مجله  فرهنگ زیارت  بهار 1397، دوره 9، شماره 34 

بانوان قبل، حین و بعد از عاشورا حضور پررنگ، چشم گیر و مؤثری در دفاع از امام حسین علیه السلام داشتند و نمی توان فقط بانوانی را که همراه امام حسین علیه السلام به کربلا رفتند، دارای نقش دانست. بلکه شیرزنانی بودند که پیش از عاشورا و پس از آن در شهرهای مختلفی مانند مدینه، کوفه، بصره و شام در این حماسه بزرگ، به نحوی نقش آفرینی داشتند. همچنین باید به این پرسش، پاسخی روشن داده شود که اگر واقعه عاشورا بدون حضور خانواده امام حسین علیه السلام می بود، باز هم این تأثیر را در چنین گستره جغرافیایی می داشت یا خیر. در این مقاله برآنیم تأثیر حضور بانوان را در گسترش پیام عاشورا بررسی کنیم. حضور بانوان به تأثیرگذاری این حادثه کمک شایانی کرد؛ به طوری که انسان سرّ این جمله امام حسین علیه السلام را که فرمود: «خدا دوست دارد خانواده مرا اسیر ببیند»، بهتر درک می کند. حضور بانوان و کودکان، بُعد عاطفی واقعه کربلا را بسیار تقویت کرد و یکی از عوامل پایداری اثر عاشورا همین است.
نویسنده : قزوینی، شیخ فضل علی – خوشنویس، محمدحسین
بیان مسئله
درباره اینکه چرا امام حسین علیه السلام خانواده اش را همراه خود به کربلا برد علت های گوناگونی مطرح شده است؛ مثل اینکه همراه کردن خانواده در سفرهای طولانی یکی از مرسومات آن دوره بوده است و زندگی عادی مانند حضر، در متن سفرها نیز جریان داشته و در حقیقت سفر در آن روزگار با حضر تفاوتی نداشته است. این علت می تواند عرف پسند باشد.
علت دیگر می تواند این باشد که امر نهضت و شهادت جز با اسارت و به بند کشیده شدن به مقصدش نمی رسید؛ زیرا عوامل دشمن می توانستند قیام کربلا را منکر شوند؛ همان طور که عده ای غدیر را با اینکه مقابل چشمان ده ها هزار نفر واقع شد، منکر شدند. در این قضیه نیز ممکن بود اصل واقعه عاشورا را منکر شوند یا آن را تأویل و توجیه کنند و با این کار، تأثیر قیام امام حسین علیه السلام را کم رنگ نمایند. ولی اسیر کردن خانواده امام حسین علیه السلام و چرخاندن آنها شهر به شهر و منزل به منزل و در بدترین حالات و سخت ترین شرایط و هتک حرمت حرم رسول خدا (ص) دیگر فرصت انکار را از بنی امیه می گرفت. با وجود این ابن تیمیه و همفکرانش دخالت یزید در واقعه کربلا را رد کرده، ابن زیاد را همه کاره معرفی می کنند. این نشان می دهد که اگر اسارت خانواده امام نبود، اصل واقعه کربلا را هم منکر می شدند. علت دیگر هم رسوا کردن بنی امیه و ایجاد نفرت عمومی از آنها بود.

نقش اول زنان را در کربلا زینب کبرا (س) ایفا کرد. نقش آفرینی زنان را می توان به سه دوره تقسیم کرد:

1- نقش زنان قبل از عاشورا
ام سلمه؛ رازدار و امانت دار اهل بیت

ام سلمه، همسر گرامی پیامبر اکرم (ص) از طریق رسول خدا (ص) از جریان کربلا آگاه بود. پیامبر مقداری از خاک کربلا را که جبرئیل آورده بود به ایشان سپرد و فرمود: «هر وقت این خاک به خون تبدیل شد، بدان که فرزندم حسین را به قتل رسانده اند».

امام حسین علیه السلام نیز پیش از عزیمت به عراق، علاوه بر ودائع امامت و سفارش برای دادن آنها به امام سجاد علیه السلام، مقداری از خاک کربلا را به ام سلمه داده و فرمود: «آن را کنار خاکی بگذار که پیامبر (ص) داده است و هر وقت این دو خاک به خون تبدیل شد، بدان که من کشته شده ام» (صفار قمی، 1404ق، ص162؛ مجلسی، 1403ق، ج44، ص331).

لیلی بنت ابی مُرّه؛ تربیت شیرمردان کربلا
لیلی بنت ابی مُرّه، مادر علی اکبر علیه السلام که نام اصلی این بانو، آمنه، و کنیه اش ام لیلی بوده است و با اینکه از طرف مادرش، میمونه، به ابوسفیان می رسد، در جبهه اهل بیت: است و به دلیل همین انتساب بود که کوفی ها از رو به رو شدن و جنگیدن با علی اکبر علیه السلام هراس داشتند (ابن جوزی، 1383ق، ص254؛ ابوالفرج اصفهانی، 1414ق، ص86).

اینکه او در کربلا بوده یا نه مهم نیست. مهم این است که توانسته جوانی مانند علی اکبر علیه السلام را برای چنین روزی تربیت کند.

فاطمه کلابیه بنت حازم (ام البنین)
بعد از شهادت حضرت فاطمه زهرا (س)، امیر مؤمنان، علی علیه السلام به برادرش عقیل، که نسب شناس بود، فرمود: «زنی پیدا کن که از خاندان بزرگ ترین پهلوانان عرب باشد تا برای من هم فرزندانی پهلوان به دنیا آورد». عقیل نیز بلافاصله عرض کرد: «با فاطمه کلابیه، بنت حازم ازدواج کن که در عرب شجاع تر و جنگاورتر از پدران او سراغ ندارم».

ام البنین برای حضرت چهار پسر آورد به نام عباس علیه السلام، عثمان، عبدالله و جعفر که همگی در کربلا در رکاب امام حسین علیه السلام به شهادت رسیدند.

عظمت شأن و ایمان و اعتقاد او به اهل بیت وصف ناشدنی است. او در مدینه پیگیر اخبار امام حسین علیه السلام بود و وقتی خبر شهادت فرزندانش را برایش آوردند، گفت: «از اباعبدالله الحسین چه خبر؟ فرزندان من و هر آنچه در زیر این آسمان است، فدای اباعبدالله» و این نشان دهنده عمق اعتقاد ایشان به امامت و ولایت حضرت حسین علیه السلام و اهل بیت: است.

مؤلف می گوید: بین عرب مرسوم است زنی را که ده پسر داشته باشد یا یک پسر داشته باشد که به اندازه ده پسر قدرتمند باشد، ام البنین می نامند و حضرت عباس علیه السلام خود به جای ده تن بود (قزوینی، 1437ق، ج3، ص93).

طوعه؛ پناه دهنده به مسلم
طوعه (فاطمه هاشمیه) کسی بود که در اوج خطر در کوفه به مسلم بن عقیل پناه داد و فردای آن شب، مسلم به شهادت رسید. بعد از طلوع فجر طوعه برای جناب مسلم آب آورد تا وضو بگیرد و به ایشان عرض کرد: «مولای من، دیشب نخوابیدید». مسلم بن عقیل فرمود: «کمی به خواب رفتم که عمویم امیر مؤمنان علیه السلام را در خواب دیدم که می فرمود: زودتر، زودتر، و به گمانم این روزها آخرین روزهای زندگی ام باشد». همسرش، اسید حضرمی و فرزندش، بلال، مکان مسلم را به اطلاع مأموران ابن زیاد رساندند و باعث دستگیری مسلم شدند.

ماریه دختر سعد از طایفه عبدالقیس

خانه ماریه پایگاه شیعیان در بصره بود و از آن تجمع مبارک، بزرگانی مانند ابن نبیط و دو پسرش به کربلا رفتند و به شهادت رسیدند.

همسر حبیب بن مظاهر؛ مشوق همسر در یاری امام
وقتی حبیب نامه امام حسین علیه السلام را به همسرش نشان داد و گفت: «چگونه بروم، درحالی که از یتیم شدن فرزندانم می ترسم»، همسرش گفت:

فراموش کرده ای که پیامبر فرمود: «این دو فرزند من سید جوانان اهل بهشت اند»؟ فرزند رسول خدا از تو کمک خواسته و تو مرددی یا می خواهی مرا امتحان کنی؟ نگران من و فرزندانت مباش. در یاری حسین علیه السلام کوتاهی مکن و هنگامی که به محضرش شرفیاب شدی سلام مرا نیز به او برسان.

دُلهَم بنت عمر؛ ترغیبگر همسر به همراهی با امام
ابومخنف می گوید: زهیر در بازگشت از مکه با حضرت حسین علیه السلام هم مسیر شد؛ ولی دوست نداشت با ایشان هم منزل شود. هر منزلی که حسین علیه السلام به آن می رسید، او از آنجا می رفت تا اینکه در منزلی ناگزیر به هم رسیدند و هر یک در گوشه ای اتراق کردند. امام علیه السلام سفیری برای زهیر فرستاد که بیا با تو کاری داریم. زهیر اعتنایی نکرد تا اینکه همسرش، دلهم به او گفت: «فرزند رسول خدا (ص) به دنبالت فرستاده است، آن وقت تو نمی روی! سبحان الله! حداقل برو و سخنش را بشنو و برگرد».

زهیر با اکراه رفت. چیزی نگذشت که با چهره ای خندان برگشت و به اطرافیانش دستور داد خیمه ها را جمع کنند و کنار خیمه امام حسین علیه السلام اردو بزنند. سپس به همسرش گفت: «تو را طلاق می دهم. نزد خانواده ات برگرد. دوست ندارم به خاطر من در سختی بیفتی. من تصمیم گرفته ام که همراه حسین علیه السلام باشم تا جانم را فدای او کنم». سپس هر آنچه داشت به همسرش داد و به پسرعموهایش سپرد تا او را به خانواده اش بسپارند. اما دلهم به گریه افتاد و شوهرش را دعا کرد و گفت: «خدا برایت خیر رقم زده است. از تو درخواست دارم که مرا در قیامت نزد جد حسین علیه السلام یاد کنی». در برخی نقل ها آمده است که دلهم گفت: «تو می خواهی به خدمت حسین بروی پس من هم می خواهم به خدمت خواهرش زینب کبرا دربیایم» (طبری، 1387ق، ج5، ص396).

خدمات جناب زهیر در عاشورا مانند خطبه قرّایی که در دفاع از اهل بیت: ایراد کرد و فرماندهی جناح راست سپاه امام علیه السلام و سپر قرار دادن خود برای حضرت به هنگام اقامه نماز و به درک واصل کردن 120 نفر از یزیدیان، همه به برکت هدایتی بود که آن را وام دار همسرش، دلهم است.

2- حضور و نقش زنان در واقعه عاشورا
سکینه؛ وداع با پدر
وقتی چشم حضرت حسین علیه السلام به پیکر های چاک چاک 72 نفر اصحاب باوفایش افتاد، نگاهی به طرف خیمه ها انداخت و فرمود: «ای سکینه، ای فاطمه، ای زینب و ای ام کلثوم، خداحافظ». اینجا بود که سکینه عرض کرد: «پدر جان، تسلیم مرگ شدید؟» امام فرمود: «چطور تسلیم مرگ نشود، کسی که یار و یاوری ندارد؟» سکینه عرض کرد: «پدرجان، ما را به مدینه، حرم جدمان برگردانید». امام علیه السلام فرمود: «هیهات. اگر مرغ را در آشیانش به حال خودش می گذاشتند، همان جا می آرمید» (مجلسی، 1403ق، ج45، ص43).

همسر علی بن مظاهر؛ درخواست حضور در کاروان
امام حسین علیه السلام شب عاشورا فرمود: «هرکسی که خانواده اش همراهش هست امشب او را به محل مناسبی برساند». علی بن مظاهر، برادر حبیب بن مظاهر، به خیمه خود رفت و فرمایش امام علیه السلام را به سمع همسرش رسانید. او گریه کرد و گفت: «ای علی، درباره من انصاف نداری. تو خودت می خواهی وارد بهشت شوی و من از آن محروم بمانم».

علی بن مظاهر به خدمت امام علیه السلام برگشت و سخن همسرش را به عرض امام رسانید. در همین حین همسرش بر امام وارد شد و عرض کرد: «آیا ما لیاقت خدمت به دختران و خواهران شما را نداریم؟»

این جمله سبب شد که امام حسین علیه السلام اجازه دهند زنانی که خودشان می خواهند در غم خاندان اهل بیت شریک باشند، در کاروان بمانند (امین، 1403ق، ج3، ص482).

همسر جناده؛ حضور در میدان
همسر جنادة بن کعب انصاری بعد از به شهادت رسیدن شوهر و فرزندش، خود نیز روانه میدان شد و این گونه رجز خواند: «من پیرزنی ضعیف و ناتوانم؛ اما با ضربتی سخت، شما را می کوبم و از حریم فرزند فاطمه (س) دفاع می کنم» و دو نفر را هم به قتل رسانید. امام علیه السلام او را دعا کرد و به خیمه برگردانید (ابن شهر آشوب، بی تا، ج4، ص104؛ مجلسی، 1403ق، ج45، ص28).

ام وهب؛ شهید کربلا
عبدالله بن عمیر کلبی با همسرش، ام وهب، هشتم محرم به کربلا رسیدند. قبل از شهادت همسرش برایش رجز می خواند که «حمله کن، پدر و مادرم فدایت و از خاندان پاک پیامبر دفاع کن». ام وهب خودش نیز ستون خیمه را برداشت تا حمله کند که امام حسین علیه السلام او را به خیمه برگردانید.

او بعد از شهادت همسرش خود را به بالین او رسانید و نوازشش می کرد که رستم، غلام شمر، به دستور اربابش گرزی بر سر او کوبید و ام وهب را به وصال معشوقش رساند.

ام وهبِ دیگری نیز در کربلا حاضر بود که مادر وهب بن وهب بود؛ مسیحی ای که با عنایت امام حسین علیه السلام مسلمان شد. وهب با ستون خیمه هشت تن از سپاه دشمن را به هلاکت رسانید تا اینکه اسیر شد و او را نزد عمر سعد بردند. عمر دستور داد گردنش را زدند و سرش را به سوی سپاه امام علیه السلام و برای مادرش انداختند.

مادرش شمشیری برداشت تا به میدان برود که امام علیه السلام او را به خیمه برگردانید و دعایش فرمود (شیخ صدوق، 1417ق، ص225). در صحنه ای او نیز به دست رستم، غلام شمر، با ضربه گرز به شهادت رسید (خوارزمی، بی تا، ج2، ص12).

بحریه بنت مسعود خزرجی؛ مادر عمرو بن جناده
عمرو یازده ساله بود که پدرش به شهادت رسید و مادرش به او دستور داد که به میدان برود و به او گفت: «فرزندم برو و حسین علیه السلام را کمک کن و برای فرزند رسول خدا (ص) بجنگ».

بعد از شهادت فرزند، سر او را برای مادرش انداختند. مادر سر را برداشت و خطاب به سر گفت: «آفرین فرزندم». سپس آن را به سوی سپاه دشمن پرتاب کرد که به کسی اصابت کرد و او را از پا درآورد. این مادر شجاع، سپس ستون خیمه را برداشت و به سوی سپاه دشمن حمله کرد و رجز می خواند. ولی امام حسین علیه السلام او را به خیمه برگردانید (ابن شهر آشوب، بی تا، ج4 ص105؛ مجلسی، 1403ق، ج45، ص28).

فاطمه صغرا بنت الحسین علیه السلام؛ روایتگر خیام
فاطمه صغرا بنت الحسین علیه السلام می گوید:

جلوی در خیمه ایستاده بودم و به پیکر خونین پدرم و اصحابش که روی زمین افتاده بودند، نگاه می کردم و می دیدم که با اسب روی پیکرها می تاختند و من در فکر بودم که بعد از پدرم بر سر ما چه خواهد آمد و بنی امیه ما را می کشند یا به اسیری می برند. در این هنگام مردی را دیدم که بر اسب سوار بود و با کعب نیزه تعدادی از زنان را به جلو هل می داد و برخی از آنها به برخی دیگر پناه می بردند و هر آنچه از قبیل دستبند و مانند آن داشتند، از ایشان گرفتند و آنان فریاد می کشیدند: «وا جداه، وا أبتاه، وا علیاه، واحسیناه، آیا پناهی برای ما نیست؟ آیا حمایت کننده ای از ما وجود ندارد؟» بدنم به لرزش افتاد و چپ و راست را نگاه می کردم و از ترس، دنبال عمه جانم، ام کلثوم می گشتم که به ناگاه یک یزیدی به طرفم آمد و من فرار کردم و او با کعب نیزه به پشتم زد و من با صورت روی زمین افتادم. او گوشم را پاره کرد و مقنعه ام را گرفت. من نیز با سرعت به طرف خیمه رفتم و بیهوش افتادم. لحظه ای به هوش آمدم که عمه جانم بالای سرم گریه می کرد و به من می فرمود: «برخیز برویم. نمی دانم به سر دخترها و برادر بیمارت چه آمده».

من برخاستم و گفتم: «عمه جان، تکه پارچه ای دارید تا سرم را با آن بپوشانم؟» ایشان فرمود: «دخترم، عمه ات مثل تو است» و من دیدم که بدنش از شدت ضربه سیاه شده. ما به خیمه ای نمی رفتیم، جز اینکه غارت شده بود و علی  بن حسین8 را دیدم که به صورت روی زمین افتاده بود و از شدت گرسنگی و تشنگی و ضعف نمی توانست بنشیند. ما برای او گریه کردیم و او برای ما (مجلسی، 1403ق، ج45، ص61).

زینب کبرا؛ امیر کاروان حسینی
امام سجاد علیه السلام به حضرت زینب کبرا (س) فرمود: «خدا را شکر شما عالمی هستید که از دیگران نیاموخته اید و انسان فهمیده ای هستید که دیگران لازم نیست به شما بفهمانند». این فرمایش امام علیه السلام نشان از آن دارد که حضرت زینب (س) شایستگی امیری کاروان آزادگان حسینی را داشته و می توانسته است آنها را صحیح و سالم به مقصد برساند.

3- نقش زنان بعد از عاشورا
ام البنین؛ در سوگ شهدا
بعد از اینکه اخبار کربلا رسید، ام البنین (س) را می دیدند که دائم اسم امام حسین علیه السلام را می برد و نوحه می خواند و اصلاً از بچه های خودش، حتی حضرت اباالفضل علیه السلام، اسمی نمی برد. او به بقیع می رفت و روضه می خواند و گریه می کرد و همه را به گریه می انداخت.

فاطمه بنت علی علیه السلام
او فرزند امیر مؤمنان علیه السلام از یک کنیز، و همسرش محمد بن ابی سعید بن عقیل از شهدای کربلاست. (مجلسی، 1403ق، ج45، ص136).

فاطمه بنت الحسین علیه السلام
او که به فاطمه صغرا شهرت دارد، بانویی عظیم الشأن و از راویان حدیث محسوب می شود و نامش در سلسله روات حدیث است.

از آنجا که ایشان از فاطمه بنت علی علیه السلام کوچک تر بود، به ایشان فاطمه صغرا می گویند. او بعد از ورود به کوفه، خطبه ای مقتبس از خطبه های جدش امیر مؤمنان علیه السلام ایراد کرد. در بخشی از این خطبه آمده است: «ای اهل کوفه، خدا شما را با ما، و ما را با شما امتحان کرد. . . . دستتان به خون ما دراز شد و بر ما مصیبت های سختی وارد آمد». این خطبه، دل کوفیان را لرزانید و صدای شیونشان بالا رفت (مجلسی، 1403ق، ج45، ص110).

ام محمد بنت الحسن علیه السلام
او مادر امام باقر علیه السلام است. در مورد جلالت و عظمت ایشان بسیار گفته اند. او در کربلا حضور داشت و همراه اسرا به شام رفت و همزمان، همسرش امام سجاد علیه السلام و فرزندش امام باقر علیه السلام را مواظبت می کرد. ایشان از راویان کربلا محسوب می شود (ابن عساکر، 1415ق، ج70، ص261).

رباب دختر امرء القیس
در تذکرة الخواص آمده است که رباب در مجلس ابن زیاد سر مقدس امام حسین علیه السلام را در آغوش گرفت و چنین نوحه خواند: «ای وای حسین جان، هیچ گاه حسین را فراموش نمی کنم. او را در کربلا رها کردند و با نیزه ها چه بر سر او آوردند و او را تشنه کشتند. خدا هیچ وقت کربلا را سیراب نسازد» (ابن جوزی، 1418ق، ص233).

جناب رباب اشعاری نیز در مرثیه امام حسین علیه السلام گفته است که ترجمه آن چنین است:

آن نوری که پرتو افشان بود، اکنون کشته دفن نشده کربلاست.

نواده پیامبر، خدا تو را از سوی ما جزای خیر دهد. تو از زیان وزن اعمال در قیامت دور گشته ای.

تو برای من کوهی سخت بودی که به آن پناه می بردم.

تو با رحمت و دینداری با ما مصاحبت می کردی.

پس از تو چه کسی سرپرست یتیمان باشد و چه کسی اجابت کننده درخواست کنندگان؟ چه کسی نیاز نیازمندان را برطرف کند و مسکینان را پناه دهد؟

به خداقسم پس از تو با هیچ کس ازدواج نخواهم کرد تا آنکه میان خاک پنهان شوم.

جناب رباب فقط یک سال پس از عاشورا زنده بود و با غم و اندوه فراوان از دنیا رفت. او بعد از به شهادت رسیدن امام حسین علیه السلام، هیچ گاه از زیر آفتاب داغ به سایه و سقف پناه نبرد (شبر، 1409ق، ج1، ص61 و 6).

حضرت سکینه بنت الحسین علیه السلام؛ از کنار پیکر پدر تا شام

حضرت سکینه در موقعیت های مختلف برای پدر بزرگوارش، امام حسین علیه السلام عزاداری کرد.

اولین عزای او برای امام حسین علیه السلام بعد از به شهادت رسیدن ایشان و بر بالای پیکر مطهر آن حضرت بود. جناب سکینه می فرماید:

وقتی پدرم به شهادت رسید، پیکر او را در آغوش گرفتم و بیهوش شدم. پس در همین حال از رأس شریف می شنیدم که فرمود: «ای شیعیانم، اگر آب گوارایی نوشیدید، مرا یاد کنید و اگر ناله غریبی را شنیدید، برایش بگریید».

جناب سکینه در پی این صدا به هوش می آید و به صورت خود می زند و می شنید که هاتفی در میان زمین و آسمان ندا می دهد:

زمین و آسمان بر حسین گریستند و به حال کشته کربلا اشک ها ریختند؛ آن هم در میان قومی بدکار که حسین را از آب محروم کردند، درحالی که میان دو نهر آب بود. پس ای چشم، به حال کشته ممنوع از آب گریه کن (کفعمی، بی تا، ص741).

زمانی که اسرا وارد دمشق شدند و چشم شامیان به اهل بیت افتاد، گفتند: «چه خوب اسرایی! ما اسیری بهتر از شما ندیدیم. شما کیستید؟» سکینه بنت الحسین پاسخ داد: «ما اسرای اهل بیت محمد هستیم» (شیخ صدوق، 1417ق، ص229).

در موقعیت دیگری یک شامی به یزید گفت: «ای یزید این کنیز را به من بده» (منظورش جناب سکینه بود). در این لحظه جناب ام کلثوم فرمود: «ساکت باش ای بدکار، خدا تو را لال کند. دختران انبیا به خدمت بدکاران در نمی آیند» (مجلسی، 1403ق، ج45، ص137).

سهل بن سعد می گوید:

به بیت المقدس رفتم و از آنجا به سوی شام حرکت کردم. در شام زنانی را دیدم که بر شتر بی جهاز سوار بودند. به یکی از آنها نزدیک شدم و گفتم: «دخترم شما کی هستید؟»

او پاسخ داد: «سکینه دختر حسین». به او گفتم: «می توانم کاری برای شما انجام دهم؟ من سهل بن سعد هستم که جد شما را زیارت کرده ام و سخنش را شنیده ام». جناب سکینه گفت: «ای سعد، به این کسی که سر پدرم را بر نیزه اش گرفته بگو کمی جلوتر برود تا مردم به ما نگاه نکنند و به حرم رسول خدا (ص) خیره نشوند».

نزد صاحب نیزه رفتم و به او گفتم: «از تو درخواستی دارم و در ازایش به تو چهارصد دینار می دهم». او گفت: «بگو». گفتم: «این سر را جلوی کاروان ببر». او نیز چنین کرد و من هم پولی که قولش را داده بودم، به او پرداختم (مجلسی، 1403ق، ج45، ص127).

بنات عقیل؛ ماتم سرایان کربلا
ام لقمان و ام نعمان و أسماء و رمله و زینب، دختران عقیل بن ابی طالب، با شنیدن واقعه کربلا ماتم گرفتند. ام نعمان در مرثیه خوانی اش می گفت:

اگر پیامبر (ص) از شما بپرسد: «شما ای امت آخرین، با فرزندان من چه کردید که برخی در خون غلتیدند و برخی اسیر شدند؟ من خیرخواه شما بودم و این پاداش من نبود که با آنها بعد از من بدرفتاری کردید»، من می ترسم عذابی که بر اقوام پیشین نازل شد نیز بر شما نازل شود (طبرسی، 1380ق، ص27).

ام محسن (مادر محسن)
ام محسن نام یکی از همسران امام حسین علیه السلام است. در معجم البلدان آمده است که جوشن، نام کوهی در شرق حلب، و معدن مس قرمز است و گفته می شود که وقتی کاروان اسرا از این منطقه عبور می کرده است، ام محسن که باردار بوده، حملش را سقط می کند و از کارگران این معدن مقداری آب و نان درخواست می کند که آنها با بی ادبی به ایشان دشنام می دهند و ردش می کنند. ام محسن نیز آنها را نفرین می کند و از آن به بعد هرچه در آن معدن کار کردند، به سود نرسیدند. در همان منطقه، مقامی است به نام مشهد سقط و به نام محسن بن حسین علیه السلام نامیده شده است (حَمَوی، 1388ق، ج2، ص186).

نَوار بنت مالک؛ سرزنش ستمکاران
نَوار بنت مالک یکی از همسران خولی است که محل اختفای او را به یاران مختار نشان داد. خولی کسی بود که به همراه حمید بن مسلم ازدی، سر مقدس امام حسین علیه السلام را نزد ابن زیاد برد؛ ولی چون دیر وقت رسید و درهای دارالاماره را بسته بودند، سر مقدس را به خانه برد و به همسرش گفت: «بی نیازی تمام روزگار را برایت آوردم. سر حسین را برایت آوردم».

وقتی نوار مطّلع شد، گفت: «وای بر تو، مردم سوغات طلا و نقره می آورند و تو سر حسین فرزند پیامبر خدا (ص) را آورده ای؟ نه، به خدا قسم که دیگر سر من و تو در یک اتاق گرد هم نمی آید».

نوار می گوید: «به خدا سوگند می خورم که پیوسته ستون نوری از آسمان تا سر مقدس بود و پرندگانی سپید را گرداگرد آن بال زنان می دیدم» (مجلسی، 1403ق، ج45، ص125).

هند همسر یزید
هند به یزید اعتراض کرد که «ای یزید، آیا تو دستور داده ای سر حسین علیه السلام، فرزند رسول خدا را از تن جدا کنند و بالای نیزه ببرند؟ آیا تو فرزند فاطمه (س) را کشته ای؟»

یزید که مضطرب شده بود، گفت: «خدا ابن زیاد را بکشد که او را کشت. من به کشتن او راضی نبودم» (طبری، 1387ق، ج5، ص465).

ام عبدالله؛ نفرت از مالک بن نُسَیر
مالک کسی بود که پس از ضربه زدن به سر امام حسین علیه السلام، کلاه خود امام علیه السلام را از ایشان گرفت و آن را به خانه برد و همسرش، ام عبدالله از این کار او به شدت ابراز تنفر کرد و به او گفت: «آیا پسر دختر پیامبر را غارت می کنی و اموالش را به خانه من می آوری؟! آنها را از خانه من بیرون ببر». مالک فقیر شد و در فقر از دنیا رفت (طبری، 1387ق، ج5، ص448).

خواهر کعب؛ قهر با برادر
هنگامی که کعب بن جابر از کربلا بازگشت، خواهرش نوار به او گفت: دشمنان فرزند فاطمه را یاری کردی و بزرگ قاریان را کشتی. جنایت بزرگی انجام دادی! به خدا سوگند که دیگر هیچ گاه حتی یک کلمه هم با تو سخن نمی گویم.

أسماء بنت نعمان بن بشیر، همسر مختار ثقفی
مصعب بن زبیر پس از مسلط شدن بر کوفه، أسماء دختر نعمان بن بشیر، والی اسبق کوفه را دستگیر کرد. در بازجویی از او پرسید: «نظرت درباره مختار چیست؟» او پاسخ داد: «به نظر من او مردی باتقوا و پاک و روزه دار بود». مصعب گفت: «ای دشمن خدا، تو از کسانی هستی که مختار را از عیب مبرا میدانی». سپس دستور داد تا گردنش را بزنند و او اولین زنی بود که در اسلام گردنش زده شد و به فیض شهادت نائل آمد (یعقوبی، 1379ق، ج2، ص264).

سوگواری پیوسته
زنان بنی هاشم سال های متمادی عزادار مصیبت امام حسین علیه السلام بودند. امام صادق علیه السلام می فرماید: «هیچ یک از زنان بنی هاشم خضاب نکرد و سرمه نکشید و روغن نمالید تا اینکه سر عبیدالله را برای بنی هاشم آوردند. آنها پس از آن نیز همواره گریان بودند» (صدوق، 1417ق، ص167).

زنان بنی هاشم لباس سیاه و خشن بر تن داشتند و از هیچ سردی و گرمی شکوه نمی کردند و علی بن الحسین8 برای آنها غذا تهیه می فرمود.

زنان اهل مدینه به هنگام ورود کاروان امام حسین علیه السلام به استقبال اهل بیت پیامبر رفتند. سید بن طاووس از بشیر نقل می کند: «هیچ گاه به اندازه آن روز، زنان گریه نکردند و روزی تلخ تر از آن روز پس از رحلت پیامبر خدا (ص) برای مسلمانان ندیدم» (ابن طاووس، 1348ش، ص198).

صفیه؛ دفاع از پدر
بعد از واقعه کربلا ابن زیاد بالای منبر مسجد کوفه رفت و این گونه سخنش را شروع کرد: «سپاس خدایی را که حق و اهلش و امیرالمؤمنین یزید را پیروز گردانید و دروغگو پسر دروغگو را کشت».

اینجا بود که ابن عفیف روشن دل و از اصحاب امیر مؤمنان، علی علیه السلام در صفّین، سکوت مرگبار مسجد را شکست و فریاد کشید: «ای پسر مرجانه و ای زنازاده، دروغگو پسر دروغگو تویی و کسی که تو را به حکومت عراق فرستاده. آیا پسران پیامبر را می کشی و دم از راستگویی میزنی؟ شرم بر تو باد».

ابن زیاد دستور داد دستگیرش کنند. اما قبیله اش، ازد، همان لحظه او را فراری دادند و او به خانه اش رفت و مأموران ابن زیاد خانه اش را محاصره کردند.

او به دخترش، صفیه، که در خانه بود، گفت: «نترس، شمشیرم را به دستم بده و از هر طرف حمله کردند، به من بگو». پس از درگیری شدید و بعد از اینکه ابن عفیف 25 تن از مأموران را به درک واصل کرد، دستگیر شد و در نهایت سر از تن ابن عفیف جدا کردند و دخترش نیز با ضربه نیزه به شهادت رسید.

زنی از بنی بکر بن وائل
عصر عاشورا وقتی یزیدیان به غارت خیام حرم مشغول شدند و گوش ها دریده، انگشت امام حسین علیه السلام بریده و چادر ها و مقنعه ها از سرها کشیده شد، زنی از بنی بکر که این صحنه را مشاهده می کرد، از وضعیت اهل بیت پیامبر بسیار متأثّر شد و گفت: «ای خاندان بکر، دختران رسول خدا (ص) را غارت می کنند، درحالی که جز خدا پناهی ندارند. برای خون های ریخته شده از خاندان رسول خدا (ص) قیام کنید و انتقام بگیرید». ولی شوهرش آمد و او را به خیمه برگرداند و مانع ادامه سخنش شد (ابن نما، 1406ق، ص76).

زنان بنی اسد
پس از پایان جنگ، بدن های مطهر شهدا روی زمین مانده بود و کسی جرئت نداشت برای کفن و دفن آنها اقدام کند؛ زیرا طبق دستور عمر سعد، مأمور گمارده بودند تا کسی به پیکرها نزدیک نشود.

در این میان زنان بنی اسد که میان نخلستان بودند، با بیل و چوب به میدان هجوم آوردند. مردانشان با دیدن این صحنه روحیه گرفته و به کمک آمدند و به دفن شهیدان پرداختند.

حضور پرشور زنان در دوره های زمانی مختلف توانست هم مشوّقی برای حضور مردانی باشد که شک و تردید و ترس داشتند و هم تضمین کننده تأثیر و بقای قیام عاشورا، و الگویی برای همه بانوان باشد. مطابق روایات، تعداد قابل توجهی از یاران خاص امام زمان، مهدی موعود/ را بانوان تشکیل می دهند و این نشان دهنده اهمیت و عمق راهبردی حضور زنان است.

فهرست منابع

ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، (1418ق). تذکرة الخواص، قم، منشورات الشریف الرضی.

------------------، (1383ق). تذکرة الخواص من الامّة فی ذکر خصائص الائمّة، نجف اشرف، مطبعة حیدریة.

ابن شهر آشوب، محمد بن علی (بی تا). مناقب آل ابی طالب، بی جا.

ابن طاووس، علی بن موسی (1348ش). اللهوف علی قتلی الطفوف، تهران، جهان.

ابن عساکر، علی بن حسن(1415)، تاریخ دمشق، بیروت، دارالفکر.

ابن طاووس، علی بن موسی (1414ق). اللّهوف علی قتلی الطّفوف، تهران، دار اسوه.

ابن قولویه، جعفر بن محمد (1417ق). کامل الزّیارات، قم، مؤسسه نشر اسلامی.

ابن نما، جعفر بن محمد (1406ق). مثیر الاحزان، قم، مؤسسه امام مهدی[.

ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین (1414ق). مقاتل الطالبیین، قم، انتشارات شریف رضی.

امین، سیدمحسن (1403ق). اعیان الشّیعة، بیروت، دار التعارف.

خوارزمی، موفق بن احمد، (بی تا)، مفتل الحسین، قم، انوارالمهدی.

شبر، سیدعبدالله (1409ق). ادب الطف او شعراء الحسین علیه السلام، بیروت، دارالمرتضی.

شیخ صدوق، محمد بن بابویه (1417ق). أمالی، تهران، مؤسسه بعثت.

صفار قمی، محمد بن حسن (1404ق). بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمّد (ص)، قم، مکتبة مرعشی.

طبرسی، احمد بن علی (1380ق). احتجاج علی اهل اللّجاج، قم، انتشارات شریف رضی.

طبری، محمد بن جریر (1387ق). تاریخ طبری، تحقیق محمد علی نجار، بیروت، دار سویدان.

قزوینی، فضل علی (1437ق). الامام الحسین علیه السلام و أصحابه، کربلا، نشر عتبه حسینی.

کفعمی، ابراهیم بن علی (بی تا). مصباح، قم، منشورات شریف رضی.

مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمّة الاطهار، بیروت، مؤسسه وفا.

مزی، یوسف بن عبدالرحمان (1406ق). تهذیب الکمال فی أسماء الرّجال، تحقیق بشّار عواد، بیروت، مؤسسه رسالت.

یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (1388ق). معجم البلدان، بیروت، دار صادر.

یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب (1379ق). تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر.