موضوع : پژوهش | مقاله

مزارات شیعه در قصیده تائیه دِعبِل خُزاعی

مجله فرهنگ زیارت بهار 1397، دوره 9، شماره 34

زندگی پر فراز و نشیب شاعر بزرگ شیعی، دعبِل خُزاعی، در دوران امامت چهار امام (امام کاظم، امام رضا و امام جواد و امام هادی: )، و همزمان با حاکمیت نُه تن از خلفای جور عباسی سپری شد. عباسیان در این مدت که نزدیک به یک قرن است، علاوه بر به شهادت رساندن امامان معصوم، قیام های شیعی و خیزش های سلحشوران حق طلب علوی را نیز سرکوب کردند؛ همچنین هارون و متوکل هر یک در زمان خود، برای خاموش کردن مشعل قیام علویان، مزار شهدای کربلا را تخریب، و مردم را از زیارت تربت آنان منع کردند. دعبل اشعار زیادی در مناقب و مراثی خاندان پیامبر (ص) و در هجو دشمنان اهل بیت: سروده؛ اما قصیده «تائیه» مدارس آیات، مشهورترین و بلندترین شاهکار او در این موضوع است. چکامه تائیه دعبل علاوه بر ارزش های فکری، اعتقادی، تاریخی، سیاسی و ادبی، گونه ای مزارشناسی خاندان اهل بیت: نیز هست و یکی از نمونه های موفق «ادب المقابر» به شمار می آید.
نویسنده : قلی زاده علیار، مصطفی
اشاره
سخن از «دِعبِل خُزاعی» است؛ شاعری از «شاعران قبیله نور»؛ از جنس شاعرانی که در مسیر پر فراز و نشیب تاریخ تشیع، چون رودهای عظیم خروشیدند و جاری شدند؛ شاعرانی که همپای کوه های پرصلابت و استوار، بر سر عشق و ایمان خویش ایستادند و گوهر شعر و هنر را در گرو باورهای پاک الهی و انسانی نهادند.

در دورانی که زمام حاکمیت جوامع اسلامی در دست نااهلان مستبد اموی و عباسی بود، این شاعران از مشرق روشن عشق آمدند و «دار بر دوش» به نبرد با خلفای تبهکار برخاستند و با الهام از مکتب تشیع علوی، رساترین فریادها را علیه تباهی و ظلم و پستی و ذلت کشیدند و خواب خوش ستمگران را به کابوسی وحشتناک بدل کردند.

اگر معیار صحت و قبول هر عمل و اندیشه در پیشگاه خداوند از دیدگاه اسلام، «تولی» و «تبری» و «حُب» و «بغض» در مسیر الهی باشد، بی گمان شعر و زندگی دعبل خزاعی، شاعر مجاهد و شهید شیعه را باید نمونه روشن عمل و اندیشه خداپسندانه دانست. شعر دعبل چه مدایح و ستایش های او در ثنای اهل بیت: و دفاع از ولایت آل علی علیه السلام و چه هجوها و نکوهش های پرطنین و سهمگینش در کوبیدن خلفای ستمگر و رسوا ساختن آنان همه تبلور ایمان و اخلاص اوست.

نام و خاندان شاعر
مورخان و تذکره نویسان در نام دعبل اتفاق نظر ندارند. بعضی نام او را «محمد»، گروهی «عبدالرحمان» و برخی دیگر «حسن» نوشته اند. همچنین در تعیین کنیه شاعر که آیا «ابوعلی» بود یا «ابوجعفر» و یا هر دو اختلاف دارند. اما در لقب این شاعر بزرگ که «دعبل» بود، اختلاف و شبهه ای نیست.

نام پدرش «علی» از تبار پاک «بدیل بن ورقاء»، صحابی بزرگوار پیامبر (ص) و بزرگ قبیله خُزاعه در صدر اسلام بود. نسب دعبل بدین ترتیب است: دعبل بن علی بن رزین بن عثمان بن عبدالرحمان بن عبدالله بن بدیل بن ورقاء بن عمرو بن ربیعة الخزاعی (امینی، بی تا، ج2، ص363).

ولادت
دعبل در سال 148 قمری، سال شهادت امام صادق علیه السلام، در خانواده ای مشهور به علم و فضل و ایمان و شعر و ادب و دوستدار اهل بیت: متولد شد. پدرش علی بن رزین از شاعران روزگار بود. عمویش عبدالله بن رزین و پسرعمویش ابوجعفر محمد ابوشیص بن عبدالله نیز شاعر بودند. دعبل در چنین خاندانی که دوستی آل علی و شعر و ادب از امتیازات آن بود، رشد کرد و بزرگ شد. محل تولد دعبل به طور قطعی معلوم نیست. اما دوران کودکی و جوانی را در کوفه گذراند و نبوغ شاعرانه اش نیز در آن دیار شکوفا شد و علم و دانش و معارف و قرآن و حدیث و ادبیات را در کوفه آموخت. بدین روی برخی از مورخان بر این باورند که اصل دعبل از کوفه بود (البراقی، 1379ق، ص459).

شاعر و ادیب معروف کوفه، «مسلم بن ولید» استادِ دعبل در زمینه تاریخ ادبیات، فنون ادبی، سبک های شعری و نقد شعر بود. دعبل سروده های نخستین خود را نیز بر او می خواند. او نیز نخستین اشعار شاگرد بااستعدادش را بی محابا نقد و رد می کرد تا اینکه در شعر به توانمندی قابل قبولی دست یافت و مورد تأیید استادش قرار گرفت (ابوالفرج اصفهانی، 1961م، ج20، ص157).

حُب و بُغض شاعر
حب و بغض، مهر و قهر، و عشق و خشم، از ویژگی های برجسته شعر شاعران متعهد است و حب و بغض دعبل خزاعی که سمبل شاعران متعهد شیعه است، در شعر او تجلی درخشانی دارد. دعبل به امام علی علیه السلام و خاندان پاکش عشق می ورزید و از غاصبان خلافت و پیروان گمراه آنان متنفر بود. او در بیتی از قصیده بلند تائیه «مدارس آیات» خطاب به خاندان پاک پیامبر می گوید:

اُحِبُّ قَصی الرحمِ مِن اَجلِ حُبِّکم و اَهجُر فیکم اُسرَتی و بناتی

(الدجیلی، 1372ق، ص141)

دورترین خویشانم را اگر از عاشقان و دلدادگان شما باشند، دوست می دارم و خاندان و دخترانم را، اگر گوهر محبت و ولایت شما را در گنجینه دل نداشته باشند، از خویش می رانم.

ارتباط با امامان معصوم:
دعبل در زمان چهار امام معصوم شیعه (امام کاظم، امام رضا، امام جواد و امام هادی: ) می زیست. شیخ کلینی، ملاقات او را با امام رضا و امام جواد علیه السلام در کتاب شریف اصول کافی نقل کرده است.

«ابن شهرآشوب» گفته است: دعبل از اصحاب امام کاظم و امام رضا علیه السلام بود. (ابن شهرآشوب، 1353ق، ص139). محقق خوانساری در کتاب روضات الجنات بر آن است که دعبل هر یک از چهار امام: را دیده است.

دیدار دعبل با امام رضا علیه السلام در خراسان مشهور و اجماعی است. اما دیدارش با سه امام دیگر کمتر مورد دقت اصحاب رجال و تاریخ قرار گرفته است. در کتب تاریخ و رجال و حدیث، ملاقات شاعر با امام محمد تقی الجواد علیه السلام آمده، و حدیثی در کتاب اصول کافی نشان می دهد شاعر صادق اهل بیت: گاهی به حضور امام نهم می رسیده و با ایشان ارتباط داشته و از عنایات آن حضرت برخوردار بوده است:

روزی دعبل به خدمت امام رضا علیه السلام رسید. امام، به وی اظهار عنایت کرد و هدیه ای به او بخشید. دعبل هدیه امام را گرفت، اما چیزی نگفت و خاموش ماند. امام علیه السلام فرمود: «دعبل، چرا در مقابل این نعمت که دست تو رسید، خدا را شکر نکردی؟!» سال ها گذشت. بعد از شهادت امام رضا علیه السلام، دعبل به حضور امام جواد علیه السلام رسید و آن حضرت را زیارت کرد. امام دستور داد هدیه ای به شاعر دادند. دعبل هدیه را گرفت و به یاد سخن امام رضا علیه السلام افتاد و گفت: «الحمدلله». امام جواد علیه السلام که از راز دل دعبل آگاه بود، خطاب به او فرمود: «ادب نشان دادی، آفرین بر تو»؛ یعنی به آنچه از امام رضا علیه السلام آموخته بودی، عمل کردی و در مقابل نعمت، شکر خدا را به جای آوردی (کلینی، 1401ق، ج1، ص494).

شاعر مُحدّث
دعبل نه تنها شاعر اهل بیت: ، که راوی حدیث آنان نیز بود. او از گروه «شاعران مُحدّث» و «مُحدّثان شاعر» به شمار می آید. در کتاب های معتبر حدیثی مثل اصول کافی کلینی و عیون اخبار الرضا علیه السلام شیخ صدوق روایات زیادی از ائمه اطهار مخصوصاً امام رضا علیه السلام به طریق دعبل نقل شده است.

عالمان بزرگ رجالی متقدم و متأخر از جمله شیخ طوسی، ابن شهرآشوب، نجاشی، علامه حلی، میرزاعبدالله مامقانی، محقق علیاری، محقق توستری، آیت الله خوئی و. . . در کتاب های رجالی خود، دعبل بن علی خُزاعی را از اصحاب ائمه و از راویان احادیث معتبر ایشان شمرده اند.

شاعرِ عالِم
بی گمان نمی توان دعبل را فقط یک شاعر بزرگ و صاحب سبک دانست؛ بلکه علاوه بر شعر، در علم کلام، حدیث، قرآن، تاریخ و لغت شناسی نیز یکی از دانشوران مسلمان به شمار می آید. فقیه و متکلم بزرگ، علامه حلی، در معرفی دعبل می گوید: «دعبل بن علی خزاعی، شاعر مشهور، در بین عالمان و اندیشه ورزان شیعه به کمال ایمان و علو منزلت و عظمتِ شأن معروف شده است» (علامه حلی، 1381ق، ص70).

آیت الله سیدحسن صدر، از عالمان و مراجع بزرگ شیعه در قرن چهاردهم و صاحب آثار نفیس علمی و تحقیقی، در کتاب معروف و ارجمند تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام در بیان مقام علمی دعبل می نویسد:

کلمه «دِعبِل» در لغت عرب به معنای کوه استوار است و دِعبِل خُزاعی به حق، کوهی از علم و دانش بود. مردی متکلم (عقایدشناس)، شاعر، ادبیات شناس، خردورز، عالم به تاریخ و سلسله شاعران عرب (صدر، بی تا، ص193).

بدین روی دانشمندان و مورخان اسلامی، دعبل را «شاعرِ عالم» و «عالمِ شاعر» می شناسند.

اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان شاعر
زندگی پر فراز و نشیب دعبل، در دوران حاکمیت جابرانه نُه تن از خلفای عباسی (منصور، مهدی، هادی، هارون، امین، مأمون، معتصم، واثق و متوکل) سپری شد. در آن دوره که نزدیک به یک قرن به طول انجامید، چهار امام از ائمه معصوم اهل بیت (امام کاظم، امام رضا، امام جواد و امام هادی: ) با توطئه دستگاه خلافت نامشروع عباسیان، پس از آزار و شکنجه و تبعید و حبس های طولانی، به شهادت رسیدند. همچنین در این برهه از تاریخ اسلام، خلفای ستمگر عباسی، علاوه بر به شهادت رساندن امامان معصوم: ، به قصد محو کردن آثار اسلام و مکتب تشیع، دست به هر جنایتی زدند و قیام های شیعی و خیزش های سلحشوران حق طلب علوی را سرکوب کردند؛ قیام هایی مثل قیام شهدای فخ، قیام ابوالسرایا، محمد دیباج، محمد بن ابراهیم طباطبا و. . . .

در این مدت، خصومت و پستی دو تن از خلفا (هارون و متوکل) به مراتب بیشتر از دیگران بروز کرد. آن دو افزون بر تمام جنایاتی که مرتکب شدند، هر یک در زمان حکومت خویش، برای خاموش کردن مشعل قیام علویان، مزار شهدای کربلا را تخریب، و مردم را از زیارت تربت آنان منع کردند (قمی، 1380ش، ص281-393).

بنابراین در مطالعه و تحقیق زندگی دعبل و تحلیل و نقد اشعار وی، باید اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان شاعر را در نظر گرفت.

شاعر مجاهدِ سیاسی
بی تردید دعبل، بر خلاف اکثر همگنانش، یکی از شاعران بزرگ سیاسی و مبارز تاریخ اسلام است. وی با مطرح کردن حکومت به حق و الهی حضرت علی علیه السلام و یازده فرزند معصوم او در اشعارش، خلافت خلفای بنی امیه و بنی عباس را سرتاسر ننگین، غاصبانه و خلاف شریعت اسلام معرفی، و مشروعیت آن را نفی و انکار می کرد. این بزرگ ترین مسئله سیاسی آن روز بود. اما بالاتر از آن، این بود که دعبل جان خود را بر کف می گرفت و به هجو و استهزای این خلفای غاصب می پرداخت که این کار جز از شخصیتی مؤمن و مجاهدی سیاسی بر نمی آید؛ زیرا در این راه از همه چیز خود گذشت. او در تعبیری شاعرانه و مشهور در این باره گفته است: «چهل سال است چوبه دار خود را بر دوش می کشم».

جرئت و شهامت شاعر
از مطالعه سرگذشت و اشعار دعبل و اعتراض او به خلفا و ارباب زر و زور و تزویر، شجاعت و جرئت او به خوبی آشکار می شود. شجاعت و جسارت و صراحت از ویژگی های شاعران اجتماعی و سیاسی است. اما این خصوصیت در دعبل به اوج رسیده بود. استاد دانشمند و نویسنده بزرگ شیعه، مرحوم شیخ محمدجواد مغنیه در کتاب تاریخی الشیعة والحاکمون در خصوص شهامت و تهور شگفتی زای دعبل می نویسد: «در دفاع از حق و کوبیدن باطل، شجاع ترین شاعری که تاریخ به یاد دارد، دعبل خزاعی است» (مغنیه، 1981م، ص176).

حکومت شاعر
مسئله دیگری که در زندگی دعبل قابل توجه و تأمل است و حتی شاید تناقض نما باشد، قبول حکومت و والیگری او در برخی از شهرهای قلمرو حکومت عباسیان است. بر اساس آنچه مورخان گفته اند، دعبل یک بار در زمان خلافت هارون الرشید، حاکم شهر «سمنجان» در افغانستان، و بار دیگر پس از هارون، از طرف «مطلب بن عبدالله خُزاعی» حاکم شهر اُسوان در مصر شده بود (شرح این دو ماجرا به ترتیب در فصل دوم و سوم کتاب دِعبل خزاعی، شاعر دار بر دوش، به قلم نویسنده، چاپ بوستان کتاب قم، آمده است).

شاعر مکتبی و متعهدی چون دعبل، از قبول حکومت کسانی که خود منصوب خلفای غاصب عباسی بودند، چه هدفی داشته؟ آیا شیفته قدرت بود و هر جا زمینه فراهم می شد، از قبول و تصدی آن اجتناب نمی کرد؟ یا می خواست با استفاده از قدرت، به اهداف و آرمان های بلند خود که در مکتب تشیع ریشه داشت، دست یابد؟ احتمال اول قطعاً صحیح نیست؛ چراکه او اگر تشنه حکومت و قدرت بود، می بایست در راه نیل به آن دست به هر اقدامی می زد. درحالی که او خلفای اصلی را هجو می کرد و خود می دانست هجو فلان حاکم بزرگ، مقدمات عزل و حتی قتل او را فراهم می کند؛ با این حال از آن ابایی نداشت. اما احتمال دوم نزدیک به واقع می نماید؛ هرچند دادن نظر قطعی مشکل است و به تحقیق بیشتری نیاز دارد (الدجیلی، 1372ق، ص43).

جایگاه بلند دعبل در عرصه ادبیات عرب
دعبل یکی از شاعران توانمند و بزرگی است که برخی اشعار برجسته و نابش در فنون ادبیات و شعر عرب، مخصوصاً در معانی و بیان و بدیع، مورد استناد و استشهاد قرار می گیرد و از میان صدها شاعر بزرگ و مشهور عرب، این مقبولیت و توفیق، نصیب کمتر شاعری شده است؛ برای نمونه دعبل در بیتی دل انگیز می گوید:

لاتَعجَبی یا سَلمُ مِن رجلٍ ضَحِکَ المَشیبُ برأسِهِ فَبَکی

محبوبم، تعجب نکن از مردی که پیری بر سرش می خندد و او از اندوه گذشت عمر می گرید.

ادیب بزرگ عرب، سعدالدین تفتازانی در کتاب بلاغی مشهورش مُطوَّل (شامل فنون فصاحت و بلاغت در سه بخش: معانی، بیان و بدیع) این بیت دعبل را برای صنعت «ایهام تضاد» مثال آورده است (ر. ک: تفتازانی، 1409ق، ص419).

سیر آفاق
دعبل تا سال 193 قمری در بغداد زندگی کرد. در آن سال با مرگ هارون الرشید، بین دو پسر او (مأمون و امین) بر سر تصاحب حکومت، نزاع درگرفت. این درگیری قدرت طلبانه، مدتی طولانی حاکمان و دولت مردان عباسی را به خود مشغول داشت.

دعبل با مشاهده وضع تأسف بار شیعیان، شهادت امام کاظم علیه السلام در زندان هارون، سرکوبی نهضت های حق طلب علویان، نسل کشی سادات علوی و فاطمی توسط حکومت، دشمنی کینه توزانه شخص خلیفه و هوادارانش با امامان معصوم شیعه، عیش و نوش و خوش گذرانی و باده گساری خلیفه و درباریان، اشاعه فحشا و منکر از طرف خلفا و امرا در ممالک مسلمان نشین، زورگویی، اعمال ظلم و اجحاف، حق کشی و. . . یقین پیدا کرد که عباسیان با هزار رنگ و نیرنگ، خونخواهی حسین بن علی علیه السلام را دستاویز کرده، مردم مسلمان را فریب دادند و خود به قدرت و حکومت رسیدند و اکنون برای استحکام پایه های حکومت ظالمانه خویش، از هیچ جنایتی کوتاهی نمی کنند.

آنان ولایت و خلافت به حق آل علی علیه السلام را غصب کرده، بر سریر خلافت تکیه داده اند و با توسل به زور و تزویر، خویشتن را خلیفه پیامبر اسلام (ص) و حاکم اسلامی معرفی می کنند درحالی که دشمن قسم خورده دین و قرآن و امت اسلامی هستند. اینان که خود را قوم و خویش پیامبر و علی علیه السلام می دانند، با آل محمد (ص) و فرزندان علی علیه السلام، به مراتب بدتر از بنی امیه رفتار می کنند.

در دل پاک شاعر بزرگ، چشمه زلال شعور و بیداری و معرفت جاری شده بود. بنابراین راه خود را انتخاب کرد؛ بریدن از حاکمان پست و غاصب عباسی و پیوستن به حق و کوبیدن باطل در پناه حمایت از حق.

بدین گونه دعبل پس از سیر درونی و روحانی و رسیدن به قلمرو روشنی بخش شعور و شناخت و بیداری، بر آن شد که پای در رکاب سفر نهد و در آفاق سیر کند و به سیاحت بپردازد.

نگاهی به قصیده مدارس آیات و زمینه آفرینش آن
گرچه دعبل خزاعی اشعار بسیاری در مدح و منقبت و مراثی اهل بیت پیامبر (ص) و خاندان علی علیه السلام و در هجو دشمنان اهل بیت: سروده، اما قصیده «تائیه» مدارس آیات، مشهورترین و بلندترین شاهکار دعبل در این موضوع است. دعبل با این قصیده به جاودانگی و آوازه ای عالم گیر دست یافت. اگر شاعر، جز این قصیده، شعری نمی سرود یا فقط همین قصیده اش به دست ما می رسید، برای اثبات نبوغ شعری و قدرت ادبی و وسعت اندیشه و استواری اعتقاد و پاکی ایمان شاعر، کافی بود.

این قصیده به لحاظ تاریخی، دو قرن پس از نزول آیات قرآن و هجرت پیامبر اسلام (ص) به یثرب و تشکیل مرکز نشر و تمدن و حکومت اسلامی در مدینة النبی سروده شده است؛ زمانی که پیشوای هشتم شیعیان، حضرت امام ابوالحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام، شهر پیامبر و پایگاه امامت، مدینه منوره را به اجبار مأمون عباسی ترک گفت؛ زیرا مأمون بعد از رسیدن به حکومت بر همه ممالک اسلامی، برادرش امین را کشت، سرش را از بارگاه خویش در «مرو» خراسان، آویخت و به قاتلان او جایزه داد! او خود را خلیفه مقتدری می پنداشت که حکمش در سرزمین های ایران، عراق، حجاز، شام، مصر و. . . جاری و مطاع بود. اما هنوز خیالش از مدینه، کوفه و. . . آسوده نبود. این بود که امام رضا علیه السلام را با سفری اجباری، در تاریخ 201 قمری از مدینه به «مرو» انتقال داد و تحت نظر گرفت و بعد هم بازی های تاریخی خود را به اجرا درآورد: ولایتعهدی امام رضا علیه السلام و سرانجام به شهادت رساندن ایشان و دستیابی به مقاصد شوم و خائنانه خویش که در تاریخ ثبت شده است.

با رفتن امام علیه السلام به مرو، شهر مدینه، مرکز نبوت و پایگاه امامت، از حجت خالی ماند. همچنین مکه و عرفات و منا نیز به تعبیر دعبل در «مدارس آیات و منزل وحی» از زمزمه روح بخش تلاوت قرآن، خاموش شد. در این هنگام دعبل به یاد مظلومیت خاندان عصمت در طول دو قرن گذشته افتاد و بر مصائب علی و آل علی: و بر مزارات متروک مانده و مقابر غریبانه ایشان در بلاد دور و نزدیک گریست. سوز درونی شاعر در تک تک ابیات قصیده غرّا و جاودانه «مدارس آیات» شعله کشید و زمین و زمان را آتش زد!

بَکَیتُ لِرسمِ الدّارِ بِالعَرفاتِ

وَاَذرَیتُ دَمعَ العینِ بِالعَبراتِ. . .

مدارسُ آیاتٍ خَلت مِن تلاوةٍ

ومَنزلُ وحی مُقفِرُ العرصات. . .

مَنازِلُ وَحی اللهِ ینزلُ بینَها

عَلَی احمدَ المذکورِ فی السُّوَرات. . .

مَنازلُ جِبریلُ الامینُ یحلُّها

مِنَ اللهِ بالتَّسلیمِ والبرکاتِ. . .

وزن عروضی قصیده «بحر طویل» (فَعولن مَفاعلین فَعولن مَفاعلُ). وزنی طبیعی، پرصلابت و متناسب با محتوای بلند و حماسی قصیده است و قبل از آن، بسیاری از شاهکارهای شعر عرب از معلقات سبع تا زمان دعبل در این وزن سروده شده و ذهن و زبان عرب با آن اُنس و الفت داشت. شاعر، قصیده اش را از مطلع تا مقطع آن، در کمال ظرافت و استادی، با صنایع لفظی و معنوی بدیعی و ادبی، مانند حسن مطلع، تشبیب و تغزل، جناس، مراعات نظیر، طباق، توریه، ایهام، استعاره، کنایه، حسن تعلیل، حسن تخلص و. . . آراسته است. تعداد ابیات قصیده را تا 123 بیت نوشته اند.

از نظر محتوا نیز قصیده تائیه مدارس آیات قابل توجه و درخور تفکر و تأمل است. قصیده شامل مدح و منقبت و ثنای اهل بیت عصمت و طهارت است و به ذکر مصایب ایشان و قبور مطهر و غبارگرفته ایشان در نقاط مختلف می پردازد و موضوعاتی همچون ولایت الهی و خلافت بحق علی و فرزندان معصوم او: ، عشق به آل محمد (ص)، بی وفایی و جفاکاری عموم مردم به امام علی علیه السلام و خاندان آن حضرت بعد از رحلت پیامبر و در طول دو قرن اول اسلام، جنایت های بنی امیه و بنی عباس، حادثه دلخراش کربلا، سرکوبی قیام های علویان در برابر خلافت اموی و عباسی، مسائل اعتقادی و تاریخی و. . . جانمایه فکری و پیام اصلی قصیده مدارس آیات را تشکیل می دهد.

دعبل پس از سرودن قصیده، آن را به کسی نگفت و نخواند؛ بلکه نذر کرد به خراسان برود و به خود حضرت رضا علیه السلام تقدیم کند. ازاین رو همراه کاروانی عازم خراسان شد و در شهر «مرو»، پایتخت مأمون عباسی، به محضر امام رضا علیه السلام رسید و قصیده اش را برای اولین بار در محضر نورانی آن حضرت قرائت کرد. گفته شده دعبل ادب حضور به خرج داد و ابیات آغازین قصیده را که به رسم شاعران عرب، حال و هوای تشبیب و تغزل عاشقانه داشت، برای امام رضا علیه السلام نخواند؛ بلکه از بیت معروف «مدارس آیات خلت من تلاوة. . . » آغاز کرد. بعدها از او پرسیدند که چرا تشبیب قصیده را برای امام علیه السلام نخواندی. گفت: «حیا کردم در محضر حجت خدا، تشبیب و تغزل بخوانم» (قلی زاده، 1389ش، ص53 - 57).

قصیده «مدارس آیات» به مقام قبول و تشویق، و افتخار تحسین از ناحیه امام رضا علیه السلام ارتقا یافت و حتی با افزودن ابیاتی از سوی آن حضرت تکمیل شد و متبرک گشت و به قله جاودانگی رسید و در طول تاریخ بر زبان ها، قلم ها و دل های دوستداران آل محمد (ص) جاری و ساری گشت. ادبیات مزارشناسی خاندان اهل بیت: در اشعار مختلف دعبل، مخصوصاً «قصیده مدارس آیات» قابل توجه است و ارزش تاریخی دارد و از نمونه های موفق «ادب المقابر» است که در ادبیات عرب جایگاه ویژه ای دارد.

شرح مجموعه گل
قصیده تائیه دعبل، به دلیل اهمیت اعتقادی، تاریخی و هنری آن، مورد عنایت و قبول امام رضا علیه السلام قرار گرفت. بعدها نیز ادیبان، شاعران و عالمان بزرگ و خوش ذوق به عظمت آن توجه کردند و بر نقل و شرح و تفسیر آن همت گماشتند؛ عالمانی از قبیل علامه محمدباقر مجلسی، محدث بزرگ سیدنعمت الله جزایری، کمال الدین محمد بن محمد قنوی شیرازی، علامه حاج ملاعلی علیاری، فاضل تونی و. . . . در زمان ما نیز کسانی از اهل شعر و ادب این قصیده را به فارسی ترجمه و شرح کرده اند؛ از جمله عزیزالله حاجی مشهدی. همچنین بعضی از شعرای معاصر عرب از جمله استاد صلاح الصاوی این قصیده را «تشطیر» کرده اند (تشطیر نوعی تضمین ویژه شعر عرب است).

این موضوع بیانگر آن است که قصیده مدارس آیات از نظر لفظ و معنا، ظاهر و باطن، زبان و بیان با گذشت بیش از 1200 سال از زمان تولید و سرایش آن، هنوز هم تازه است و جایگاه بلند و نیرومند ادبی خود را هنوز هم در شعرِ عرب که دائماً در تحوّل و تطوّر است حفظ کرده که نشانگر نبوغ سرشار دِعبِل خُزاعی است (همان، 1389ش، ص57).

ترجمه ابیاتی از تائیه مدارس آیات
بر آثار خانه های ویران دلبرانم در «عرفات» گریستم و مویه کنان از دیدگانم اشک باریدم.

رشته صبرم پاره شد و آثار خانه های ویران حبیبانم و شعله های سوزان یادشان مرا سخت در میان گرفت.

مدارس آیات قرآن (خانه های اهل بیت) و منزلگاه وحی، در «خیف» و مسجدالحرام و عرفات و جمرات، از تلاوت آیات خالی و خاموش مانده است.

این ویرانه های خاموش و متروک، خانه عبدالله، پدر پیامبر، در خیف است و خانه پیامبر، آن سرور مردمان، که مردم را به نماز فرا می خواند.

خانه های علی علیه السلام و حسین علیه السلام و جعفر صادق علیه السلام و حمزه و امام سجاد علیه السلام است و خانه های عبدالله بن عباس و برادرش فضل که محرم راز رسول خدا (ص) بود. خانه [حسن و حسین علیه السلام] دو فرزندزاده پیامبر؛ آن دو وصی پیامبر و علی علیه السلام که وارث علم خداوندی و صاحب همه خوبی ها و زیبایی ها بود. این خانه های ویران و متروک، جایگاه نزول وحی الهی بر احمد (ص)، موعود کتاب آسمانی بود.

این آثار خانه های متروک کسانی است که مردم با نورشان راه هدایت را می یافتند و لغزش و کژی از آنان دور بود.

خانه هایی که مهبِط جبریل امین بود؛ آن پیام آور وحی الهی که از جانب خدا با سلام و برکت ها بر پیامبر نازل می شد.

آن خانه ها، محل نزول وحی خدا، گنجینه علم او و راه روشن هدایت بود. خانه هایی که محل نماز و روزه بود و جایگاه تقوا و پاکی و خوبی ها. خانه هایی که ستم ستمگران گردن کش، ویرانشان کرده است؛ نه گذر روزها و سال ها.

دمی درنگ کن ای همراه، تا از این خانه های خاموش و متروک که اهل آنها پراکنده و اندک شده اند، با افسوس بگوییم: «از تجدید عهد شما با نماز و روزه چه سال های دور و درازی گذشته است!»

درنگ کن بپرسیم: «کجایند فرزندان پیامبر که دست بیدادگر غربت، آنان را پراکنده ساخته؟ کجایند شاخه های درخت نبوت که دستان جفاکار روزگار، ایشان را شکست و هر یک را به سویی افکند؟»

ایشان، وارث پیامبرند. هرگاه نسبت خویش را بیان کنند، بهترین سروران مردمان اند و والاترین پاسداران حق. اگر در نمازهای خود، خداوند را به نام آنان نخوانیم، نمازمان را قبول نمی کند.

دشمنان آل البیت، مردمانی غاصب و منکر حق و کینه توزند که خونخواه پدران کافر و مشرک خود هستند. باران رحمت حق بر قبر شریفی (قبر پیامبر (ص)) که در مدینه است ببارد؛ حریم امنی که سرچشمه زلال برکات الهی است.

اگر استحقاق مقام خلافت جز به دلیل خویشاوندی با محمد (ص) ثابت نمی شد، باز هم بنی هاشم (علی و آل علی علیه السلام) به دلیل خویشاوندی با پیامبر، از دیگران (بنی عباس) به مقام خلافت نزدیک ترند.

اگر مردم امور خلافت را به وصی پیامبر (ص) (علی علیه السلام) می سپردند، جامعه مسلمین از لغزش و گمراهی در امان می ماند.

همان وصی (علی علیه السلام) که برادر پیامبر خاتم، برگزیده رسولان الهی بود و شکست دهنده پهلوانان عرب در میدان کارزار.

اگر مخالفان و دشمنان علی علیه السلام خلافت و وصایت او از پیامبر را انکار کنند، حادثه غدیر شاهد حقانیت و شایستگی علی علیه السلام برای خلافت است و بدر و احد و. . . همه شاهد این شایستگی اند.

ای فاطمه، اگر به یاد آوردی که روزی حسین تو، در کنار شط جاری فرات، لب تشنه جان می دهد، بی دریغ بر چهره می کوفتی و سیل اشک از دیده جاری می کردی.

فاطمه، ای گرامی دخت پیامبر نیکی، برخیز و مویه کن! مویه کن بر اختران سوخته آسمان نبوت و امامت که «چندان به خاک تیره فرو ریختند سر، که گفتی دیگر زمین همیشه شبی بی ستاره ماند».

مویه کن فاطمه، ای مادر مظلوم فرزندان نبوت و امامت و ولایت، مویه کن بر گورهای مظلومی که در کوفه (امیر مؤمنان علی علیه السلام، مسلم بن عقیل، قیس بن مسهر، مختار ثقفی و. . . ) و مدینه (پیامبر (ص) و ائمه بقیع) و «فَخّ» (شهدای فخ به رهبری حسین بن علی بن الحسن: ) غریب مانده اند.

مویه کن فاطمه زهرا، دخت پیامبر، مویه کن بر گوری تنهامانده در سرزمین «جوزجان» (شهید یحیی بن زید بن علی بن الحسین علیه السلام در جوزجان خراسان) و گوری دیگر در خاک «باخَمرا» (نزدیک کوفه، قبر ابراهیم بن عبدالله بن الحسن علیه السلام) که زیر سپیدارهای بلند، غریب و تنها افتاده است.

مویه کن فاطمه جان، بر مزار غریب آن پاک نهاد (امام موسی کاظم علیه السلام) در بغداد، که خداوند در غرفه های بهشتش جای داده است.

چون دعبل به این قسمت از قصیده سراسر درد و اندوه خود در ذکر مصیبت و مظلومیت و غربت آل محمد: رسید، امام رضا علیه السلام به او فرمود: «آیا می خواهی در اینجا دو بیت به قصیده تو بیفزایم تا شعر تو در بیان مصایب و غربت و پراکندگی ما اهل بیت کامل گردد؟» دعبل جواب داد: «آری ای فرزند رسول خدا». امام رضا علیه السلام نیز این دو بیت را در همان وزن و قافیه قصیده گفت:

مویه کن بر قبر غریبی که در طوس است.

وای از این مصیبت که تا صبح حشر، دل ها را در آتش اندوه می گدازد؛ تا آنکه خداوند، قائم علیه السلام را برانگیزد و او بار سنگین دردها و رنج ها را از دوش ما بردارد.

دعبل پرسید: «فدایت شوم ای فرزند رسول خدا، این قبری که در طوس است، از آن کیست؟» امام جواب داد: «قبر من است» (صدوق، 1380ش، ج2، ص651).

امام، دعبل را از این حقیقت آگاه ساخت که آن حضرت را در طوس شهید خواهند کرد. آن گاه فرمود:

بدان ای دعبل، مدت زیادی نمی گذرد که شهر طوس محل رفت وآمد شیعیان ما برای زیارت قبر غریب افتاده من خواهد شد و هرکس مرا زیارت کند، در روز قیامت همدم من خواهد بود و گناهانش آمرزیده می شود.

آن گاه دعبل قصیده خود را ادامه داد:

علی بن موسی الرضا علیه السلام امام راستین ماست. خداوند امور او را اصلاح و آسان گرداند و بهترین درودها را بر او بفرستد.

فغان و فریاد! مویه کن بر دردهای سهمگین و ویرانگری که هرگز نمی توانم شدت آن را بیان کنم.

اندوه، اندوه! مویه کن بر گورهایی که در کنار نهری در کربلاست. این قبور کسانی است که روزی در کنار فرات فرود آمدند تا غبار خستگی سفر را از تن خود بزدایند. . . و شادمان در حجله شهادت خفتند. آنان در کنار فرات لب تشنه جان باختند. ای کاش من نیز در میان ایشان جان می سپردم. پیوسته در طول زندگی از دشمنان آل محمد (ص) بیمناک بوده ام. امید آن دارم که پس از مرگ، در سایه شفاعت ایشان، از خوف قیامت ایمن باشم.

وقتی دعبل این بیت را خواند، امام رضا علیه السلام فرمود: «خدا تو را از ترس بزرگ (ترس قیامت) ایمن گرداند ای دعبل».

آن گاه دعبل ادامه داد:

آیا نمی بینی که سی سال است روز و شب من، با اندوه و حسرت می گذرد؟! حق ایشان (آل محمد (ص)) را در دست های خیانتکار دیگران می بینم که به غارت می رود و میان بیگانگان غاصب تقسیم می شود؛ درحالی که دست این مظلومان از حق خویش تهی مانده است.

وقتی دعبل این بیت غم انگیز را خواند، امام رضا علیه السلام گریست و فرمود: «راست گفتی ای دعبل».

دعبل افزود:

فغان و درد! آن گاه خون بنی هاشم به ناحق ریخته شود! دست های خود را به سوی قاتلان دراز می کنند، درحالی که دستشان از انتقام جویی و خونخواهی بسته است!

چون دعبل به این بیت از قصیده اش رسید، امام رضا علیه السلام دست هایش را برگرداند و فرمود: «آری؛ به راستی که دستان ما بسته است» (همان، 1380ش، ج2، ص651)

دعبل دو بیت دیگر خواند:

اگر امیدوار و آرزومند آن کسی نبودم که امروز و فردا خواهد آمد، قلبم از این همه اندوه و درد، پاره پاره می شد. بی تردید آن امام ظهور خواهد کرد. او به نام خداوند و با برکات بی کران الهی قیام خواهد کرد. آن امام، حق و باطل و راستی را در میان ما آشکار خواهد کرد و نیکان را پاداش خواهد داد و بدکاران را به کیفر خواهد رساند.

امام رضا علیه السلام با شنیدن این ابیات بسیار گریست. آن گاه سر بلند کرد و به دعبل فرمود: «ای دعبل، روح القدس این دو بیت را بر زبان تو جاری ساخت. . . . دعبل آیا می دانی این امام کیست؟ و کی قیام می کند؟» دعبل گفت: «نه، نمی دانم مولای من. فقط شنیده ام که امامی از خاندان شما اهل بیت قیام می کند و زمین را از فساد و ظلم پاک می سازد و عدالت را می گستراند». امام علیه السلام فرمود:

پس بدان ای دعبل، امامِ بحق بعد از من، پسرم محمد تقی، پس از او پسرش علی النقی، بعد از او فرزندش حسن عسکری و پس از او پسرش «حجت قائم» (مهدی موعود) است. در دوران غیبت حجت قائم، انتظارش را می کشند و در زمان ظهورش، از او اطاعت می کنند. او به حکم خدا قیام، و زمین را از عدل و داد پر می کند. اما کسی جز خداوند از زمان ظهورش آگاه نیست؛ زیرا ظهور امام قائم مانند وقوع روز قیامت، ناگهانی است و فقط خدا خود از زمان آن آگاه است (همان، 1380ش، ص656).

صله شاعر
چون دعبل از قرائت قصیده اش فارغ شد، امام رضا علیه السلام سه بار فرمود: «آفرین». سپس امام علیه السلام برخاست و وارد اتاقی شد. اندکی بعد، خادم آن حضرت با کیسه ای در دست بیرون آمد. در کیسه صد دینار مسکوک رضوی بود که به نام امام رضا علیه السلام در مقام ولایتعهدی مأمون، سکه زده بودند.

خادم کیسه را پیش دعبل آورد و گفت: «مولایم امام رضا علیه السلام فرمود: این دینارها را بگیر و خرج زندگی خود کن». دعبل گفت: «نه، نه؛ به خدا سوگند که من برای درهم و دینار به اینجا نیامده ام و این قصیده را به طمع مال دنیا نگفته ام؛ بلکه تکلیف خود را انجام داده و برای رضای خدا آن را سروده ام و آمده ام تا امام را ببینم و نیازی هم به این دینارها ندارم». کیسه را برگرداند و به خادم گفت: «به مولایم امام رضا بگو یکی از جامه های خود را برای تبرک و تیمن به من بدهد تا کفن خود کنم».

خادم به حضور امام علیه السلام آمد و سخن دعبل را به آن حضرت باز گفت. امام پیراهنی از خز سبز رنگ را همراه با همان کیسه دینار به خادم داد و فرمود: «به دعبل بگو این کیسه را هم قبول کن که به زودی به آن نیازمند خواهی شد». خادم پیراهن و کیسه را باز آورد و پیام امام علیه السلام را به شاعر اهل بیت ابلاغ کرد و دعبل هر دو را پذیرفت. دعبل از خراسان راهی قم شد و در شهر قم ماجراهایی داشت و در آنجا شهادت امام رضا علیه السلام را شنید که در تاریخ ثبت شده و اشعاری در مرثیه آن حضرت سرود (قلی زاده، 1389ش، ص60 68).

شهادت
دعبل پیر در سال آخر عمر از بغداد به بصره رفت و علت آن هم ترس از تهدیدی بود که از سوی برخی حاکمان عباسی در دمشق و بغداد و. . . احساس می کرد و می دانست که قصد کشتن او را دارند. او همه جا سایه جاسوسان و مأموران خلفا و حاکمان بنی عباس را پشت سر خود و گاه در کنارش می دید. اما در بصره، نیز «اسحاق بن عباس عباسی»، حاکم بصره، مثل بسیاری از حاکمان عباسی، یکی از دشمنان قسم خورده دعبل بود. او افرادی را مأمور کرد تا شاعر را دستگیر کنند و به حضور او آورند. گویی اسحاق بن عباس، می خواست انتقام همه حاکمان و خلفایی را که دعبل در هجو آنان شعر گفته بود، از شاعر دار بر دوش اهل بیت بگیرد. ازاین رو چوب دستی خود را خواست و تا می توانست بر پیکر رنجور و خسته دعبل زد؛ آنچنان که دعبل پیر از هوش رفت. اسحاق سنگدل به این مقدار بسنده نکرد و دستور داد شاعر پاک دل و مخلص آل محمد (ص) را به بدترین شکل شکنجه کنند. پس از این شکنجه سخت و جان فرسا، شاعر را رها کردند. دعبل که بر اثر شکنجه بیش از پیش رنجور و ضعیف شده بود، در بصره نماند و با تنی مجروح و دلی آزرده، بصره را ترک کرد و عازم اهواز شد؛ از اهواز به شوش، و از شوش به یکی از روستاهای اطراف رفت. شاید آن روستا را دور از دسترس دشمنان می پنداشت و جایی امن می دانست.

اسحاق بن عباس، حاکم بصره، یکی از عُمّال کیس خود را که اراضی و شهرها و اماکن مختلف منطقه اهواز را خوب می شناخت و احتمالاً از اهالی بومی منطقه هم بود، در لباسی عادی به دنبال دعبل و برای کشتن او فرستاد. مأمور مخفی دربار بصره، دعبل را در همان روستای اطراف شوش پیدا کرد، اما اینکه خود را به او نشان داد و معرفی کرد یا نه، معلوم نیست. به نظر می رسد او از در دوستی وارد شده و زمینه را برای کشتن شاعر پیر اهل بیت: ، مساعد کرده باشد. بالاخره یک شب، پس از نماز مغرب و عشا، دعبل که از مسجد برمی گشت، آن مأمور مخفی نیز برای اجرای برنامه اش، با او همراه شد. مرد خائن، فرصت را غنیمت شمرد و با چوب دستی زهرآلودش ضربه ای محکم بر پشت پای دعبل زد و پایش را به سختی مجروح ساخت. دعبل نعره ای زد و بر زمین افتاد و قاتل پا به فرار گذاشت. شاعر مظلوم آل محمد را به خانه آوردند و به مداوایش پرداختند، اما زهر کارش را کرده بود و مداوا فایده ای نداشت. رفته رفته حال شاعر وخیم تر شد و صبح روز بعد چشم از جهان فروبست. دعبل جان خویش را در راه احیای آرمان و مکتب و عقیده بحق خود از دست داد. تاریخ شهادت شاعر مجاهد و شهید، دعبل خُزاعی را در سال 246 قمری نوشته اند. او در آن زمان 98 ساله بوده است (قلی زاده، 1389ش، ص102 103).

آثار و فرزندان
از دعبل سه اثر در تاریخ نام برده شده است:

1- دیوان اشعار: این کتاب اخیراً به دست ادیب و محقق استاد عبدالصاحب الدُجیلی، در سال 1382 قمری/ 1962 میلادی در بیروت چاپ شده است.

2- طبقات الشعراء در موضوع اخبار، احوال و اشعار شاعران عرب: گرچه از سرنوشت این کتاب امروزه خبری در دست نیست، اما بزرگان تواریخ و ادبیات عرب در آثار خود از این کتاب مطالبی نقل، یا به آن استناد کرده اند؛ از جمله «ابوالعباس مُبَرَّد» (معاصر دعبل و متوفای سال 286 قمری) در کتاب مشهورش الکامل، و «ابن حجر عسقلانی» (متوفای 852 قمری) در کتاب معروف الاصابة فی تمییز الصحابة و دیگر دانشوران. استفاده مورخان و ادبای عرب از این کتاب و استنادشان به آن نشان می دهد کتاب طبقات الشعراء دعبل، اثری بسیار مهم و منبعی معتبر بوده است.

3- الوحدة فی مناقب العرب و مثالبها (آداب و رسوم پسندیده و ناپسند عرب): از این کتاب هم فقط نامی در تاریخ مانده است (الدجیلی، 1372ق، ص31).

همچنین برای دعبل سه فرزند در تاریخ ثبت شده است به نام های: عبدالله، علی و حسین. علی و حسین هم شاعر بوده اند و برخی اشعارشان در تذکره ها و معاجم و فهرست ها ثبت شده است (همان، 1372ق، ص24-25).

آخرین منزل هستی
به اعتقاد برخی از مورخان، دعبل خزاعی، شاعر شهید اهل بیت، در همان روستا که به شهادت رسید، دفن شد. عده ای نیز بر آن اند که پیکر پاک این شهید را به شهر شوش حمل کردند و در آنجا به خاک سپردند. اکنون در قبرستان «عبدالله بن علی» (از نوادگان امام علی علیه السلام) در محله شمالی شهر شوش، در کنار مقبره عبدالله بن علی، مقبره ای گلچین و ضریحی چوبین به رنگ سبز قرار دارد که گفته می شود محل دفن دعبل است. آرامگاه او با گنبدی مخروطی به سبک معماری های شهر شوش و همانند بارگاه دانیال نبی، با آجرهایی به رنگ اخرایی در ساحل رودخانه شاوور، با محوطه ای پر از نخل و درخت های کنار و گل های رز و ختمی، شکوهی خاص دارد. تمام این بنا و مقبره نوسازی شده و موزاییک فرش است. لوحه ای با خط نستعلیق جدید بر ضریح چوبین بزرگ این اتاق آویزان است و در آن لوحه با اسناد به کتاب های کشف الغمة و عیون اخبار الرضا نوشته اند: «صاحب این قبر، دعبل بن علی، شاعر آل محمد (ص) و معاصر و مورد لطف حضرت رضا7 است» (قلی زاده، 1389ش، ص104 105).

فهرست منابع

ابن شهرآشوب، محمد بن علی (1353ق). معالم العلماء، تهران.

ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین (1961م). الاغانی، بیروت، دارالثقافة.

امینی، عبدالحسین، (بی تا). الغدیر، قم، مرکز الدراسات الاسلامیة.

براقی، سیدحسین (1379ق). تاریخ الکوفة، نجف، مطبعة حیدریة.

تفتازانی، سعدالدین (1409ق). المُطوَّل، قم، داوری.

دُجیلی، عبدالصاحب عمران (1372ق). دیوان علی بن دعبل الخزاعی، بیروت، دار الکتب اللبنانی، چاپ دوم.

شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1380ش). عیون اخبار الرضا علیه السلام، علی اکبر غفاری و حمیدرضا مستفید، تهران، دار الکتب الاسلامیة.

صدر، سیدحسن (بی تا). تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، بغداد، شرکة النشر و الطباعة.

علامه حلی، حسن بن یوسف (1381ق). خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، نجف، مطبعة حیدریة.

قلی زاده، مصطفی (1389ش). دعبل خزاعی شاعر دار بر دوش، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم.

قمی، شیخ عباس، (1380ش). تتمة المنتهی، قم، مؤمنین.