نویسنده: دکتـــر نازیلا سلطانی
باز هم بی‌نتیجه بود. با دو دست شقیقه‌هایش را فشار داد. سرش گیج می‌رفت. این‌بار دیگر می‌خواست به معلم مدرسة پسرش بگوید که او را سر کلاس و جلو دانش‌آموزان دیگر برای این عادت زشتش سرزنش کند. همة راهها را امتحان کرده بود. انواع تنبیه‌ها و تشویق‌ها را برای ترک این عادت ناپسندش در نظر گرفته بود. اما هیچ‌کدام مؤثر نبود. شب‌ها همه‌چیز خوب بود. پسرک قول می‌داد و با وعده‌های مادر به‌خواب خوش فرو می‌رفت. اما صبح روز بعد، مادر می‌ماند و یک رختخواب خیس. پسرک انکار می‌کرد: من این‌کار را نکرده‌ام! مادر درمانده شده بود. شاید در تربیت کودکش سستی و سهل‌انگاری کرده بود. به چشمانش نگاه کرد، معصوم بودند و ترسان. دستش پایین افتاد و در برابر کودک بی‌گناه شرمگین شد ...
رختخواب خیس
شب‌ادراری به ‌معنای ناتوانی در کنترل ادرار در طول ساعات شب است. اغلب پزشکان این اصطلاح را برای کودکان زیر پنج سال به‌کار می‌برند؛ با این‌ حال، 5 میلیون کودک در ایالات متحدة امریکا زندگی می‌کنند که بعد از شش سالگی هم رختخواب خود را خیس می‌کنند. پس بپذیرید که کودک شما تنها نیست. برای شناخت پدیدة شب‌ادراری باید بدانیم که کلیه‌ها چگونه کار می‌کنند. کار کلیه‌ها ساختن ادرار است. ادرار از طریق حالب‌ها به مثانه فرستاده می‌شود. مثانه شبیه بالون است و ادرار را در خود نگه می‌دارد. یک دریچة عضلانی نیز مانع خروج ادرار از مثانه می‌شود. با پر شدن مثانه، یک پیام عصبی به مغز می‌رسد و مغز دستور باز شدن دریچة عضلانی را صادر می‌کند. اگر کودک در زمان خواب این پیام را دریافت نکند، مثانة او خودبه‌خود خالی می‌شود.
علل ایجادکنندة شب‌ادراری ناشناخته‌اند. اما عوامل متعددی با این عارضه ارتباط دارند:
1. حجم مثانه: شب‌ادراری ممکن است به‌دلیل ظرفیت کم مثانه باشد.
2. سابقة خانوادگـــی: کودکان والدینی که شب‌ادراری داشته‌اند، بیشتر احتمال دارد که به این عارضه دچار ‌شوند.
3. عفونت:عفونت کلیه‌ها یا مثانه ممکن است باعث شب‌ادراری کودکی شود که سابقة این مشکل را نداشته است.
4. کمبــود هـــورمون ضد ادرار:میزان این هورمون در بدن کودکانی که رختخواب خود را خیس می کنند کمتر از سایرین است.این هورمون ساخت ادرار را کاهش میدهد.بنابراین،افراد دارای سطح پایین هورمون ضد ادرار ممکن است ادرار بیشتری بسازند و مستعد شب‌ادراری باشند.
5. تأخیر در رشـــد و نمـــو: کودک ممکن است به علت تأخیر رشد دستگاه عصبی خود قادر به دریافت پیام از مثانة پر نباشد.
6. خـــواب بسیار عمیق: تعدادی از پزشکان به در نظر گرفتن این عامل به‌تنهایی اعتقادی ندارند.
7. رژیم غذایــــی: مصرف شکلات و مواد کافئین‌دار و محصولات غذایی حاوی مواد رنگی مصنوعی کودک را مستعد شب‌ادراری می‌کند.
8. علل روانی و عاطفی: برخی از کودکان دچار مشکلات روانی و عاطفی‌اند و اعتمادبه‌نفس کافی برای کنترل ادرار پیدا نکرده‌اند. این کودکان نیز مستعد شب‌ادراری‌اند.
کودکان در حدود پنج الی شش سالگی کنترل ادرار در طول شب را به‌دست می‌آورند. اما 15 درصد کودکان پس از پنج‌ سالگی همچنان در شب رختخواب خود را خیس می‌کنند. جالب آنکه 3 درصد افراد تا پانزده سالگی نیز گاه‌گاه به این مشکل دچار می‌شوند. آنچه اهمیت دارد دانستن این موضوع است که شب‌ادراری بیماری نیست، بلکه وضعیتی است که نیاز به درمان مؤثر و مداوم دارد.
آشنا کردن کودک با عارضة شب‌ادراری
گاه کودک از شما می‌پرسد: «من نمی‌خواهم رختخوابم را خیس کنم. نمی‌خواهم شما را به دردسر بیندازم. پس چرا این اتفاق می‌افتد؟» ابتدا باید به کودک بفهمانید شب‌ادراری گناه نیست. خودتان هم باور کنید که کودک بدون هیچ غرضی اینکار را انجام میدهد. پس تنبیه یا شرمنده کردن او وضع را بهتر نخواهد کرد. برای کودکتان توضیح دهید که احتمالاً کلیة او بیشتر از کلیة دیگران ادرار میسازد یا مثانه‌اش قادر به نگهداری ادرار نیست. می‌توانید با یادآوری این مسئله که شما و پدرش هم مثل او بوده‌اید، فرزند خود را متوجه کنید که تنها نیست. یک بادکنک را از آب پر کنید. به کودک بگویید که این بادکنک شبیه مثانه است. وقتی پر میشود به دیواره‌هایش فشار می‌آید و کشیده میشود. تا زمانی که دهانة بادکنک بسته باشد، آب از آن خارج نمی‌شود. هرگاه مغز دستور دهد، دهانة بادکنک باز می‌شود و ادرار بیرون می‌ریزد. به کودک بفهمانید که فرمان مغز همان چیزی است که او باید هنگام خواب دریافت کند. همچنین، کودک باید از نظر مشکلات و بیماری‌های مربوط به شب‌ادراری بررسی شود. بخصوص کودکی که علاوه بر شب، در طول روز هم دچار مشکل در کنترل ادرار است. این کودک را باید پزشک معاینه کند و تحت آزمایش‌های ادراری قرار گیرد. خوشبختانه بجز در مورد کودکانی که دچار بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت و عفونت یا ناهنجاری‌های مادرزادی‌اند، اغلب معاینات کودک را طبیعی نشان می‌دهند.
درمان شب‌ادراری کودکان
راه‌های متفاوتی برای جلوگیری از شب‌ادراری کودکان وجود دارد. توصیه‌های کاربردی زیر را به‌خاطر بسپارید:
1. نوشیدن مایعات را قبل از خواب کودک محدود کنید. بعد از شام، نوشیدن حداکثر یک لیوان آب کافی است. مقدار دقیق مایع مورد نیاز بدن کودک خود را از پزشک بپرسید.
2. کـــودک را پیش از خواب به توالت بفرستید. اگــــر مثانه‌اش پر نیست، مجبورش نکنید که آن را خالــــی کند. این کار باعث می شود رختخوابش را خیس کند زیرا در کار مثانه اختلال به‌وجود مـــی‌آورد.
3. محدودسازی مصرف مایعات در طول روز هیچ کمکی به بهبود شب‌ادراری نمی‌کند. محدودسازی مایعات باید حداکثر دو الی سه ساعت قبل از خواب کودک باشد.
4. شب‌ها چراغ توالت را روشن بگذارید. گاه ترس از تاریکی باعث می‌شود که کودک رختخوابش را ترک نکند.
5. می‌توانید از روش جایزه و ستاره کمک بگیرید. جدولی برای کودک رسم کنید و هر روز در آن یادداشت کنید که شب قبل را خشک گذرانده یا خیس. به‌ازای شب‌های خشک به او ستاره بدهید و بعد از آنکه چند ستاره گرفت، تشویقش کنید.
استفــــاده از زنگ هشــــدار دهنده
در کودکی که رختخوابش را خیس می‌کند، باید راه عصبی مغز به مثانه تقویت شود. زنگ‌های هشداردهنده برای تقویت این مکانیسم به‌کار می‌روند. یک گیرندة رطوبت، بلافاصله پس از شروع ادرار کردن کودک، در رختخواب او فعال می‌شود و زنگ را به‌صدا درمی‌آورد. برخی از این زنگ‌ها لرزشی هستند که برای کودکانِ دچار مشکلات شنوایی یا آنهایی که به همراه سایرین در یک اتاق می‌خوابند به‌کار می‌روند. هنگامی که کودک بیدار می‌شود و به سمت توالت می‌رود، این زنگ هشداردهنده عضلات سقف لگن را تحریک و منقبض می‌کند. در نتیجه، جلو خروج بیشتر ادرار گرفته می‌شود. به‌تدریج کودک می‌آموزد که پیش از به‌صدا درآمدن زنگ از خواب بیدار شود یا تمام شب را بدون نیاز به ادرار کردن به‌ خواب رود. به این ترتیب، مشکل شب‌ادراری حل می‌شود. استفاده از این روش برای کودکان زیر هفت سال مناسب نیست. زیرا کودک باید آن‌قدر بزرگ شده باشد که مشکل شب‌ادراری را دریابد و، به‌عنوان بخشی از درمان، با والدین و پزشک همکاری کند. براساس آمار به‌دست‌آمده، این زنگ‌ها می‌توانند تا 70 درصد در درمان شب‌ادراری مؤثر باشند. اما در 10 الی 15 درصد موارد، احتمال عود شب‌ادراری وجود دارد. توصیه می‌شود که استفاده از این زنگ‌ها حداقل سه هفته پس از خشک شدن رختخواب کودک ادامه یابد. به‌‌نظر می‌رسد که درمان هر کودک با این روش به چهار الی پنج ماه زمان نیاز دارد.
درمان دارویی شب‌ادراری کودکان
داروها بسیار سریع‌تر از زنگ‌های هشداردهنده عمل می‌کنند، بخصوص در کودکانی که به اردو یا سفر چند‌روزه می‌روند. اما این داروها، به‌جای معالجه کردن عارضه، آن را برای مدت کوتاهی پنهان می‌کنند.
* اسپری استنشاقی دسموپرسین برای مدت زمان کوتاه مفید است. این دارو باعث کاهش تولید ادرار می‌شود، بسیار سریع اثر می‌کند و عوارض جانبی بسیار کمی دارد. طرز مصرف آن به صورت یک پُف در هر سوراخ بینی قبل از خواب است.
* داروی ایمی‌پرامین هم که در درمان افسردگی بالغین به‌کار می‌رود، با بهبود وضعیت خواب کودک، از عارضة شب‌ادراری جلوگیری می‌کند. همچنین این دارو، با اثر بر عضلات مثانه، مانع شب‌ادراری می‌شود. به‌خاطر داشته باشید که نباید بیش از سه ماه از این دارو استفاده کنید زیرا می‌تواند موجب تغییر رفتار کودک شود.
* در مورد برخی کودکان که عضلات مثانة آنها قبل از پر شدن کامل مثانه منقبض می‌شود، اکسی‌بوتین کاربرد دارد.
عــــــــــود شب‌ ادراری
گاه کودکانی که مدت‌های طولانی رختخواب خود را خیس نکرده‌اند، دوباره شروع به شب‌ادراری می‌کنند. این عارضه در اغلب موارد علت روانی دارد. کودک به‌دلیلی که می‌تواند تولد یک خواهر یا برادر جدید باشد مضطرب و نگران است. چنین کودکی نیاز به مشاورة روانی دارد و لازم است با او دربارة آنچه نگرانش می‌کند صحبت شود. از هر صد کودک مبتلا به شب‌ادراری، یک تا دو کودک تا پانزده سالگی رختخواب خود را خیس می‌کنند. شب‌ادراری عارضه‌ای پردردسر ولی خوش‌خیم است و در بیشتر موارد به‌سادگی برطرف می‌شود. بسیاری از کودکان سعی می‌کنند بیدار بمانند تا جلو این اتفاق را بگیرند. باید به چنین کودکانی اطمینان داد که این مسئله دیر یا زود حل خواهد شد. پزشک و پدر و مادر در کنار او هستند و او را حمایت می‌کنند تا مشکل به‌طور کامل برطرف شود.