وقتی به وسیله نهضت ترک های جوان که جمعیت اتحاد و ترقی را تشکیل داده بودند، سلطان عبدالحمید دوم، یعنی سلطانی که با بستن مجلس و عزل مدحت پاشا، مشروطیت را تعطیل کرده بود، در 27 آوریل 1909 برکنار شد و محمد پنجم (محمد خامس) ملقب به «رشاد» به سلطنت رسید - چون طبق قانون مشروطیت، فاقد اختیار بود- سه تن از رهبران ترک های جوان به نام های جمال پاشا، طلعت پاشا و انورپاشا عملاً همه اختیارات حکومتی را به دست گرفتند، سلطان را عملاً در قصر سلطنتی محبوس کرده بودند و جمعیت اتحاد و ترقی با ایدئولوژی «پان ترکیسم» و مشروطه خواهی حکومت را به دست گرفت به طوری که انورپاشا به وزارت جنگ، طلعت پاشا به وزارت کشور و بعداً نخست وزیری و بالاخره جمال پاشا به ریاست ستاد ارتش و وزیر دریاداری رسیدند.

ورود عثمانی (ترکیه) به جنگ جهانی اول
در پی وقایعی چون قیام های مکرر ضدعثمانی در شبه جزیره بالکان که به تحریک روسیه در 1913 صورت گرفته بود و حتی قبل از آن نیز طرابلس غرب (تریپولی) از دست عثمانی جدا شد و ایتالیایی ها به آن مستولی شدند، دولت عثمانی چون عامل شورش در مستعمرات خود را دولت های روسیه، انگلستان و فرانسه می دانست به متحدین به رهبری آلمان پیوست. وقتی در دوم آگوست 1914 جنگ جهانی اول آغاز شد بنا به صلاح و نظر انورپاشا و جمال پاشا، بین عثمانی و آلمان یک پیمان سری بسته شد و یک ژنرال آلمانی به نام «لیمان فن ساندرس» مشاور ستاد ارتش عثمانی شد و در ماه اکتبر 1914 ناوگان ترک به فرماندهی افسران آلمانی بنادر روسیه را زیر آتش گرفتند و در نتیجه این عمل، متفقین که همان کشورهای «اتفاق مثلث» بوده و شامل روسیه، بریتانیا و فرانسه بودند در چهارم نوامبر 1914 به عثمانی اعلان جنگ دادند. در جریان این جنگ بود که دو افسر ترک به نام های مصطفی کمال پاشا و عصمت پاشا که قبلاً به جمعیت اتحاد و ترقی پیوسته بودند، در جبهه های مختلف از خاک عثمانی دفاع کردند. انگلیسی ها به فرماندهی ژنرال آلن بی و فرانسویان به فرماندهی ژنرال موده به کمک سرهنگ لورنس جاسوس انگلیسی، در جبهه عراق، سوریه و عربستان، نیروهای عثمانی را شکست دادند و ارتش عثمانی ناچار به سمت قسطنطنیه (استانبول) عقب نشینی کرد. دو ماه بعد از جنگ جهانی اول یعنی در ژوئیه 1918 سلطان محمد پنجم درگذشت و محمد ششم ملقب به وحیدالدین به پادشاهی و خلافت عثمانی رسید. در 16 مارس 1920 شهر استانبول توسط متفقین اشغال شد و حتی یونانی ها شهر «ازمیر» را اشغال کردند. به این ترتیب طی جنگ جهانی اول به تدریج عثمانی دچار فروپاشی شد و سرانجام نمایندگان عثمانی در 10 آگوست 1920 قراردادی در روستای «سور» نزدیکی پاریس با متفقین امضا کردند که بسیار اسارت بار بود. طبق این قرارداد، سوریه و لبنان، عراق و اردن و شهر ازمیر از ترکیه جدا شد و مرزهای عثمانی محدود به آناتولی و بندر استانبول شد. در این هنگام بود که «ژنرال عصمت پاشا» و «ژنرال مصطفی کمال پاشا» دست به قیام زده و در آگوست 1922 ضد یونانی ها برخاستند و در همان سال ازمیر را آزاد کردند. از سوی دیگر به علت تجزیه خاک عثمانی سلطان محمد ششم استعفا داد و در 18 نوامبر 1922 عبدالمجید دوم سلطان و خلیفه عثمانی شد ولی ژنرال مصطفی کمال پاشا سیستم خلافت و سلطنت را قبول نداشت و در اول نوامبر ضمن اعلامیه یی نظام پادشاهی را لغو کرد و مجلس ملی کبیر را تشکیل داد و نام کشور را به ترکیه تغییر داد و به کار بردن نام عثمانی ممنوع شد. در 24 ژوئیه 1923 نمایندگان ترکیه یعنی عصمت پاشا (عصمت اینونو) و جلال بایار به نمایندگی از جانب مصطفی کمال پاشا، در کنفرانس «لوزان» در سوئیس بعضی از امتیازاتی که در قرارداد «سور»، دولت های متفق از عثمانی گرفته بودند، لغو و کاپیتولاسیون را ملغی کردند و شهر ازمیر را طی قراردادی به میهن خود بازگرداندند و حق حاکمیت ترکیه بر تنگه های بسفر و داردانل به رسمیت شناخته شد و در 29 اکتبر 1923 مصطفی کمال پاشا رهبر حزب جمهوریخواه خلق به ریاست جمهوری رسید و ادعا کرد ترکیه در درجه اول یک کشور اروپایی است تا آسیایی و سیستم لائیک را بنیان نهاد و سعی کرد جامعه ترکیه را از نظر تعلیم و تربیت، عادات اجتماعی و لباس پوشیدن به اروپاییان نزدیک سازد. لازم به یادآوری است که مصطفی کمال پاشا برای اروپایی کردن ترکیه راهی را که قبلاً محمود دوم و عبدالمجید اول در زمان حکومت عثمانی پیموده بودند، تکمیل کرد. مصطفی کمال پاشا در 26 نوامبر 1935 از جانب مجلس ملی کبیر ترکیه به آتاتورک (پدر ملت ترک) ملقب شد. مصطفی کمال پایه گذار جمهوری اول ترکیه است. از 1923 تا 1960 را دوره جمهوری اول ترکیه می گویند. این دوره با کودتای ژنرال گورسلی در 1960 به پایان رسید. از آن پس تا 1989 را جمهوری دوم و از زمان ریاست جمهوری تورگوت اوزال به بعد را جمهوری سوم ترکیه می گویند.

ترکیه از جمهوری اول تا جمهوری دوم
بعد از مرگ آتاتورک در نوامبر 1938 ژنرال عصمت پاشا که به سبب پیروزی بر یونانی ها در خلال جنگ جهانی اول به عصمت اینونو معروف شده بود، به جانشینی آتاتورک رسید و رئیس جمهور شد. او سه مرتبه به ریاست جمهوری رسید تا آنکه در 14 مه 1950 در جریان انتخابات ریاست جمهوری، حزب دموکرات ترکیه به ریاست محمود جلال بایار، حزب جمهوریخواه خلق که رهبری آن با عصمت اینونو بود، شکست داد و جلال بایار با تصویب مجلس ملی کبیر در 22 مه 1950 به ریاست جمهوری رسید. جلال بایار از 1950 تا 1960 به مدت 10 سال عهده دار ریاست جمهوری بود. در زمان ریاست جمهوری او عدنان مندرس نخست وزیر بود. در دوره ریاست جمهوری جلال بایار و نخست وزیری عدنان مندرس، حکومت دیکتاتوری به وسیله عدنان مندرس سایه خود را بر همه شئون جامعه گستراند. روزنامه نگاران زیادی توقیف شدند و اموال حزب جمهوریخواه که ریاست آن با عصمت اینونو بود، مصادره شد. در سیاست خارجی، ترکیه در 1950 سربازان خود را به جنگ کره به کمک امریکا فرستاد و ضمناً این کشور را وارد پیمان های بغداد و آتلانتیک شمالی (ناتو) کرد و دوست وفادار غرب بود. اما تظاهرات دانشجویی و وخیم شدن وضع امنیت کشور، ارتش را وادار به مداخله کرد و در 27 مه 1960 ژنرال گورسل با یک کودتای نظامی بیشتر زمامداران ترکیه را بازداشت کرد. در راستای مبارزه و مجازات با مقصران سیاسی دادگاهی در جزیره «یاسی آدا» در دریای مرمره تشکیل شد و مندرس نخست وزیر محکوم به اعدام و حکم دوباره او اجرا شد ولی جلال بایار یک درجه تخفیف گرفت و به حبس محکوم شد. ژنرال گورسلی به ریاست جمهوری و نخست وزیری رسید ولی ریاست ستاد ارتش را به ژنرال جودت سونای واگذار کرد و همچنین پست نخست وزیری را در 20 نوامبر 1961 به عصمت اینونو سپرد و او یک کابینه ائتلافی از احزاب عدالت و جمهوریخواه خلق تشکیل داد. در زمان ژنرال گورسلی که ریاست جمهوری او تا 1966 طول کشید بیشترین سال زمامداری نخست وزیران با عصمت اینونو و سلیمان دمیرل رهبر حزب عدالت نخست وزیر بود. ژنرال گورسلی در مارس 1966 درگذشت و به جای او ژنرال جودت سونای در 29 مارس 1966 به ریاست جمهوری رسید. او تا 1973 توانست رئیس جمهور باشد. در مدت هفت سال زمامداری ژنرال سونای، سلیمان دمیرل، ینهات اریم، فرید ملن و نایم تالو با حرف شنوی از نظامیان، نخست وزیر بودند. در 6 آوریل 1973 دریاسالار فخری کورتورک قدرت با حمایت ارتش ژنرال جودت سونای را کنار زد و خود به ریاست جمهوری و فرماندهی کل نیروهای مسلح ترکیه رسید. در زمان حکومت نظامی فخری کورتورک بحران کابینه ها شدت یافت، به طوری که به تناوب سه بار بولنت اجویت از حزب جمهوریخواه خلق و سلیمان دمیرل از حزب عدالت نیز سه بار به نخست وزیری رسیدند. از بحران های سیاست خارجی در دوره اول نخست وزیری اجویت فرستادن ارتش ترکیه به قبرس و شکست دادن یونانی های قبرس بود که عاقبت منجر به قطع کمک های امریکا به ترکیه شد و عاقبت با پادرمیانی سران ناتو و دولت امریکا به دستور فخری کورتورک، قوای ترکیه، قبرس را تخلیه کرد. اما در 19 استان ترکیه اغتشاشات کارگری و دانشجویی، امنیت کل کشور را به مخاطره انداخت، به طوری که در ژانویه 1980 ژنرال های ترکیه به رهبری «ژنرال کنعان اورن» با صدور اخطاریه یی از همه سیاستمداران اعم از جمهوریخواه خلق و عدالت، خواستند اقدامی جهت جلوگیری از اعتصابات و اغتشاشات به عمل آورند وگرنه ارتش تکلیف سیاسیون را تعیین خواهد کرد. ارتش به رهبری ژنرال کنعان اورن در 12 سپتامبر 1980 با یک کودتا حکومت را به دست گرفت. او علاوه بر ریاست جمهوری، فرمانده کل ارتش و فرماندار نظامی سراسری ترکیه شد و مجلس ملی کبیر ریاست جمهوری او را تایید کرد. ژنرال اورن ابتدا سلیمان دمیرل و دیگران را زندانی کرد و ژنرال بولنت اولسور فرمانده سابق نیروی دریایی را به نخست وزیری رساند. در 7 نوامبر 1982 طی رفراندومی در قانون اساسی تغییرات جدیدی داد و در 1983 به دنبال سیاست واگذاری پست های سیاسی به غیرنظامیان در 6 نوامبر 1983 «تورگوت اوزال» رهبر حزب مام میهن به نخست وزیری رسید. او که یک تکنوکرات در زمینه اقتصاد و مهندسی برق بود، توانست اقتصاد بیمار ترکیه را نجات دهد. در 31 اکتبر 1989 طبق تصمیم مجلس ملی کبیر پس از استعفای ژنرال کنعان اورن، تورگوت اوزال به ریاست جمهوری رسید. او تا 17 آوریل 1993 که به سکته قلبی درگذشت، رئیس جمهور بود. در زمان ریاست جمهوری چهارساله او احزاب جدیدی ظهور کردند از جمله حزب جناح معتدل حزب مام میهن به ریاست مسعود ییلماز، حزب راه راست به ریاست خانم تانسو چیلر و بالاخره حزب اسلامی رفاه به رهبری نجم الدین اربکان. در زمان ریاست جمهوری تورگوت اوزال، مسعود ییلماز، خانم تانسو چیلر، سلیمان دمیرل و نجم الدین اربکان به نخست وزیری رسیدند. خانم چیلر و مسعود ییلماز برای جلوگیری از قدرت گرفتن اسلامگرایان همواره از لائیک بودن ترکیه حمایت می کردند. بعد از وفات اوزال در 1993، در 5 مه 1993 سلیمان دمیرل به ریاست جمهوری رسید. او بارها نخست وزیر شده بود و فردی تکنوکرات و فارغ التحصیل مهندسی برق بود. از زمان ریاست جمهوری او، کشور ترکیه تقاضای عضویت در اتحادیه اروپا را کرد.

جمهوری سوم ترکیه
با مرگ تورگوت اوزال و روی کار آمدن دمیرل به عنوان رئیس جمهور دوره جدیدی در سیاست داخلی و خارجی ترکیه به چشم می خورد. رقابت نظامیان و سیاسیون به اوج خود رسید چون به دستور دمیرل، نجم الدین اربکان رهبر حزب اسلامی رفاه به نخست وزیری رسید. اما از آنجایی که سران ارتش با احزاب مام میهن به ریاست مسعود ییلماز و خانم تانسو چیلر رهبر حزب راه راست با قدرت گرفتن احزاب اسلامگرا مخالف بودند در 17 ژوئن 1997 نظامیان، سلیمان دمیرل را تحت فشار گذاشتند تا حکم برکناری نجم الدین اربکان را که در سال 1996 به نخست وزیری رسیده بود، صادر کند. اما نجم الدین اربکان شخصاً استعفا داد ولی یکی از دوستان اربکان به نام رجایی کوتان حزب اسلامگرای فضیلت را تشکیل داد چون دادگاه عالی ترکیه رای به انحلال حزب اسلامی رفاه داده بود. در پایان دوره ریاست جمهوری سلیمان دمیرل بود که بولنت اجویت به نخست وزیری رسید (12 ژانویه 1999). در زمان این نخست وزیر بود که عبدالله اوجالان رهبر حزب کارگران کردستان ترکیه را که در نایروبی واقع در کنیا بود، پلیس ضربتی ترکیه ربود و به ترکیه منتقل و زندانی کرد.

ترکیه و حکومت اسلامگرایان
در ماه مه سال 2000 احزاب ترکیه بر سر انتخاب رئیس جمهور با یکدیگر اختلاف حاصل کردند. کار به جایی رسید که همه احزاب رضایت دادند یک نفر غیرحزبی به ریاست جمهوری انتخاب شود. سپس در پنجم مه 2000 پارلمان ترکیه رای به ریاست جمهوری احمد نجدت سزر داد. او که یک حقوقدان بود زمینه را برای فعالیت احزاب اسلامگرا مانند حزب عدالت که شاخه میانه رو حزب فضیلت بود، تشکیل داد. این حزب با نام جدید حزب عدالت و توسعه توانست به ریاست رجب طیب اردوغان طی انتخابات عمومی اکثریت آرا را به دست گیرد و در تعقیب آن، عبدالله گل معاون حزب عدالت و توسعه در 16 نوامبر 2002 به نخست وزیری انتخاب شود و بعد از او رجب طیب اردوغان در 20 مارس 2003 به پست نخست وزیری برسد. بعد از اتمام دوره ریاست جمهوری احمد نجدت سزر، عبدالله گل به ریاست جمهوری ترکیه منصوب شد. عبدالله گل سعی بر این دارد ترکیه را وارد اتحادیه اروپا کند.

منابع؛
1- تاریخ خاورمیانه نوشته ژرژ لینچافسکی، ترجمه جزایری، انتشارات اقبال، تهران 1337
2- حکومتگران کشورهای اسلامی نوشته سیروس غفاریان، انتشارات مدرسه، تهران 1386
3-امریکانا، 2000
4- بریتانیکا 2000
5- Europa year Book London, 2000
6- Middle East and North Africa

منبع: / روزنامه / اعتماد ۱۳۸۸/۰۳/۱۰
نویسنده : سیروس غفاریان