جامعه، و همچنین تقویت حس علاقه به اهل بیت: باشد و نه تنها بحران کرونا، که هیچ بحران دیگری نمی تواند این حس را تحت الشعاع قرار دهد.

حتی در زمان های عادی (زمان غیر کرونایی ) نیز زیارت، منحصر در حضور فیزیکی و جسمی نیست؛ چنان که امام کاظم(ع) فرمود:

مَنْ لَمْ یسْتَطِعْ أَنْ یصِلَنَا فَلْیصِلْ فُقَرَاءَ شِیعَتِنَا وَ مَنْ لَمْ یسْتَطِعْ أَنْ یزُورَ قُبُورَنَا فَلْیزُرْ قُبُورَ صُلَحَاءِ إِخوَانِنَا (کلینی، 1389ق، ج 4، ص60؛ طوسی، 1407ق، ج 4، ص111).

کسی که نمی تواند با ما دیدار کند، باید به دیدار فقیران شیعه برود و هر که نمی تواند قبور ما را زیارت کند، باید به زیارت قبرهای برداران صالح ما برود.

منطق روایت این است که گاهی توان دیدار و زیارت حضوری ائمه وجود ندارد و برای این دوره، جایگزینی قرار داده شده است. این جایگزین «دیدار و رسیدگی به شیعیان فقیر» و نیز «زیارت قبر افراد صالح» است. بر این اساس در وضعیت فعلی نیز  که به جهت ملاحظات بهداشتی، استطاعت ما برای زیارت از بین رفته  وظیفه ماست که به فقرای جامعه و نیازمندان رسیدگی کنیم.

تاجری که در این ایام سرمایه خود را به درمان بیماران اختصاص می دهد، پزشکی که سرمایه علمی و حتی سرمایه جان خود را در مسیر پیشگیری یا درمان فدا می کند، همگی در مسیری گام برمی دارند که از منظر امام موسی بن جعفر(ع)، مسیر جایگزین زیارت و عرض اردات حضوری به اهل بیت: در این ایام است.

نتیجه گیری
در این مقاله، موضوع آسیب های کرونا در زمینه حج و زیارت، راهکارهای مقابله با آن و همچنین فرصت های به دست آمده در زمان شیوع کرونا بررسی شد. بر اساس گزارش های مستند از دیدگاه صاحب نظران، به دست آمد که حضور در اماکن مذهبی و زیارتگاه ها و شرکت و استفاده از برنامه های معنوی مثل ادعیه و مدح و مرثیه معصومین:، یکی از زنجیره های سلامت روحی و روانی، و عامل کاهنده آلام فردی و اجتماعی است. همچنین تعطیل نمودن مراکز مذهبی، نه تنها کمکی به کاهش ویروس کرونا نکرده، بلکه عامل تشدید فشارهای مختلف روانی و اجتماعی است. اما در بخش راهکارها، تأکید شد که باز بودن مراکز مذهبی، مستلزم اراده جدی در خصوص بکارگیری و اجرای دستورالعمل های اعلام شده از طرف ستاد ملی مبارزه با کرونا و متولیان بهداشتی است؛ زیرا بر حسب وظیفه دینی، حفظ جان انسان ها از واجبات و تکالیف مهم شرعی است که در صورت تضمین سلامت، می توان از شیوع کرونا فرصتی برای ارائه تعالیم اخلاقی و معنوی دین نیز بهره برد.

منابع:

ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، محقق/مصحح: امینی، عبد الحسین، ناشر: دار المرتضویة، مکان چاپ: نجف اشرف، 1356ش، نوبت چاپ: اول.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب ، محقق/مصحح: میر دامادی، جمال الدین ، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع  دار صادر، بیروت، 1414ق، چاپ: سوم.

حر عاملی، محمد بن حسن (م.1104ق.)، 1412ق. وسائل الشیعة: قم، مؤسسه آل البیت.

سامانی، سید محمود، «مقاله تبیینی از تعطیلی حج از صفویه تا انقلاب اسلامی ایران»، میقات حج شماره 103، بهار 1397، ص117-133).

شریف رضی، محمّد بن الحسین، نهج البلاغة، (1369ش)، تحقیق: السید کاظم المحمّدی و محمّد الدشتی، انتشارات الإمام علی٧- قم، الطبعة الثانیة.

شیخ صدوق، محمّد بن علی (ت381ق)، 1413ق، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.

صاحب بن عباد، إسماعیل بن عبّاد (ت 385ق)، المحیط فی اللغة، تحقیق: محمّد حسن آل یاسین، عالم الکتب  بیروت، الطبعة الأولی 1414ق.

طوسی، محمد بن الحسن، (1407ق.) تهذیب الأحکام، تحقیق خرسان، مصحح: خرسان، حسن الموسوی، دار الکتب الإسلامیه ، تهران.

،مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، تصحیح: اسماعیل انصاری زنجانی، اعداد: علی اصغر مروارید، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، 1411ق.

عسکری، حسن، پژوهشکده باقر العلوم، دانشنامه پژوهه، مقاله «راههای رسیدن به آرامش روانی از نگاه قرآن»، 11 دیماه 1396ش.

کلینی، محمد بن یعقوب، (1389ق)، الکافی، تحقیق: علی أکبر الغفّاری، دار الکتب الإسلامیة

فرهنگ زیارت » بهار 1399 - شماره 42 (صفحه 116)

طهران، الطبعة الثانیة.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، متوفی 1205ق، محقق /مصحح: علی، هلالی و سیری، علی، دارالفکر، بیروت، 1414ق.

پایگاه​های خبری

ایکنا، اسفند 1398، کد خبر: ۳۸۸۶۱۳۱،

باشگاه خبرنگاران جوان، بهمن ۱۳۹۶، کد خبر: ۶۴۳۴۸۷۵.

ایرنا، اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر: 83771919،

ایسنا، ۸ اردیبهشت ۱۳۹۹ کد خبر: 99020705091.

عصر ایران،۱۰ اسفند ۱۳۹۸، کد خبر ۷۱۶۳۵۷،

ایرنا، فروردین ۱۳۹۹، کد خبر: 83735200.

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، ارتباط تصویری با ستاد ملی مبارزه با کرونا 21 اردیبهشت 1399.

جامعه خبری تحلیلی الف، ۸ اسفند ۱۳۹۸، کد خبر 3981207170).

دیار آفتاب، پایگاه خبری استان مرکزی، ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۹.

روزنامه دنیای اقتصاد اسفند ۱۳۹۸ شمره خبر: ۳۶۳۷۱۱۰).

مشرق، ۲۷ فروردین ۱۳۹۹، کد خبر 1062052).

مشرق، ۱۵ اسفند ۱۳۹۸، کد خبر 1048873.

خبر آنلاین، 2 اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر 1379330

سایت یورونیوز فارسی، ۲۷/۰۲/۲۰۲۰).

خبر آنلاین ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۹).

روزنامه همشهری، ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۹).

روزنامه کیهان، ۷ اردیبهشت ۱۳۹۹، شماره ۲۲۴۵۰).

ایکنا ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۹ کد خبر: ۳۸۹۵۳۳۴ ).

فرهنگ زیارت » بهار 1399 - شماره 42 (صفحه 117)

خبرگزاری تسنیم، تیر ۱۳۹۹).

شهرآرانیوز، اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر: ۲۴۹۴۲۰۶)

قدس آنلاین، ۲۲ فروردین ۱۳۹۹ ).

ایرنا، 25 اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر: 83787395).

خبرگزاری رسمی حوزه علمیه ۲۸ فروردین ۱۳۹۹، کد خبر: 896135).

خبرگزاری رسمی حوزه علمیه، 15 اسفند ۱۳۹۸، کد خبر: 889445).

ایسنا ۱۸ فروردین ۱۳۹۹ کد خبر: 99011708970).

خبرگزاری تسنیم، 21 فروردین 1399)

خبرگزاری شبستان، 1 تیر ماه ۱۳۹۹، کد خبر ۹۴۰۷۳۵).

ایسنا، ۲۷ فروردین ۱۳۹۹، کد خبر: 99012715661)،

ایرنا، 22 اردیبهشت ۱۳۹۹، کد خبر: 83783314 ).

مشرق نیوز، ۲۵ اسفند ۱۳۹۸، کد خبر 1051859)

باشگاه خبرنگاران جوان، ۱۹ اسفند ۱۳۹۸، کد خبر: ۷۲۷۴۰۵۴ )

نسیم آنلاین 21 فروردین 1399).

تسنیم، دیماه ۱۳۹۸، استانها، خراسان رضوی).

یسنا، ۳۱ فروردین ۱۳۹۸، کد خبر: 98013113698 ).

فرهنگ زیارت » بهار 1399 - شماره 42 (صفحه 118)