با بروز خشکسالی در آسیای مرکزی در تابستان امسال، تنش و مناقشه بخاطر آب در بین پنج کشور این منطقه رو به افزایش گذاشته است.
برنامه عمران سازمان ملل (UNDP) در گزارش خود با پیش بینی این وضعیت به نقل از پورتال آب آسیای مرکزی ، اعلام کرده بود که حجم آب در دو منبع بزرگ آب ازبکستان و یک سد بزرگ در تاجیکستان به کمتر از حجم آب معمول در این فصل رسیده است.
در این گزارش اعلام شده که پنبه زارهای ازبکستان در مناطق 'خوارزم' و 'کاراکالپاقستان' و ترکمنستان در منطقه 'داش هوز' بخاطر این خشکسالی به شدت آسیب می بینند.
براساس این گزارش این خشکسالی می تواند به تورم قیمت مواد غذایی بخصوص در تاجیکستان و قزقیزستان که در زمره فقیرترین کشورهای آسیای مرکزی محسوب می شوند، دامن بزند.
اما این دو کشور که در بخش بالادست منطقه آسیای مرکزی قرار دارند، از نظر داشتن منابع آب از سه کشور ازبکستان، قزاقستان و ترکمنستان که در بخش پایین دست این منطقه واقع شده اند، بسیار غنی تر هستند.
طبیعی است که کم آب ناشی از خشکسالی در این سه کشور اخیر نیز که برای آبیاری اراضی کشاورزی خود به شدت به آب نیازمند هستند، می تواند به اوج گرفتن قیمت مواد غذایی در این کشورها بیانجامد.
این آثار منفی خشکسالی در کشورهای آسیای مرکزی، به زعم کارشناسان این منطقه، می تواند تنش بین این کشورها را که زمانی تحت سیطره کشوری به نام اتحاد جماهیر شوروی، نه به عنوان یک کشور مستقل که به عنوان استان های داخلی این کشور عمل می کردند، به شدت بالا ببرد.
این پنج کشور که توسط دو رودخانه بزرگ'سیردریا' و 'آمودریا' به یکدیگر متصل می شوند، در دوران اتحاد جماهیر شوروی مطابق نظام زیرساختی و تجاری خاص آن دوران که برای مدیریت منابع آب این منطقه طراحی شده بود، از آب این دو رودخانه استفاده می کردند.
طبق این نظام، دو جمهوری قرقیزستان و تاجیکستان که در قسمت بالادستی این منطقه قرار داشتند، صاحب سد و نیروگاه های برق آبی شده بودند و درطول سال با استفاده از آب این رودخانه ها مبادرت به تولید برق می کردند و همچنین آب موردنیاز برای آبیاری اراضی کشاورزی جمهوری های پایین دست یعنی ازبکستان و ترکمنستان را فراهم می ساختند.
جمهوری های پایین دست نیز چون صاحب منابع عظیم ذغال سنگ و گاز طبیعی بودند، به سهم خود، نیازهای انرژی جمهوری های بالادست را فراهم می ساختند.
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه 90میلادی و استقلال جمهوری های 15گانه آن، نه تنها نظام سیاسی این ابرقدرت سابق، که بقیه نظام های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ...آن نیز دچار تغییرات اساسی شد و رهبران این جمهوری ها که سابقا در رده یک استاندار ساده از حداقل قدرت و اختیار در محدوده داخلی برخوردار بودند، یکباره در مقام ریاست جمهوری یک کشور مجبور به تصمیم گیری در محدوده های خارجی و بین المللی شدند.
این رهبران درخصوص ادامه استفاده مشترک از آب دو رودخانه، طبق نظام سابق، یا تغییر این نظام، درمقابل انتخاب دشواری قرار گرفتند که از قراین برمی آید سرانجام راه دوم را پیش گرفتند و هرکدام با کنترل منابع واقع در محدوده تحت حاکمیت خود – آب یا انرژی - صرفا در راستای منافع فوری خود بدون درنظرگرفتن نیازهای همسایگان شان، شروع به بهره برداری از این منابع کردند.
به نظر می رسد جمهوری های بالادستی یعنی قرقیزستان و تاجیکستان که دارای سد و مخازن بزرگ آبی هستند تعهدی برای رها کردن آب کافی جهت آبیاری محصولات کشاورزی جمهوری های پایین دستی یعنی ترکمنستان و ازبکستان ندارند و درمقابل، این دو جمهوری اخیر نیز که دارای سوخت های فسیلی برای تولید انرژی هستند، تعهدی برای ارسال آنها به جمهوری های بالادستی ندارند.
طبیعی است ادامه این شرایط ، نه تنها ساختار غیر مستحکم سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این جمهوری ها، بلکه ثبات کل منطقه آسیای مرکزی را می تواند تحت تاثیر خود قرار دهد.

نگاه جمهوری های آسیای مرکزی به مساله آب
نوع نگاه مسوولان جمهوری های آسیای مرکزی به مساله آب می تواند تا حدودی گویای مواضع سیاسی این کشورها در قبال این موضوع باشد.
رییس جمهوری ازبکستان با اشاره به اینکه آسیای مرکزی در حال حاضر با کمبود منابع آب مواجه شده به طوری که میانگین آب رودخانه های اصلی این منطقه نظیر آمودریا و سیردریا از 70 درصد سالانه بالاتر نمی رود، گفته است: ادامه این وضعیت امکان تامین آب سالم برای آشامیدن و آبیاری را از بین می برد.
اسلام کریم اف افزوده است: هم اکنون نزدیک به 65 درصد جمعیت منطقه روستایی هستند که به آب برای افزایش تولید محصولات کشاورزی نیاز دارند.
وی تاکید کرده است: امروز مشکل آب از بحران انرژی و سوخت خطرناک تر است بنابر این کشور های منطقه باید از منابع آب به طور عادلانه بهره برداری و نگهداری کنند.
البته وی درباره راه‌اندازی نیروگاه‌های برق – آبی در منطقه هم معتقد است که اگر به طور مستقل کار کارشناسی بین‌ المللی صورت گیرد و گفته شود راه اندازی این نیروگاه‌ها باعث کاهش آب در کشورهای پایین دست نمی‌شود و امنیت زیست محیطی منطقه به خطر نمی‌افتد، ازبکستان با این امر موافق و حتی آماده است در احداث این تاسیسات سرمایه‌گذاری نیزنماید.
رئیس جمهوری ترکمنستان نیز از کشورهای آسیای مرکزی دعوت کرده است که برای استفاده از ذخایر آب رودخانه های تاجیکستان به این کشور کمک کنند.
قربان قلی بردی محمداف از کشورهای ازبکستان، قزاقستان و قرقیزستان خواسته است که برای حفظ حجم کنونی آب رودخانه های فرامرزی که از کوهستان تاجیکستان نشأت می گیرد بطور مشترک اقدام کرده و برای حل مشکل انرژی تاجیکستان به طور دسته جمعی به این کشور کمک مالی کنند.
رئیس جمهوری ترکمنستان افزوده است: تنها راه برون رفت از وضعیت بحرانی انرژی در تاجیکستان، ایجاد و احداث سد و نیروگاه های جدید برق- آبی روی این رودخانه ها است، زیرا پذیرفتنی نیست کشوری که رودخانه های بزرگ منطقه از آن سرچشمه می گیرد با مشکل کمبود نیروی برق رو برو باشد.
بردی محمد اف همچنین گفته است: در صورت اقدام یک جانبه تاجیکستان ممکن است در آینده حجم آب رودخانه ها برای کشورهای پایین دست کاهش یابد.
سفیر قرقیزستان در تهران نیز گفته است: نه تاجیکستان و نه قرقیزستان هیچ تاثیر منفی در خشک شدن و یا کم آب شدن دریای آرال ندارند و از طرف ما همان مقدار آبی که وارد دریای آرال می‌گردید، تغییر نکرده است .
مدتکان شریم‌کولوف افزوده است: مساله خشک شدن دریای آرال مربوط به برداشت بیشتر آب از سوی کشورهای پایین دست می‌باشد و البته طبیعی است که با توجه به رشد جمعیت و توسعه مراکز صنعتی که آب بیشتری را نیاز دارند، این مسئله صورت گیرد.
به گفته وی قرقیزستان در برنامه‌ها و احداث نیروگاه‌های جدید برق – آبی با سازمان‌های بین‌المللی نظیر بانک جهانی مشاوره دارد و به توصیه‌ها و پیشنهادات آنها گوش می‌دهد.
به زعم او بانک جهانی بر این باور است که جهت دسترسی به همکاری باثبات کشورهای منطقه، رویکرد متوازن کشورهای منطقه الزامی است و در همین راستا بانک جهانی این مساله را خاطر نشان کرده که کشورهای پایین دست باید تابع اصولی باشند که به کشورهای بالادست به شکل پرداخت پول خدماتی را که در جهت نگهداری از منابع آبی صورت می‌گیرد، جبران نمایند و پرداخت این مقدار پول بایستی طبق یک توافق‌نامه رسمی به تایید طرفین برسد.
به نظر شریم کولوف تمام تصمیم‌گیری‌ها در رابطه با آب در قرقیزستان نشات گرفته از قانون اساسی این کشور به شکلی است که علیه منافع هیچ کشوری نبوده و البته در راستای تامین منافع اقتصادی و امنیت این کشور نیز است.
سفیر سابق جمهوری تاجیکستان در تهران نیز گفته است: مشکل آب در خاورمیانه و آسیای مرکزی دارای قدمتی طولانی است و در زمان اتحاد جماهیر شوروی مناقشه آب در آسیای مرکزی در قالب رهبری دولت مرکزی حل و فصل می‌شد و کمبود آب، برق و نفت و گاز حس نمی‌شد.
رمضان میرزایف افزوده است: پس از استقلال جمهوری‌ها، دولت‌های جدید برای فراهم کردن شرایط خوب برای مردم خود بتدریج با مشکلات جدید از قبیل کمبود آب، نرسیدن گاز و برق مواجه شدند و در این راستا جمهوری‌های قرقیزستان و تاجیکستان به این نتیجه رسیدند که تنها منبع انرژی و سرمایه آنها جهت گسترش و توسعه اقتصاد آنها، آب و تاسیسات و نیروگاه‌های برق – آبی هستند؛ اگرچه طرح‌های اولیه این نیروگاه‌ها در دوران اتحاد جماهیر شوروی پایه‌ریزی و آماده شده بود.
وی یادآور شده است: کشورهای پایین دست با ساخت نیروگاه‌های برق- آبی در بالا دست مخالف هستند ولی من به عنوان یک کارشناس و مهندس عمران که در ساخت و ساز سد تخصص دارم کاملاً با دیدگاه‌ کشورهای پایین دست مخالفم، زیرا آبی که در پشت سد جمع می‌‌شود فقط برای گردش توربین‌ها استفاده می‌شود.
گفتنی است سیر‌دریا طولانی‌ترین رودخانه آسیای مرکزی است که دارای 3019 کیلومتر طول و 219 کیلومتر مربع حوضه آبی بوده وحدود 75% آب آن از قرقیزستان، 15% از ازبکستان، 7% از قزاقستان و 3% از تاجیکستان تامین می‌شود و این رودخانه از خاک قرقیزستان، تاجیکستان و قزاقستان عبور می‌کند.
رود‌خانه بزرگ دیگر این منطقه، آمو‌دریا، از کوه‌های تاجیکستان سرچشمه می‌گیرد و دارای طولی معادل 2540 کیلومتر و حوضه آبی 310 کیلومتر مربع است و 75% از آب آن از تاجیکستان و 14% آن از افغانستان تامین می‌شود، این رودخانه از خاک ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان عبور می‌کند.
البته سخنان آقای بان‌کی‌مون دبیرکل سازمان ملل نیز که در این خصوص گفته است: ' تا سال 2050 میزان آب آمو‌دریا و سیر‌دریا که از دو کشور کوهستانی قرقیزستان و تاجیکستان سرچشمه می‌گیرد می‌تواند بین 30 تا 40 درصد کاهش یابد و به این خاطر منابع آبی آسیای مرکزی نیز بسیار آسیب‌پذیر است.' قابل توجه است.
شاید این گفته دبیرکل سازمان ملل به این پیش بینی متخصصان این سازمان برمی گردد که معتقدند تغییرات آب وهوایی در 50سال آینده موجب افزایش روان آب ها از کوه های آسیای مرکزی به علت ذوب شدن یخچال های طبیعی خواهد شد و بعد از آن کم آبی این منطقه را فراخواهد گرفت.

منبع: / خبرگزاری / ایرنا ۱۳۹۰/۴/۱۳