در پی مطالعه اجمالی تجربه سه کشور شرق آسیا در زمینه توسعه بنگاههای کوچک و متوسط، در این مقاله نگاهی به تجربه فیلیپین خواهد شد. 84 میلیون جمعیت فیلیپین در کشوری به مساحت 300 هزار کیلومترمربع زندگی می کنند. علی رغم این تراکم جمعیت و احتمالاً به تبع از آن، محدودیت منابع، فیلیپین توانسته است پایه های اقتصادی در خور اهمیتی پی ریزی کند: تولید ناخالص داخلی 356 میلیارد دلار، میزان رشد صنعتی 4 درصد، صادرات 35/1 میلیارد دلار و واردات 33/5 میلیارد دلار. بااین حال میزان بیکاری فیلیپین اندکی بیش از 10 درصد برآورد می شود و می توان گمان کرد که یکی از دلایل اصلی تاکید این کشور بر بنگاههای کوچک و متوسط، راه اندازی موثرتر سازوکاری باشد که بتواند از میزان بیکاری بکاهد. چنین می نماید که دولت این کشور دقت خاصی هم درباره این بنگاهها داشته باشد چون تعریف عملیاتی که از آنها به دست می دهد با بسیاری از دیگر کشورها متفاوت است.

تعریف
در فیلیپین از دو معیار برای تعریف و شناسایی بنگاههای کوچک و متوسط استفاده می شود. معیار نخست شمار کارکنان تمام وقت شاغل در اینگونه بنگاههاست و دومین معیار میزان داراییهای ثبت شده بنگاههاست.
براساس دو معیار بالا، در فیلیپین آن دسته از واحدهایی بنگاه کوچک و متوسط شناخته می شوند که شمار کارکنان تمام وقت آنها کمتر از 200 نفر باشد و علاوه بر آن مجموع داراییهای ثبت شده آنها نیز بیش از 40 میلیون پزو نباشد.

نقش بنگاههای کوچک و متوسط در اقتصاد فیلیپین
بنگاههای کوچک و متوسط به عنوان موتور رشد اقتصادی فیلیپین شناخته می شوند. اقتصاد این کشور اساساً برمبنای 820904 شرکت به ثبت رسیده در این کشور قرار دارد که 99/6 درصد از همه کسب و کارها را دربر می گیرد. از این تعداد 2928 شرکت (یعنی کمتر از 0/5 درصد) را شرکتهای بزرگ تشکیل می دهند و 3272 شرکت (یعنی کمتر از یک درصد) نیز به شرکتهای متوسط اختصاص دارد. بقیه 814704 شرکت دیگری که در این اقتصاد فعالیت می کنند عموماً بنگاههای کوچک هستند. در سال 1997 و در پی بحران بزرگ اقتصادی در شرق آسیا فعالیتهای بسیاری از شرکتهای بزرگ متوقف گردید اما این بنگاههای کوچک و متوسط بودند که به فیلیپین کمک کردند تا این بحران را پشت سر گذارد. از این رو، بنگاههای کوچک و متوسط کلید توسعه صنعتی، منطقه ای و ملی برای فیلیپین محسوب می شوند.
بنگاههای کوچک و متوسط نقش مهمی در اشتغالزایی بر عهده دارند. این بنگاهها در حدود 69/9 درصد از مجموع نیروی کار کشور را در استخدام خود دارند و توانسته اند بیش از 32درصد از ارزش افزوده اقتصاد را ایجاد کنند. علاوه بر آن بیش از 60 درصد از صادرات این کشور به بخش بنگاههای کوچک و متوسط تعلق دارد. بخشی از این صادرات به صورت صادرات غیرمستقیم و در قالب پیمانکاریها و عرضه کالاهای نیمه شاخته شده به شرکتهای بزرگ است.
نگاهی به ساختار اقتصادی فیلیپین نشان می دهد که بخش خدمات بیشترین سهم را در اقتصاد این کشور دارد. این بخش شامل هتلداری، رستورانها و سایر خدمات مربوط به جهانگردی همچون حمل و نقل، تفریحات و غیره است. 83/7 درصد از بنگاههای کوچک و متوسط در بخش خدمات فعالیت دارند. پس از بخش خدمات نوبت به بنگاههای تولیدی می رسد که 15/8 درصد از بنگاههای کوچک و متوسط را در بردارد و بخش کشاورزی از این نظر در رتبه سوم قرار گرفته است.

برنامه های دولت
در کشور فیلیپین سازمانهای زیادی به رشد و توسعه بنگاههای کوچک و متوسط کمک می کنند. ضمن آنکه برخی شرکتهای غیردولتی و غیرانتفاعی نیز در برخی زمینه ها از مساعدت به این شرکتها دریغ ندارند. مهمترین خدماتی که به این گونه بنگاهها ارائه می شود شامل خدمات اطلاعاتی، برنامه های آموزش مدیریت، فناوری و خدمات مالی است. از مجموع 79 موسسه کمک کننده، 21 بنگاه دولتی بوده و به اجرای برنامه های آموزشی و خدمات اطلاعاتی می پردازند و 19 بنگاه دولتی نیز در مجموع، 111 برنامه اعتباری و خدمات مالی را ارائه می کنند.
وزارت تجارت و صنعت فیلیپین جهت ترویج کارآفرینی و رشد بنگاههای کوچک و متوسط امور مربوطه را به اداره توسعه بنگاههای کوچک و متوسط BSMBDو(1)واگذار کرده است. هدف BSMBD کمک به رشد و توسعه بنگاههای خرد، کوچک و متوسط در فیلیپین است. این اداره از برنامه ها و پروژه هایی حمایت به عمل می آورد که نیازهای خاص بنگاههای کوچک و متوسط را در زمینه توسعه کارآفرینی، توسعه کسب و کار، بهبود بهره وری و تامین مالی برآورده می کنند.

ماموریت و رسالت BSMBD عبارت است از:
ایجاد محیطی مناسب برای کمک به رشد و توسعه پایدار بنگاههای کوچک و متوسط در کشور؛
تدوین، اجرا و هماهنگ ساختن خط مشی ها، برنامه ها و خدمات لازم برای کمک به کارآفرینان و پشتیبانی از بنگاههای کوچک و متوسط؛
ایجاد پیوند قوی بین موسسات داخلی و خارجی در راستای تقویت بنگاههای کوچک و متوسط؛
BSMBD بخشهای متعددی دارد سه وظیفه اصلی را انجام می دهد:
1 - نمایندگی سیاستگذاری (در دفاع از حقوق کارآفرینان در مجامع قانونی و حقوقی)؛
2 - توسعه کارآفرینی؛
3 - توسعه شرکتها.
در این رابطه توجه دولت فیلیپین به توسعه کارآفرینی از اهمیت زیادی برخوردار بوده و شامل موارد زیر است:
الف - پروژه حمایت از کارآفرینان2: ارائه خدمات مستقیم و غیرمستقیم، تقویت موقعیت کارآفرینی، جلب مشارکت سازمانهای مربوطه از مهمترین موارد مورد توجه در این پروژه است.

ب - خدمات مشاوره و توسعه#3: این برنامه مشوق گسترش رویه های مدیریتی و فنی مورد استفاده در سطح جهانی است که قابلیت رقابت جهانی بنگاههای کوچک و متوسط را نیز افزایش می دهد.
ج - برنامه توسعه کارآفرینی منطقه ای مبتنی بر شایستگی از طریق تشکل کارآفرینان4: هدف این پروژه کمک به کارآفرینان در مناطق شهری و نیمه شهری فیلیپین است.
د - برنامه اعتباری تالونگ ساتائو برای فقیرترین افراد5: هدف این برنامه تامین مالی کارآفرینانی است که به فقیرترین خانواده ها تعلق دارند.
ها - برنامه تامین معیشت بخشی6: این برنامه در جهت افزایش درآمد و بهبود شرایط معیشتی بخشهای محروم مانند کارگران، جوانان، افراد فقیر روستایی، زنان و دهقانان تلاش می کند و کمکهای بلاعوضی را برای ایجاد کار و منبع درآمد به آنها اعطاء می کند.
و - کمک به برنامه توسعه شرکتهای خرد7: این برنامه که توسط مجلس سنا و مجلس نمایندگان به تصویب رسیده است معطوف نیازهای گروههای محروم و یا بنگاههای تازه تاسیسی است که نمی توانند از نظر مالی به اندازه کافی سرمایه گذاری کنند.
ز - قانون صنعتی کردن منطقه ای8: هدف این برنامه کمک به ایجاد صنایع تولیدی یا پردازش کالا در مناطق شهری است.
ح - برنامه توسعه انتقال فناوری صنعتی به بنگاههای کوچک و متوسط9: قانون حمایت از بنگاههای کوچک و متوسط در اوایل سال 1991 تصویب شد. براساس این قانون «شورای توسعه بنگاههای کوچک و متوسط»10 و «شرکت ضمانت مالی برای تاسیس بنگاههای کوچک و متوسط»11 تشکیل گردید و بانکها نیز موظف شدند تا سالانه وجوهی را برای ایجاد بنگاههای کوچک و متوسط به صورت وام در اختیار متقاضیان قرار دهند.
شورای توسعه بنگاههای کوچک و متوسط بالاترین مرجع سیاستگذاری برای توسعه بنگاههای کوچک و متوسط است و مسئولیت رشد، گسترش و توسعه این بنگاهها در سطح فیلیپین را برعهده دارد. این شورا دارای چندین بخش است که عبارتند از: علوم و فناوری، کشاورزی، محیط زیست و منابع طبیعی، نیروی کار و اشتغال، تضمین و تامین مالی بنگاههای کوچک و متوسط و بخش تجارت و صنعت که ریاست شورا را نیز برعهده دارد.
دو کمیته تحقیقات و سیاستگذاری و همچنین کمیته طرح و برنامه نیز با ریاست بخش خصوصی اهداف این شورا را در جهت توسعه بنگاههای کوچک و متوسط پیش مــــی برند.

فعالیتهای شرکت ضمانت مالی در توسعه بنگاههای کوچک و متوسط
به طور کلی، فعالیتهای این شرکت برای توسعه بنگاههای کوچک و متوسط در کنار انجام فعالیتهای آموزشی در بعد ایجاد منابع مالی لازم و برقراری ضمانتهای کافی برای برخورداری کارآفرینان و بنگاههای کوچک و متوسط از وامهای بانکی جهت توسعه هستند. به طور کلی اهداف آن را در بخش مـــــالی می توان در سه اصل جستجو کرد:
تامین حمایت مالی برای تاسیس بنگاههای کوچک و متوسط و تامین سرمایه در گردش برای آنها؛
افزایش سطح حمایتها و کمکهای دولت در زمینه تامین منابع و اعتبارات مالی؛
ایجاد روشهای دیگر تامین مالی برای تاسیس بنگاههای کوچک و متوسط.
شرکت ضمانت مالی برای تحقق اهداف خود اقدام به تاسیس واحد تسهیل تامین مالی بنگاههای کوچک12 کرده است. این واحد باایجاد ارتباط با مراکز و موسسات مالی خصوصی زمینه های لازم برای سوق دادن منابع آنها به کارآفرینان و بنگاههای کوچک را فراهم می آورد. به طور کلی، استفاده کنندگان از اینگونه تسهیلات باید در چهار بخش ذیل فعالیت داشته باشند: تجارت محصولات کشاورزی؛ تولید کارخانه ای؛ فرآوری محصولات کشـاورزی؛ خدمات.
ضمن اینکه درخواست برخورداری از این تسهیلات باید در یکی از چهار زمینه زیر صورت گیرد:
- خرید اموال ثابت؛- توسعه و ساخت کارخانه؛- سرمایه در گردش ثابت؛- سرمایه در گردش جاری.

محدودیتهای رشد بنگاههای کوچک و متوسط
باید توجه داشت که در قوانین، کلیات تصویب می گردد و در مرحله اجرا، بسیاری از واحدها با مشکل مواجه می شوند. برای مثال واحدهای صنایع روستایی نمی توانند از برنامه های تامین مالی استفاده کنند، چرا که دارای تشکیلات اداری و بررسیهای کارشناسی مانند واحدهای بزرگتر نیستند و به همین دلیل نیز این قانون باایجاد اصلاحاتی، شرکت ضمانت مالی را ملزم به حمایت از این واحدها نیز کرد. بنگاههای کوچک و متوسط به سبب ماهیت وجودی شان دارای توانایی لازم برای تاثیرگذاری برروند کلی بازار و قوانین نیستند زیرا سهم زیادی از بازار را در زمینه فعالیت خود در دست ندارند و حتی نمی توانند در سیاستهای قیمت گذاری محصول در بازار تعیین کننده باشند.
همچنین این بنگاهها از مزایای تولید انبوه نیز برخوردار نیستند، گرچه این نوع امتیازات در تولید، خرید، حمل و نقل و بازاریابی در سطح انبوه امروزه رو به کاهش است و با نفوذ موفقیت آمیز بنگاههای کوچک و متوسط در بازار، دیگر این ابعاد در قیمت تمام شده محصول تعیین کننده اصلی نیستند.
عامل دیگری که موجب محدودیت این بنگاهها می شود نیازهای اطلاعاتی آنهاست. این اطلاعات بسیار گسترده و متنوع است و مهمترین مسائل در خصوص سیاستها، خط مشی های قانونی، فرصتها و خدمات و تغییرات را شامل می شود. از مهمترین اقدامات اصلاحی دولتها برای استفاده از اینگونه مزایا می توان به آزادسازی و حذف قوانین دست و پاگیر مربوط به این نوع بنگاهها اشاره کرد.
تغییرات سیاستهای دولت نیز تاثیرات معکوسی بر فعالیت بنگاههای کوچک و متوسط دارد. به همین دلیل لازم است تا نهادهای متعددی متولی کمک به این نوع بنگاهها باشند تا بتوانند امکان برخورداری از منابع مالی را برای آنها فراهم سازند.

نقش بنگاههای کوچک و متوسط در توسعه خود
مشارکت بخش خصوصی در رشد و توسعه بنگاههای کوچک و متوسط، نیروی محرک اتاق صنایع و بازرگانی فیلیپین بوده است و این مهم با همکاری شورای سیاستگذاری SMED صورت می گیرد. در سال 1996 رئیس جمهور وقت فیلیپین در جهت اقدامات استراتژیک برای رقابتی کردن شرکتها در سطح جهانی برنامه های زیر را درصدر فعالیتهای نهادهای زیربط قرار داد:
یکپارچگی آموزشهای کارآفرینی؛ ارتقاء منابع انسانی و آموزش؛ تسهیل دستیابی به فناوری؛ عقلایی کردن شرایط تامین مالی؛ توسعه فعالیتهای بازاریابی تهاجمی؛ افزایش سرمایه گذاری در بخشهای زیربنایی مناطق غیرشهری؛ ایجاد پایگاههای اطلاعاتی منسجم؛ تقویت نهادهای مسئول توسعه بنگاههای کوچک و متوسط.
به تازگی اتاق بازرگانی و صنایع با همکاری شورای توسعه بنگاههای کوچک و متوسط به صورت مشترک مراکزی را جهت حمایت از توسعه بنگاههای کوچک و متوسط ایجاد کرده اند که مدیریت این واحدها نیز به بخش خصوصی واگذار شده است. تعدادی از این مراکز عباتند از: «اتاق بازرگانی بنگاههای کوچک و متوسط»13، «مرکز بنگاههای کوچک و متوسط»14 و «پایگاه اطلاعات بنگاههای کوچک و متوسط»15. مراکزی نیز با هدف تقویت بازاریابی و نهایتاً بالابردن توان بنگاههای کوچک و متوسط ایجاد شده اند. این مراکز مطالعات امکان سنجی را از ابعاد انتقال فناوری، آموزشی، بازاریابی، تامین مالی و... انجام می دهند.

مهمترین چالشها
رشد و توسعه بنگاههای کوچک و متوسط به تامین نیازهای آنها بستگی دارد و نیازهای این بنگاهها نیز همواره درگذر زمان دستخوش تغییر می گردد. در حالی که بنگاههای کوچک و متوسط توانستند به فیلیپین کمک کنند تا بحران اقتصادی سال 1997 را پشت سر بگذارد اما جهانی شدن، چالشهای تازه ای فراروی این بنگاهها قرار داده است.
در یک مطالعه مشترک، دولت و بخش خصوصی به شناسایی مهمترین مسائلی پرداختند که بنگاههای کوچک و متوسط را تحت تاثیر قرار می دهند. نتایج این بررسی عوامل زیر را به عنوان مهمترین عوامل اثرگذار بر بنگاههای کوچک و متوسط معرفی کرد: بازاریابی، تامین مالی، بهره وری، تولید سبز و پاکیزه (تولید مبتنی بر اصول حفظ محیط زیست)، توسعه منابع انسانی، نبود زیرساختها و بالاخره صلح، ثبات و امنیت.
در بین عوامل بالا، بازاریابی و تامین مالی به عنوان مهمترین عواملی شناخته شدند که تاثیر زیادی بر شانس بنگاههای کوچک و متوسط برای بقا، رشد و رقابت در بازارهای محلی و جهانی دارند.
علاوه بردو عامل بالا که عوامل داخلی محسوب می شوند و می توانند توسط بنگاههای کوچک و متوسط کنترل گردند، برخی عوامل خارجی نیز بر وضعیت و سرنوشت این بنگاهها اثر می گذارند. از میان این دسته عوامل می توان نبود زیرساختهای لازم (مثلاً جاده، تاسیسات فرودگاهی و بندرگاهی)، مشکلات حمل و نقل، هزینه های بالای اخذ گواهینامه هایی همچون HACCP/GMP، ISO و نظایر آن را نام برد.
از دیگر مشکلات این بنگاهها می توان به مسئولیتهای اجتماعی&، وجود قوانین و مقررات دست وپاگیر اداری، فساد مالی و رشوه و همچنین مشکلات ناشی از تروریسم اشاره کرد. این عوامل دست به دست هم داده و برروی عملکرد بنگاههای کوچک و متوسط اثر می گذارند.
به ویژه این عوامل خارجی بنگاههای کوچک و متوسط خدماتی که بخش مهمی از بنگاهها را در فیلیپین شامل می شود را باشدت بیشتری تحت تاثیر خود قرار می دهند.

پانوشتها
1 - BUREAU OF SMALL AND MEDIUM BUSINESS DEVELOPMENT (BSMBD).
2 - ENTREPRENEUR SUPPORT PROJECT (ESP).
3 - IN - PLANAT CONSULTANCY SERVICES (IPICS).
4 - COUNTRYSIDE ENTREPRENEURSHIP DEVELOPMENT PROGRAM - COMPETENCY - BASED ECONOMIES THROUGH FORMATION (CEDP - CEFE).
5 - TULONG SA TAO CREDIT PROGRAM FOR POOREST OF THE POOR.
6 - SECTORAL LIVELIHOOD PROGRAM (SLP).
7 - ASSISTANCE TO MICRO - ENTERPRISE DEVELOPMENT PROGRAM (AMEDP).
8 - COUNTRYWIDE INDUSTRIALIZATION ACT.
9 - SMALL AND MEDIUM INDUSTRIAL TECHNOLOGY TRANSFER DEVELOPMENT PROGRAM (SMITTDP).
10 - SMALL AND MEDIUM ENTERPRISE DEVELOPMENT (SMED).
11 - SMALL BUSINESS GUARANTEED AND FINANCE CORPORATION (SBGFC).
12 - SMALL ENTERPRISE FINANCING FACILITY (SEFF).
13 - SME TRADE HOUSE.
14 - SME CENTER.
15 - SME DATA BASE.

منبع: / ماهنامه / تدبیر / 1382 / شماره 140، دی ۱۳۸۲/۱۰/۱۵