مجله  تاریخ اسلام  دهم تیر ماه سال 1386 شماره سیم 

نویسنده : سن دلین لنارت
هنگامی که آلفرد باتلر[Alfred Butler]؛ اثر پژوهشی کلاسیک خود را با عنوان «فتح مصر به وسیله عربها و سی­سال آخر حکومت رومیان»[The Arab Conquest of Egypt and the last thirty years of the Roman Dominion] در 1902 م. منتشر کرد، نخستین ثمره های شکوهمند یافته های جدید که مبتنی بر پاپیروس بود، درست از این زمان به بعد در دسترس مورخان قرار گرفت. تحقیقات در این زمینه با کشف اسنادی در 1877م. در سرزمین کهن آرسینویتس[Arsinon] ـ سرزمینی در خارج شهر فیوم ـ آغاز و به زودی در این سرزمین و دیگر نواحی فیوم هزاران متون یونانی، قبطی و عربی کشف گردید. علاوه بر این در اهناس المدینه (هیراکلیوپولیس)،[Heracleopolis] بهنسا (اوکسیرنخیس)،[Oxyrhynchus] اشمونین (هرموپولیس)،[Hermopolis] کوم ایشکاو (افرودیتو)،[Aphrodito] تیبس غربی، اسوان (سینیتس و الفنتینس)[yene and Elephantine] و دیگر نواحی مصر علیا و وسطی یافته های ارزشمندی به دست آمد. اکثر این متون که بر روی پاپیروس و گاه پوست، لباس، چوب، استخوان، چرم و تکه سفالهای شکسته (و برخی از اسناد متأخر تر نیز بر کاغذ) نوشته شده بودند، در یک حفاری باستان شناختی به شکلی مخفیانه بوسیله ساکنان محلّی ـ یا واقعاً به صورت تصادفی ـ در نتیجه گسترش زراعت در مصر آن زمان کشف شد.[2]

از دهه 1880 م. به بعد چاپ ویرایش متون پاپیروسی و نیز تدوین فهرست های توصیفی اکثر مجموعه ها رو به افزایش نهاد. باتلر پیش از 1880 م. توانسته بود، اوّلین سند پاپیروسی را مطالعه و بررسی کند. او بارها از این پاپیروس­ها کمک گرفت؛ به عنوان مثال وقتی درباره اختلاف جدی موجود در وقایع نامه یحیی نیقیه ای مربوط به قرن 17 و نوشته های بسیار متأخر تر تاریخی عربی درباره ی دوران فتوح با مشکلات جدی مواجه شد، چنین اظهار کرد: در صورتی که تعداد کثیری از پاپیروس­های فیوم و دیگر نواحی بررسی شود، امیدهایی به رفع این اختلاف عمیق وجود دارد.[3] چندی بعد وی در کتابش از چند سند پاپیروسی متعلق به مجموعه وین استفاده کرد تا به سؤالی درباره وجود نامی در وقایع نامه یحیی پاسخ گوید.[4]

قبل از دهه 1870 م. متون پاپیروسی بسیار اندکی برای مطالعه و بررسی مصر در قرون نخستین اسلامی و دهه های شکوه فرمانروایی ایرانیان و بیزانسی ها - که بر دوره فتوح عرب مقدم است - در دسترس بوده است. با وجود این، اهمیت بالقوه تاریخی این ابزارها از حدود نیمه دوّم قرن هیجدهم، خصوصاً پس از کشف صدها اسناد پاپیروسی متعلق به شهر هرکولانوم[Herculaneum] در ایتالیا در 1752 م، مورد توجه محقّقان اروپایی قرار گرفت. مسافران اروپایی که به مصر سفر می کردند، طی چندین قرن قطعاتی از متون قدیمی پاپیروس را با خود به خانه می آوردند. تا آغاز قرن نوزدهم گردآورندگان اسناد مصر باستان، غالب این گونه اسناد را از طریق حفّاری کشف می کردند. اوّلین و دومین پاپیروس یونانی به ترتیب در سال های 1787 و 1813 م. چاپ و منتشر شد.[5] سرعت و توجه به چاپ و نشر اسناد پاپیروسی در سراسر قرن نوزده رو به فزونی گذاشت، با این حال، آهنگ انتشار آنها به تدریج افزایش می یافت. شایان توجه است پاپیروس­های یونانی مذکور - که برای نخستین­بار انتشار یافت بیشتر مشتمل بر متونی بود که از دوران بطالسه یا نخستین رومی ها سرچشمه می گرفت، چنین دوره هایی بیشتر مورد توجه محققان بود، تا موضوعات مطرح شده در دوره های بعد. در واقع بسیار اتفاق می افتاد که گردآورندگان به هنگام کشف اسناد در حفّاری ها، صرفاً به دلیل علاقه به متون باستانی و کلاسیک به سادگی آنها را کنار می نهادند. محققان چنین می پندارند که هزاران سند یونانی ـ بیزانسی، قبطی و عربی بدین­سان مفقود شده است. [6] قبل از اواخر قرن نوزده و نگارش اثر تئودور ممسن[Theodor Mommsen] به نام باستان شناسی[Altertumswissenschaft] اصولاً به اسناد متأخّر در مقایسه با متون ادبی ـ که هم محقّقان و هم گردآورندگان اسناد به آن بسیار علاقه مند بودند ـ توجّه اندکی می شد.[7]

جالب توجه است که اسناد پاپیروسی موثّق عربی از 1825م. یعنی از زمان چاپ دو متن جواز عبور و اعتبارنامه مربوط به قرن هشتم، به وسیله شرق شناس مشهور فرانسوی آ. ای سیلوستردوساسی، مجال انتشار یافت.[8] وی به نشر بیش از دو پاپیروس کهن عربی و نیز ویرایش مجدد یکی از دو متن پاپیروسی فوق اهتمام ورزید. وی احتمالاً در دهه هایی به انجام این کار مبادرت ورزید که پیش از آن، هیچ فرد دیگری در این امر پیشگام نشده بود تا اثری بدیع و مبتکرانه را پدید آورد. به طور کلّی، پیش از پایان قرن نوزده اسناد موثّق اندکی به زبانهای مختلف رایج در مصر آن عصر پیرامون دوره ی مورد بحث در دسترس است.

سهم واقعی پاپیروس در بررسی و مطالعه مصر اواخر دوره بیزانس و اوایل دوره اسلامی، صرفاً با نشر اسنادی آشکار گشت. کشف انبوه آنها از 1877، آغاز شد این اسناد مشتمل بر متونی به زبانهای عربی، یونانی، قبطی و گاه سریانی و پارسی میانه است. با وجود این که محققان اطلاعات فراوانی از این گونه نوشته ها در اختیار دارند؛ اما به علت نقصان فهرست جامع مجموعه های اسناد، کشف مستمر پاپیروس ها در مصر، نیز باقی­ماندن آنها در دست دلّالان قدیمی و یا گردآورندگان خصوصی، به طور کلی تعیین تعداد دقیق متون کشف شده مشکل است. پیترفان منّین[Peter van Minnen] پاپیروس شناس در سال 1993 چنین تخمین زد که تا آن تاریخ 35000 پاپیروس یونانی چاپ و منتشر شده است.[9] در ده سال اخیر (از 1993 تا کنون) گام­هایی که در راه چاپ و نشر متون پاپیروسی جدید برداشته می شود؛ رو به افزایش گذارده است. به رغم ناشناخته ماندن شمار دقیق و کامل اسناد یونانی اواخر دوره بیزانس و اوایل دوره اسلامی، بخش قابل توجهی از یافته های مهم اواخر قرن نوزدهم به این دوران اختصاص دارد. شایان ذکر است که بیشتر مطالب به دست آمده در برخی مکانها نظیر کوم ایشکاو (افرودیتو) در مصر علیا به دوره متأخر تعلّق دارد.

در باب اسناد عربی بدون تردید می توان پذیرفت که آنان فتوح را بعداً تاریخ گذاری نموده اند هر چند حجم کلّی اسناد پاپیروسی عربی که تا کنون منتشر شده نسبت به پاپیروس های یونانی بسیار کمتر است، ولی شمار متونی که در انتظار چاپ و ویرایش است، بسیار فراوان است. «آدولف گروهمان»[Adolf Grohmann] مردی که مدت­های مدید در قرن بیستم سرآمد پاپیروس شناسی عربی بود، بر این گمان است که از 50000 سند عربی مکشوفه در 1952م، تقریباً 16000 سند بر روی پاپیروس و بقیه اسنادی که بعدها به دست آمده بر کاغذ نوشته شده است.[10]

کمی بیش از چهل سال بعد، یوسف رقیب پاپیروس شناس فرانسوی با قاطعیت ابراز نمود که تعداد کنونی اسناد بسیار اندک است. وی با بیان این که احتمالاً تعداد کل اسناد بیشتر از 150000 سند بوده، خاطر نشان کرد که مجموعه وین تنها حدود 83300 سند عربی در اختیار دارد (که از این تعداد 46300 سند بر پاپیروس و 36335 سند بر کاغذ نوشته شده است».[11] بخش اعظمی از این نوشته ها از میان رفته و فقط پاره هایی موجود است و غالب متون نیز ناقص اند، اما حجم انبوه اطلاعاتی که ارایه می دهند؛ مایه حیرت است.

در بیشتر مجموعه ها حجم مطالب قبطی بسیار اندکتر از مطالب یونانی و عربی است با این همه، میزان آن قابل توجه است. به عنوان مثال در مجموعه وین حدود 11159 سند پاپیروسی فهرست نویسی شده به زبان قبطی وجود دارد که از این تعداد 7153 سند بر پاپیروس و بیشترین تعداد باقی مانده از آنها بر پوست یا کاغذ نوشته شده است، که اگر متون اسنادی را که فهرست شده اند به این مجموعه بیفزاییم، می توان گفت در حدود 26000 سند به زبان قبطی وجود دارد.[12] شایان ذکر است که از اسناد قبطی مجموعه وین بالغ بر 23000 متن چاپ شده است. با آن که وین بزرگترین مجموعه جهانی پاپیروس را داراست، موزه ها، کتابخانه ها و مجموعه های خصوصی متعددی نیز از اسناد یونانی، عربی و قبطی در سراسر جهان وجود دارند که برخی از آنها مجموعه هایی بالغ بر هزاران متن و سند پاپیروسی دارد.[13]

در بین متون موثّق موجود در این مجموعه ها با موضوعات متنوعی مواجه می شویم که واقعیات اقتصادی و اجتماعی پیچیده مصر را در قرون اولیه وسطی منعکس می سازد. اسناد خصوصی نظیر نامه های شخصی، عقدنامه های ازدواج و اسنادی دالّ بر طلاق؛ متون تجاری مشتمل بر صورت حسابها، قراردادهای فروش و اجاره، اسناد ترک دعوی، صورت کالاها، مکاتبات شغلی و سفارش کالاها؛ و نیز اسناد رسمی نظیر دریافت و مطالبه مالیات، برآوردهای مالیاتی، بیانیه ها و فرمان های رسمی، مکاتبات اداری، فرمان های پیش از دادرسی قضات، گزارش هایی از اقدامات قانون دادخواست ها و حتی قراردادهای بین المللی را می توان از این دست برشمرد.

برخلاف اسناد اروپای قرون وسطی، که غالباً در آرشیوهای سازمانی به چند روش نگهداری شده اند ـ (به عنوان مثال در مجموعه های مذهبی، کلیسایی، شهرداری و یا حکومتی) ـ از دوره ی آغازین مصر در قرون وسطی هیچ آرشیوی برجا نمانده است. با این حال بسیار روشن است که هر دو دسته­ی اسناد یعنی مجموعه های شخصی و سازمانی؛ از مصر باستان در قرون وسطی موجود بوده و تعدادی از آنها از جمله اسناد متعلق به مصر در اواخر دوره سلطه بیزانس و اوایل دوره اسلامی به طور نسبی کشف شده اند.[14]

تغییر دادوستد در ادوار پیشین سبب گردید که گروهی از اسنادی که با هم کشف می شدند همانند اسناد شخصی از هم جدا شود و در معرض فروش گذاشته شوند. حتّی هنگامی که این اسناد، با هم و به صورت یک جا خریداری می شد، اسناد مرتبط به ندرت از یکدیگر تفکیک و در مجموعه های مختلف قرار داده می شد. تا به حال ـ به رغم پراکندگی متون شخصی ـ در موارد متعدد، چنین آرشیوهایی از چند قاره با موفقیت بازسازی شده اند.[15]

متون ادبی که به شیوه باستان شناختی کشف شده، نقش مهمی در فهم ما از اوضاع مصر در اواخر سلطه بیزانس و اوایل دوره اسلامی ایفا می کند.[16] امّا متأسفانه این متون عموماً جدای از اسنادی که در کنارشان کشف می شود مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرند.[17] با این حال، متون ادبی فوق در مقایسه با متون عصر کتابت و استنساخ که دوره ای بسیار متأخر تر به نگارش درآمده اند، اطلاعات و مدارک دست اوّل و کهن در خور توجهی در خصوص فعالیت دینی، علمی، ادبی و نیز سیر نتایج این فعالیت­ها به ما ارایه می دهند. ریف جورج خوری[Raif Georges Khoury] در مقاله اهدایی خود به این مجلد، از پاپیروس به عنوان شاهد و مدرکی بر فعالیت ادب عربی از آغاز سده هشتم میلادی یاد کرده و به بحث و گفتگو درباره آن می پردازد. با این حال سده (8 م)، به گونه ای است که اسناد و مدارک برای آن ناکافی است و بحث­های بسیاری در این باره صورت پذیرفته است. به عنوان نمونه، این پرسش مطرح است که آیا متون دینی و تاریخی برخلاف روایات شفاهی نوشته می شده اند؟ همانگونه در این مقاله، راجع به آثار مسیحی کهن و دوره کلاسیک مصر و بخش­هایی از آثار ادبی موجود از دوره پس از فتوح، مشتمل بر قدیمی ترین شواهد و اسناد برای تعدادی از متون مهم و نیز برخی از آثاری که مدتها تصور می رفت از بین رفته اند، سخن گفته­ شده است.[18] به علاوه متون فوق، بیش از آن که بتوانند ما را از دستاوردهای نهایی عصر کتابت و استنساخ آگاه کنند، اطلاعاتی در اختیار ما می گذارند، که در آن عصر چه متونی خوانده و نوشته می شد.

علاوه بر این برخی اوقات متون ادبی به دست آمده که بر روی پاپیروس، پوست و دیگر چیزها نوشته شده اند در برگیرنده ی اطلاعات ارزشمندی درباره مالکان و سازندگان آنها است. به عنوان مثال گاه ترقیمه های این نسخ به فرد پشتیبانی کننده از تولید نسخه خطی یا نام کاتبان آنها اشاره می کند.[19] به رغم آن که متون ادبی بدون این ترقیمه ها نیز، قراین درونی اندکی از مبدأ تاریخ، مالکیت و یا کاربردشان ارایه می دهند، با این حال اگر با دقت به نمونه هایی که به همراه اسناد که در یک حفّاری تحت نظارت بدست آمده بنگریم، به ما امکان می دهد به سؤالات دقیق­تر و روشن­تر پاسخ دهیم. در پایان، متون نیمه ادبی نظیر دو، دعای عربی که «عالیه حنفی»[Alia Hanafi] در این جلد آن را منتشر کرده، اطلاعات ارزشمندی در باب عقاید و اعمال دینی مرسوم در آن جامعه را ارایه می نماید. هم چنین استفاده فراوان متون نیمه ادبی و دیگر متون درسی و آموزشی که از آن دوره به دست آمده، اطلاعات فراوانی درباره سوادآموزی و نظام تعلیم و تربیت در اختیار ما قرار می دهند.

در مصر علاوه بر متون پاپیروسی و ابزارهایی شبیه به آن، اسناد موثّق متعدد و ارزشمندی به دست آمده که نباید آنها را نادیده انگاشت. کتیبه ها، دیوار نوشته ها، مهرها، تمبرها، کیل ها و تعداد سکه ها از مصر در قرون نخستین اسلامی باقی مانده که به زبانهای یونانی، قبطی و عربی موجود است از این رو باید اطلاعات به دست آمده از حفاری های باستان شناختی کاملاً با توجّه به آثار دوره مذکور با یکدیگر ترکیب شوند. اگر چه در کنفرانس قاهره تحت عنوان «اسناد و شواهد موثّق در تاریخ مصر دوره اسلامی» نوشته ها و آثاری که به شواهد فوق الذکر می پرداخت مطرح نشد. با این حال انتظار می رود که در همایش های آتی که از سوی جامعه ی بین المللی حمایت می شود، پاپیروس شناسان عرب با وسعت دید افزونتری به اهمیت نقش چنین ابزارهایی در مطالعات بپردازند.

پاپیروس شناسی و تاریخ

پاپیروس و دیگر منابع موثّق در مقایسه با منابع ادبی، که غالباً مدتها پس از حوادث نوشته می شوند و به نظر می رسد که توصیفی باشند، پنجره ای مستقیم و بعضاً غیرمستقیم به روی ما می گشاید، تا از طریق آن تحولات اولیه جامعه ای اسلامی را مشاهده کنیم. با توجه به آنکه شواهد و اسناد موثق بسیار اندکی از مصر در قرون نخستین اسلامی نسبت به سایر نقاط جهان اسلام و هر سرزمینی که شواهد ادبی آن عمدتاً متأخّر است، ـ بر جای مانده ـ اسناد مصریان از اهمیت بیشتری برخوردار است. از این روی برآنیم تا از تحولات و پیشرفت­های هم زمان اقیانوس اطلس تا رود جیحون آگاهی یابیم.[20]

نمونه های فراوانی از اسناد، کتیبه ها، سکه ها و یا کیل های موجود به شخصیت های بزرگ و مهم تاریخی که از طریق گزارش های ادبی از وجود آنها آگاهیم اشاره می­کند.[21] گاه این اسناد به جزئیاتی می پردازند که آن را در گزارش های مربوط به تاریخ نگاری نمی یابیم و نیز این امکان را پدید می آورند که درستی گزارش های به دست آمده از منابع ادبی را بررسی و ارزیابی کنیم. نمونه مشهوری از این دست در مکاتبات گسترده اداری قره بن شریک والی مصر در سالهای 90ـ 96 ه ق / 709 ت 715 م. وجود دارد. این نامه ها به زبانهای یونانی، قبطی و عربی از فسطاط به حاکمان محلّی خصوصاً حاکم افرودیتوسی باسیل فرستاده شده بود. پاپیروس مذکور، ظاهراً تصویر این حاکم اموی را آن چنان که از منابع تاریخی دست اول دوره عباسی برمی آید، ردّ می کند.[22] در روایات دوره عباسی، قره بیشتر از زاویه ای منفی و تا حدودی به مثابه حاکمی ستمگر به تصویر کشیده شده، حال آن که در نامه های پاپیروسی تا اندازه ای به مثابه حاکمی کاردان به نظر می رسد، که با درایت و عدالت به اداره امور می پردازد و در صورتی که باسیل و دیگر مقامات محلّی با مأموران مالیاتی مسلمان بدرفتاری می­کردند یا به رؤسای روستاها اجازه بدرفتاری با مأموران مذکور را می­دادند، آنها را به مجازات تهدید می کرد.

فرانک ترومبلی[Frank Trombley] در مقاله­ای که در این مجلد چاپ شده، با ذکر نمونه­ای تصریح می­کند که چگونه از اسناد می­توان برای افزایش فهم خود از تحولات و وقایع موجود در رویدادنامه­ها استفاده کرد. وی با استفاده از شواهد موثّق و متون ادبی، برنامه گسترده نیروی دریایی امویان را برای تأثیرگذاری بر جمعیت مسیحی مصر بویژه از طریق درخواست نیروی انسانی و تدارکات، مطالعه و بررسی می کند. در ضمن ترومبلی به حلقه های ارتباط موجود در بین این تحولات و اصلاحات مهم اداری قرن هشتم (که غالباً از طریق پاپیروس از آن آگاهیم) نظیر کنترل و نظارت بر حرکت جمعیت (به عنوان نمونه از طریق صدور کارت عبور یا گذرنامه) نیز اشاره می کند.[23]

در برخی موارد، وجود برخی از اسناد این امکان را فراهم می آورد تا ادعای متناقض موجود در منابع ادبی را ارزیابی کنیم. مقاله آدام سلیورستین[Adam Silverstein] در کتاب حاضر نمونه خوبی بر این مدّعاست. وی به هنگام مطالعه و بررسی تحول اولیه نظام برید در دوره اسلامی، اطلاعات موجود در منابع ادبی و اسناد را با یکدیگر مقایسه می کند تا هم برداشت­ها و تفاسیر و هم میزان اعتبار هر یک را ارزیابی کند. هم چنین از اسنادی برای گزینش روایات متناقض موجود در منابع ادبی و منابع مربوط به تاریخ نگاری استفاده کرده است. همان گونه که سیلورستین نیز خاطرنشان می سازد، این کار از جمله موارد نادری است که در آن اطلاعات به دست آمده از مصر با اسناد و شواهد موثّق سایر نقاط جهان اسلام در قرون اولیه اسلامی مقایسه شده و سرانجام اسناد به دست آمده از آسیای مرکزی نیز به کلمه «برید» اشاره دارند.

به هر حال متون موثّق غالباً اطلاعاتی معمولی عادی در اختیار ما قرار می دهند که می توان از آن برای بازسازی روابط متقابل اقتصادی، اداری و اجتماعی استفاده کرد که در منابع ادبی کاملاً فراموش شده اند. در این متون و اسناد، جزئیات فراوانی از زندگی روزانه مردم در قرون نخستین اسلامی، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، ثروتمند و فقیر، روستایی و شهری و مرد و زن وجود دارد. اطلاعات موجود به دلیل تمرکز متون ادبی بر شخصیت های مهم تاریخی و فعالیت های گروههای خاصّ سیاسی و اجتماعی (نظیر نخبگان حاکم و علما) تنها درباره ی بخشی از مردم جامعه مصر است و بقیه مردم غالباً در این متون نادیده انگاشته شده­اند. با استفاده از حجم انبوه متونی که در دست است و نیز طبقه بندی اسناد از نامه های شخصی گرفته تا اسناد فراوانی که توسط حکومت ها و امور اداری شان بوجود می آید، می توان از ابعاد متعدد فعالیت ها و امور روزانه مردم مصر در قرون نخستین اسلامی آگاه شد.

تقریباً زمینه ای کلّی و چارچوب فعالیت های اقتصادی بر متون ادبی که در قالب نسخ خطی هستند، هیچ گونه تأثیری برجا نمی گذارد و صرفاً باید آنها را از منظر اسناد بررسی و مطالعه نمود؛ به عنوان نمونه در نامه پاپیروسی عربی که پتراسیجپستین[Petra Sijpesteijn] در این کتاب به چاپ رسانده، عملکرد والی یکی از ولایات به نحو بارزی نشان داده شده است. فعالیت های کشاورزی حجم انبوهی از اسناد را در اختیار قرار می دهد، هم چنین بر درک پاپیروس شناسانی که در حال بررسی ادوار بطلمیوسی و رومی اند از امور داخلی ایالات و بخش های متعدّد اقتصاد ارضی و نیز ارتباط این بخش ها با شهرها و حکومت­ها، پیشرفت­های قابل ملاحظه ای پدید آمده است. جیروس بنجی[Jairus Banaji] اخیراً از پاپیروسی یونانی برای مطالعه موضوعات فوق در دوره بیزانس و نخستین دهه های پس از فتح مصر استفاده کرده است.[24] گلادیس فرانتز مورفی[Gladys Frantz Murphy] با استفاده از اسناد عربی کار ارزشمندی در باب مطالعه و بررسی اجاره زمین انجام داده است؛ چرا که مسأله اجاره زمین با سیاست مالی در ارتباط است. [25] با این حال انتظار می رود در آینده حجم انبوه مسائل و مطالب مرتبط با اقتصاد روستایی مصر در قرون نخستین اسلامی پیش از این بررسی شود.

این نمونه ای از حیات اقتصادی و اجتماعی در شهرهای ایالتی مصر نظیر شهر فیوم، اشمونین و اسوان به شمار می رود با نگاهی اجمالی به مقاله کلس ورپ[Klaas Worp] در این کتاب، می توان دریافت که برای هر یک از این شهرها چه میزان اطلاعات در پاپیروس ها موجوداست. این مسأله از آن رو حائز اهمیت است که دریابیم نام برخی سرزمین ها به ندرت در وقایع نامه ها و دیگر متون ادبی به چشم می خورند. از آن روی که این گونه متون، عمدتاً به حوادثی توجه دارند که در پایتخت جدید مصریان یعنی فسطاط یا در پایتخت امپراطوری آن اتفاق می افتاد. مطالعات و تحقیقاتی که به بازسازی واقعیت های اقتصادی ـ اجتماعی شهرها و روستاهای خاصی در مصر (مقصود سرزمین هایی است که ما در آن جا با فراوانی اسناد موثق روبرو هستیم) می پردازد، آینده درخشانی را به ما نوید می دهند. در مقاله تری ویلفنگ[Terry Wilfing] با بررسی زندگی زنان و (مردان) در یکی از روستاهای بزرگ مصر علیا طی قرون هفت و هشت، درستی سخن فوق به تأیید و اثبات رسیده است.[26] شایسته است روابط اقتصادی شهرهای مذکور و روستاها با مناطق دور افتاده ترشان و با فسطاط بیش از این مورد بررسی قرار گیرد.

علاوه بر این، تحولات مهمی در شهرها و روستاهای مصر و دیگر نواحی اسلامی رخ داده؛ به رغم این که اطلاعات مربوط به آن کاملاً از بین نرفته، اما در منابع ادبی موجود در پرده ای از ابهام قرار دارند. به عنوان مثال تکامل و تحول اولیه حقوق اسلامی غالباً در پس نظام سنّتی پنهان مانده؛ که به گمان حقوقدانان و مورخان، از دوره فتوح وجود داشته است. محققان با استفاده از اسناد حقوقی بر جای مانده از قرون اولیه اسلامی می توانند پیوستگی اسناد این دوره را با اسناد متقدم تر مصر، سرزمین های حوزه دریای مدیترانه و شرق نزدیک مطالعه و بررسی کنند و نیز به دیگر جنبه های متعدد اقتباس حقوقی و تطورات آن در قرون اولیه اسلامی، مثل تحوّل قوانین شرعی بپردازند.[27] در طی این مسیر، قبل از این که نظام کلاسیک در نیمه دوم قرن هشتم با نظام جدید در هم آمیزد، قوانین اداری دستخوش تحولات قابل توجهی شد. با این که از مباحثات و منازعات معمول در آثار و متون حقوقی درمی یابیم که مشکلات و مسائل موجود در اسناد و متون رفع خواهند شد؛ امّا همچنان ارتباط حقیقی این متون با حوادثی که عملاً در مناطق اتفاق افتاده، دشوار است. با گردآوری اسنادی به دست آمده از طریق نظام مالیاتی می توان امید داشت که به اثری از تحولات قوانین اداری دست یابیم. به عنوان نمونه، به خاطر نوع مالیاتی که محتملاً در دوران فتوح بر زمین وضع می شد، مجادلاتی شرعی و حقوقی پدید می­آمد. این گونه مجادلات بسته به نوع تصرف زمین ها متفاوت بود. با بررسی مجادلات فوق می توانیم درباره ی بازگشت نظام سنتی به دوران کهن تر به دقت بررسی و تحقیق کنیم و از این رهگذر به اهداف سیاسی و اقتصادی این اعصار دست یابیم.[28] با این همه بسیار دشوار است که با اتکای صرف بر این مجادلات، بتوانیم واقعیت عینی مسأله فوق را در نخستین دهه های استقرار حاکمیت مسلمانان مشخص کنیم. هنوز شمار بسیاری از درخواست ها و رسیدهای مالیاتی و نیز صورت اسامی و مکاتبات مربوط به آن از آغاز دهه 640 م. به زبان یونانی، عربی و قبطی بر جای مانده است. البته شرح و تفسیر این گونه موضوعات و مسائل همیشه آسان نیست و برخی مسائل کلیدی و مهم هم چنان غامض و بحث انگیز باقی می مانند. اهمیت این اسناد تنها در آن است که امکان رفع خطاهای تاریخی را که مدتها بعد در آثار و متون حقیقی به وجود آمده است پدید می آورد.

از نظر زمانی غالب پژوهش ها و تحقیقات تاریخی که بر اسناد موثّق مصر در اواخر دوره بیزانس و اوایل دوره اسلامی مبتنی هستند، بر تاریخ اداری تأکید و توجه دارند. کارل بکر[Carl Becker] مورخ و اچ. آی. بل[H. I. Bell] پاپیروس شناس در نخستین دهه های قرن بیستم با استفاده از پاپیروس عربی و یونانی به دست آمده اخیر، به شرح و توصیف ساختار نظام اداری جدید حکومت عرب در مصر پرداختند. نخستین اثر تک نگاری تاریخی که به شکل گسترده ای از اسناد پاپیروسی دوره اسلامی استفاده کرد، با نام «تغییر دین و نظام مالیاتی در دوره نخستین اسلامی» از دانیل دنت[D. C. Dennett] بود، که در آن سیاست مالی قرون اولیه اسلامی مورد مطالعه و پژوهش قرار گرفت. اثر جدیدتر وی نیز که براساس پاپیروس نگارش شد. به طور کلّی بر تحولات اداری متمرکز شده و به آن می پردازد.[29] محققان به راههایی دست یافته اند که حاکمان عرب مسلمان برای سازگاری نظام اداری بیزانس با نیازها و سنت های زمان خود به کار بسته اند این راه­ها گاه مبتکرانه و شگفت آور است. نمونه هایی از متون اداری و موثّق دوره بیزانس در دست است که اهمیت و ارزش خود را تا مدت­های مدید همچنان حفظ کرده اند؛ البته اهمیت آنها صرفاً به قرون هفت و هشت، محدود نمی شود یعنی زمانی که از زبان یونانی و (به میزان خیلی کمتر از زبان) قبطی به عنوان زبان اداری استفاده می شد. برخی از الگوهای نظام اداری، اقتصادی و اجتماعی دوره بیزانس (یا ادوار کهن تر) آن چنان تأثیری بر جامعه مصر آن روز نهاد که نتایج آن به خوبی تا دوره اسلامی و بعضاً تا کنون باقی مانده است.

با پیشرفتی دلگرم کننده در سال­های اخیر تحقیقات گوناگونی مشاهده می شود که به جای توجه به ابعاد مختلف تاریخ اجتماعی، اقتصادی و دینی بر اساس اسناد و شواهد موثّق بنا شده اند. با توجه و تمرکز فراوان بر موضوعات تک نگاریهایی نظیر زنان در یکی از شهرهای مصر علیا در قرون هفتم و هشتم میلادی، آیین قدیسان در اواخر دوره بیزانس و اوایل دوره اسلامی، و یا صاحب منصبان کلیسای مسیحی در این دوره، در می یابیم که اسناد قابلیت سرشاری بیش از مطالعه صرف تاریخ مالی، اداری یا فقهی دارند.[30] مایه امیدواری است که هم اکنون محققان با استفاده از اسناد، سیر کنونی را که غالباً بر استفاده از اطلاعات و مطالب قبطی و یونانی مبتنی بوده است ادامه دهند.

در پایان، نکته بسیار مهم آن است که اسناد فوق همچنان چارچوب شواهد ما در مطالعه و بررسی دستور زبان، واژگان­نگاری و تحول سه زبان رایج مصر یعنی قبطی، یونانی و عربی در آغاز دوره اسلامی به شمار آمده و خواهند آمد. چندین سال قبل اثر جشوابلو[Joshua Blau] و سیمون هپکینس[Simon Hopkins] درباره تحول زبان «عربی میانه» که براساس اسناد مصری شکل گرفت، از اسناد گنیزه قاهره و نیز برخی متون قدیمی تر به دست آمد.[31] تحول زبان مصری و گویش های متعدد زبان قبطی و نیز تماس این زبان با زبان یونانی و سپس عربی متقدم، هم چنان موضوعاتی بسیار جالبند. مقاله تنیو سباستین ریشتر[Tonio Sebastian] در این کتاب به موضوع فوق به ویژه کلمات دخیل عربی در اسناد قبطی می پردازد. در این دوره زبان یونانی نیز به رشد و تکامل خود ادامه داد. گرچه علاقه مندیم درباب وام گیری زبانهای موجود در مصر و تأثیر آنها بر یکدیگر به تحقیق بپردازیم؛ که به شکلی ابتدایی و در اشکال متفاوتی وجود داشته است. سوفیاتوار[Sofia Torallas Tovar] در مقاله اش به بررسی و ارزیابی اسناد واژگان دخیله یونانی رایج در اواخر مصر باستان می پردازد. در واقع سؤالات جامعه شناختی ـ زبان شناختی فراوانی درباره این سرزمین خاص سه زبانه ـ مصر ـ وجود دارد، که تنها تحقیق و بررسی آن آغاز شده است. پرداختن به مسأله جالب توجّهی نظیر روابط افراد و مناسبات اجتماعی کمک کرد، تا زبانی را مشخص کنیم که در نوشتن و تنظیم همه اسناد خاص به کار می رفت. ساراکلاکسون[Saran Clackson] در مقاله خود به این موضوع اشاره کرده است.

مسلماً پاپیروس و سایر اسناد منابعی دارای مشکل هستند. کار با این گونه اسناد و کسب آموزش صحیح برای خواندن و دریافت معنی و مفهوم آنها بس دشوار است.­[32] با این که پاپیروس شناسی یونانی هم چنان از پیشرفته ترین شاخه های پاپیروس شناسی به شمار می آید و به عنوان رشته ای تخصصی از جایگاه بسیار مطلوبی برخوردار است، اما با مشکلاتی همچون امکانات محدود در آموزش، سرمایه گذاری در پژوهش و استخدام نیروی انسانی مواجه است. هم چنین با وجود آموزش رسمی پاپیروس شناسی به مشکلات خاص اسناد یونانی مصر در دوره بیزانس و قرون نخستین اسلامی، نسبت به سایر اسناد کمتر پرداخته می شود. مشکل دیگر آن که این متون به صورت گسترده ای در تعدادی از مجموعه های خصوصی و عمومی اروپا، آمریکای شمالی و خاورمیانه پراکنده شده اند؛ از این رو همیشه به آسانی در دسترس همگان و حتی محقّقان با تجربه و خبره نیز قرار ندارند و دانشجویان صرفاً با تلاش فراوان می توانند این فن را بیاموزند. با آن که امروزه حجم انبوهی از اسناد چاپی را از طریق پایگاه اینترنتی اسناد پاپیروسی دوک در اختیار داریم، اما اطلاعات و مطالب مربوط به دوره مورد بحث در مصر صرفاً به زبان یونانی است. [33] افزایش تعداد تصاویر دیجیتالی متون کامپیوتری موجود، پیشرفتی امید بخش و ارزشمندی را در آینده نوید می دهند. هم چنین طرح هایی نظیر شبکه اطلاع رسانی پیشرفته پاپیروس­شناسی[APIS] منبعی بسیار ارزشمند است. با این همه، اهمیت پاپیروس های یونانی در قیاس با چنین ابداعاتی همچنان به قوت خود باقی است.[34] همان گونه که گفتیم نظر به این که برخی از پایگاه ها به نشر اسناد چاپی متداول تر کامپیوتری مبادرت ورزیده اند، مجموعه های تحقیقی نسبتاً کاملی از این اسناد فراهم گشته که البته تنها در کتابخانه های محدودی یافت می شوند. با این حال اگر فردی به منابع کامپیوتری فوق نیز دسترسی داشته باشد، به دلیل فقدان کتب مرجع معتبر و به روز برای راهنمایی افراد غیر متخصّص، زمان بسیار زیادی از دانشجو و یا فرد غیر متخصص گرفته می شود تا بدین نتیجه رسد که چه منابعی در دست است و چگونه می توان به آنها دست یافت و یا این که وی در جستجوی چیست؟[35] شایان ذکر است که وضعیت پاپیروس شناسی یونانی تا حدودی بهتر است و امروزه با شیوه کاربرد این پاپیروس ها در پژوهش های تاریخی آشنایی کلّی داریم. این پژوهش ها گاه ناظر به تحق

یق درباره اسناد پاپیروسی قبطی نیز هستند.[36] با وجود این اگر کسی بخواهد با امکانات موجود به سهولت از ابزارهای پاپیروس شناختی استفاده کند، به صرف وقت و انرژی قابل توجهی نیاز دارد.

اسناد به عنوان منابع اطلاعاتی نشانگر مجموعه ای از مشکلات خود هستند، هم چنین «نقاط مبهم و کوری» دارند. وقایع و رخدادهایی که مطمع نظر نویسندگان تواریخ و دیگر متون ادبی است، بر گزارش های ثبت شده در اسناد هیچ تأثیری نمی گذارد. جنگها و شورش ها اتفاق می افتند بی آن که اندک تأثیر یا خللی در پاپیروس ها ایجاد کنند، گزارشهای خبری غالباً بر ابعاد خاصّی از زندگی مردم در این گونه جوامع، به ویژه بر روابط بسیار سودمند اداری، تجاری و حقوقی موجود در اسناد تأکید و توجّه دارد. گاه نامه های شخصی و حتی تجاری ما را به واقعیت هایی فراتر از واقعیت های موجود در دنیای بسیار کلیشه ای و قالبی معمول اسناد می برند؛ که البته این امر همیشه اتفاق نمی افتد و کلّیت ندارد. حتّی در محتوای نامه های خانوادگی نیز تا حدی محدودیت وجود دارد و محتوای آنها معمولاً حول چند موضوع رایج دور می زند. به طور قطع گزارش­های مبتنی بر اسناد برخلاف متون ادبی، صرفاً جانبدارانه و متعصّبانه به نخبگان جامعه نمی پردازد و طیف گسترده تری از افراد جامعه را در بر می گیرد. در عین حال حتی اگر؛ توده مردم، در این گزارش ها جایی داشته باشند، باز هم نسبتاً ناشناخته باقی می مانند. در گزارش های مبتنی بر اسناد، یک تاجر پارچه نسبت به یک چوپان احتمالاً شرح حال مفصّل تری دارد امّْا از سوی دیگر ممکن است که هیچ­ یک از این دو در متنی ادبی نیایند.

گزارش های موجود در اسناد و متون، بسته به دوره های تاریخی و جغرافیایی نیز متفاوت خواهد بود. از دلتای رود نیل و اسکندریه اسناد موثق اندکی در دست داریم (با این حال مقاله پتراسیجپستیجن[Petra Sijpesteijn] که بر این اساس در کتاب حاضر به طبع رسیده، از جهات دیگری حائز اهمیت است). در حقیقت بخش اعظم اسناد فراوانی که در مصر علیا و وسطی کشف شده، از شش منطقه ای است که دارای سازندگان خاصی برای اسناد بوده است (این مناطق عبارتند از: فیوم یا آرسینویتس، بهنسا یا اوکسیرنخیس، اشمونین یا هرموپولیس، کوم ایشکاو یا افرودیتو، ثیبس غربی و اسوان یا سینیتس). هم چنین حجم انبوه اسناد عربی به دست آمده از فسطاط، پایتخت مصر بعد از فتح عربها، و متونی که هم چنان در آن جا باقی مانده یا به نقاط دیگری ارسال می شد، در اراضی نیل علیا و سفلی کشف شده اند. هم چنین در این جا شایسته است به اسناد گنیزه قاهره اشاره کنیم. این اسناد؛ مجموعه ای از اسناد غنی و بسیار شگفت انگیزی به زبان عربی و دیگر زبانها) است که به وسیله یهودیان آنجا به وجود آمده است (یا برای آنها فرستاده شده است). تاریخ تعداد اندکی از اسناد فوق به سده های قبل از قرن یازدهم باز می گردد.[37]

پی­نوشت:

* کارشناس ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی

مقاله حاضر فصلی است از کتاب:
Papyrology and the history of early Islamic Egypt, Edited by Petra.m. Sijpesteijn and Lennart sundelin, Brill, Leiden. Boston, 2004.

برای بحث و بررسی درباره کشفیات بزرگ این دوره (و دوره های متأخر تر) نک:
برای بررسی ارتباط بین باستان شناسی و پاپیروس شناسی نک:
یوسف رقیب دو پاپیروس را با شماره 7 و 8 اخیراً در مقاله خود تصحیح و چاب مجدد کرده است:

Souf – Conduits d Egypte omeyyade et abbasside, Annales Islamologiques 31 (1997), 143 – 68.

نیزاین مقاله در این کتاب در صص 160 ـ 162 به چاپ رسانیده است. نیز درباره این گونه متون نک:

و در این کتاب نیز در ص 2 به چاپ رسیده است.

و این مقاله در این کتاب نیز در صفحه 17 به چاپ رسیده است.

Vienna1983,3-39-H.Loebenstein and m.krouse,"papyruscollections", ce,Vol-6,1890-b

و در این کتاب در ص 1891 به چاپ رسیده است.

برای جستجو در یک پایگاه اینترنتی که در باب کلکسیونهای پاپیروسی یونانی و قبطی به پژوهش و تحقیق می پردازد، به مقاله ذیل در این پایگاه نک:
The Leuven Homepage of papyrus Collections World – Wide, http: // Ihpc. Arts. Kuleuven,ac. Be / >.

برای ارزیابی خوب و مفید از اموال عمده قبطیان به مقاله ذیل نک:

Loebenstein and Krause, Papyrus Collections.

برای کاملترین ارزیابی از اموال عربها در سطح جهان به دو اثر گروهمان در زیر رجوع شود:

Einfuhrung, und chresttomathie zur arabischen papyruskundel.

Einfuhrung, 36 – 62; Idem, Arabische Papyruskunde, 63 – 90.

و نیز درباب موضوع فوق به اثری از خوری که خلاصه تر و در عین حال جدیدتر از اثر فوق است رجوع شود:

Khaury, R. G. Papyrushunde , in W. Fischer(ed), Grundriss der arabischen Philologie, Band I: Sprachwissenschaft, Wiesbaden 1982, 251 – 170.

همچنین این مقاله در صفحات 258-253 کتاب ما به چاپ رسیده است. برای کلکسیونهای آمریکای شمالی در باب اسناد عربی نک:

برای آرشیوهای یونانی نک:
-O.Montevecchi,la Papirologia,2d ed., Milan 1998, 248-61 and 575-8, and ,(leuven Homepage of Papyrus Collections worldwide).

برای آرشیوهای قبطی نک:

-M.Krause, (aechives), CE, Vol.1,226-8.

برای آرشیوهای عربی نک:

-Y.Raghib, (pour un renouveau de la Papyrologie

Arabe: comment ressembler Les Archives disperesees de L, Islam medieval), Academeie des Inscriptions et belles-leters, Comptes rendus (Paris, 19874),68-77.

به عنوان نمونه نک: 84-72 , Cpr Viii (که آرشیوی از اسناد اداری یونانی اواخر قرن هفتم تا اوایل قرن هشتم است). P.Mon.Apollo (کلکسیونی از نخستین اسناد قبطی متعلق به دیر اپااپولوApoapollo] در بویت Bawit است)؛ P.Marchands (آرشیوی از نامه­های عربی و دیگر اسناد سده نهم است که به یک خانواده تاجر پارچه تعلق دارد)،
این مقاله فصلی است، از رساله دکتری وی که در سال 2004 در دانشگاه پرینستون از آن دفاع شده است با عنوان ذیل:

A mid-eighth century archive of Greek and Arabic commercial and administrative documents.

برای بررسی پاپیروس ادب عربی به مقاله آر.جی.خوری در این مجلد مراجعه کنید. این مقاله مشتمل بر اشاراتی است به اثر خود نویسنده و آثار دیگر محققان در این زمینه، خصوصاً پژوهشهای تازه و ابتکاری نبیه ابوت (63 – 95). برای بررسی پاپیروس ادب یونانی آثاری ارزشمند و علمی وجود دارد نظیر:
(هم اکنون چاپ جدید هر دو اثر در حال آماده شدن است).

Leuven Database of Ancient Books,,.

برای بررسی پاپیروس ادب قبطی به مقالات ذیل رجوع شود:

در باب ضرورت کاملتر کردن دو شاخه پاپیروس شناسی فوق الذکر نک:
Van Minnen, Century of Papyrology, ll – 13.

برای بررسی قدیم ترین بخشهای بر جای مانده از آثار مذهبی و تاریخی عربی رجوع شود به مقاله ای از یوسف رقیب، نویسنده اخیراً به طور خلاصه به این موضوع پرداخته است. این مقاله با عنوان les plus anciens, 2 – 7 به بحث و بررسی درباره نخستین بخشهای برجای مانده از قرآن در سده های نخستین اسلامی می پردازد.
در 1910 در فیوم کشفیات مهمی درباب نسخ خطی قبطی ترقیمه دار متعلّق به سده های نهم و دهم صورت گرفت، هم اکنون غالب این نسخه های خطی در کتابخانه پییرپونت مورگان در نیویورک نگهداری می شود؛ قس:
با اینکه در مکانهای دیگری نظیر سوریه، فلسطین، عراق و حتی افغانستان نیز اسناد عربی به دست آمده، ولی این یافته­ها فقط چند مورد استثناء است و در مقایسه با همه اسنادی که در مصرکشف شده­اند، بسیار ناچیز هستند. برای بررسی و تهیه فهرستی از یافته­های عمده و مهم اسناد عربی در سرزمین­های خارج از مصر نک:
با این حال دانستن این نکته الزامی است که همیشه محل کشف سند، مکان کتابت آن نیست. به عنوان نمونه، یک تاجر افریقیه­ای (تونسی) در قرن هفتم نامه­ای نوشت و از آنجا به مصر وسطی فرستاد (و در آنجا نیز کشف شد). یوسف رقیب این نامه را در مقاله خود به چاپ رسانید:

-Y-Raghib, (La Plus ancienne Letter arabe de marchand), in Y.Raghib (ed), Documents de I,Islam medieval: Nouvelles Prespectives de recherché, cairo 1991, 1-9.

آگاهی ما از این نامه از طریق اسناد گنیزه قاهره است که در آن اسنادی از افریقیه، اسپانیا، عراق، سیسیل، فلسطین و دیگر سرزمین­ها وجود دارد.

برای بررسی منتخبی از پاپیروس های عربی (از آن جمله پاپیروس های یونانی ـ عربی) که به حوادث و اشخاص مشهور تاریخی اشاره دارند و به منتخباتی از متون پاپیروسی گروهمان در اثرش، Form the world of Arabic Papyri رجوع کنید.
برای بررسی کلکسیون کتیبه های عربی مصر در اوایل دوره اسلامی، که مشتمل بر متون متعددی است در ارتباط با اشخاص شهره در منابع ادبی، نک:

به عنوان نمونه نک: P. Qurra, pp. 66 – 9.
برای مطالعه جدیدترین مباحثات درباره این حادثه تاریخی نک (برای اسناد قبطی):
(نیز برای اسناد عربی) نک:

گلادیس فرانتز مورفی در حاشیه و شرحی که اخیراً بر این اسناد نوشته، از:

Work Permits) به safe – conduct posses یا passports:

یعنی اجازه ای کار، تعبیر می کند. برای بررسی این موضوع نک:

CPRXXI, pp. 106 – 9.

به جدیدترین اثر وی در این مجلّد رجوع شود:
CPRXXI (= Arabic Agricultural leases and Tax Receipts from Egypt, 148 – 427 A. H./ 765 – 1035 A. D. Vienna 2001).

به عنوان نمونه نک:
______, A comparsion of the Arabic and Earlier Egyptian contract Formularies, Part II: Teminology in the Arabic Warranty and the Idiom of clearing / cleaning, Journal of Near Eastern studies 44 (1985), 99 – 114.

______, A comparsion of the Arabic and Earlier Egyptian contract Formularies, part. III: The Idiom of satisfaction, Journal of Near Eastern Studies 47 (1988), 105 – 12.

_____, A comparsion of the Arabic and Earlier Egyptian contract Formularies, Part IV: Quittance Formulas, Journal of Near Eastern studies 47 (1988), 269 – 80.

______, A comparsion of the Arabic and Earlier Egyptian contract Formularies, part V: Formulaic Evidence, Journal of Near Eastern studies – 48 (1989) 97 – 107.

به عنوان نمونه نک:
Florence 1996.

به هر روی شایسته دقت نظر و توجه است که امروزه کارگاه­های آموزشی و فنی تابستانی پاپیروس­شناسی در ایالات متحده آمریکا (زیرنظر انجمن پاپیروس­شناسان آمریکایی) و در کالج دانشگاه لندن (یعنی در موسسه مطالعات کلاسیک پاپیروس­شناسی که اقدام به برگزاری دوره­های تابستانی می­کند) برگزار می­شود. سمینارهایی که در این موسسات برگزار می­شود، غالباً بر پاپیروس­های یونانی توجه و تأکید دارند، اما هم چنان درصدد هستند که شیوه کار با متون عامیانه، لاتینی و قبطی را نیز آموزش دهند. امیداوریم که آموزش اسناد عربی نیز از جهاتی در رأس قرار گیرد. از جمله پیشرفت­های امیدبخشی دیگری که در باب پاپیروس­شناسی صورت گرفته است، راه­اندازی " مدرسه­ی پاپیروس­شناسی غربی" کامپیوتری به وسیله گروهی از محققان است (از آن جمله آندریاس کاپلنی، یوهان ثومان و دیوید ارن).
.

در این جا نیز پاپیروس شناسی یونانی استثناء شده است. برای آشنایی بیشتر نک:
Turner, Greek Papyri.

Monterecchi, La Papirologia.

نویسنده در این اثر که منتخبی از متون پاپیروسی است، به شرح و معرفی متون نیز می پردازد. شایان ذکر است که در زمینه پاپیروس شناسی قبطی هیچ کتاب راهنمای اصولی و ارزشمند وجود ندارد، با این حال منتخباتی از آن در دست است. برای بررسی در این زمینه نک:

آدولف گروهمان درباب پاپیروس شناسی عربی به معرفی چندین سند و متن پاپیروسی پرداخته است (و هم اکنون تاریخ کتابت آنها را نیز مشخص کرده است)، از جمله آثار وی در این باب:

From The World of Arabic Papyri, cairo 1952.

Einfuhrung and chrestomathie Zur arabischen Papyruskundel: Einfurhung (1954).

Arabische Papyruskunde. (1966).

نیز در این جا باید به آثاری اشاره کرد که اگر چه حوزه آنها محدود است اما اطلاعات آنها به روز و جدیدتر است. در این زمینه نک:

Khoury, Papyruskunde, (1982).

______, chrest. Khouryl (1993).

______, The introduction to Geoffrey Khan , s Bills, letters and Deeds: Aranbic Papyri of the 7 th to ll th centuries, London/ Oxford 1993.

در کتاب chrest. Khoury ج 1، بخشی از اسناد عربی به زبان فرانسه ترجمه شده است. خوری در این اثر به شکل مفیدی انواع و محتوای اسناد پاپیروسی عربی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده است. برای بررسی بیشتر در این باب نک:

Grohmann, From the World of Arabic Papyri.

برای آشنایی با اطلاعات اسناد گنیزه نک:
تصاویر دیجیتالی و نسخه هایی از اسناد گنیزه در شبکه جهانی اینترنتی دانشگاه پرینستون، که در باب پروژه گنیزه به تحقیق و پژوهش می پردازد، موجود است. آدرس سایت به شرح زیر است:

منابع

-Bagnall, R.S., Reading Papyri~ Writing Ancient History, London! New York 1995.

-Banaji, J., Agrarian change in Late Antiquity: Gold, Labour And Aristocratic Dominance, Oxford! New York 2001.

-BIau, j., The Emergence and Linguistic Background of Judaeo- Arabic: A Study of the origins of Middle Arabic, 3d rev.ed., Jerusalem 1999.

-Brunsch, W., Kleine chrestomathie nichtliterarischer Koptischer Texte, Wiesbaden 1987.

-Butler, A.J., The Arab conpuest of Egypt and the last Thirty years of the Roman Dominion, 2d ed., edited by P.M.Fraser, Axford 1978.

-Dennett, D.C.Jr., conversion and the Poll Tax in Early Islam, Cambridge MA 1950.

-Frantz-Murphy, G., The Agrarian Administration of Egypt from the Arabs to the ottomans, cairo 1986.

- ,“Arabic Papyrology and Middle Eastern Studies”, MESA Bulletin 19: 1(1985), 34-38.

- , “A Comparsion of the Arabic and Earlier Egyption Contract Formulaires, Part I: The Arabic Contracts from Egypt (3d! 9th-5th!1 ith centuries)”, Journal of Near Eastern Studies 40 (1981), 203-25 and 355-6.

- , “A Comparsion of the Arabic and Earlier Egyption Contract Formulaires, Part II: Terminology in the Arabic Warranty and Idiom of clearing! cleaning”, Journal of Near Eastern Studies 44 (1985), 99-114.

- , “A Comparsion of the Arabic and Earlier Egyption Contract Formulaires, Part III: The Idiom of Satisfaction”, Journal of Near Eastern Studies 47 (1988), 105-12.

- , “A Comparsion of the Arabic and Earlier Egyption Contract Formulaires, Part IV: Quittance Formulas”, Journal of Near Eastern Studies 47 (1988) 269-80.

- , “A Comparsion of the Arabic and Earlier Egyption Contract Formulaires Evidence”, Journal of Near Eastern Studies 48 (1989), 97-107.

-Grohman, A.,iArabische chornologie, II. Arabische Papyruskunde, Handbuch der orientalistik, I. Abteilung, Eganzungs band II, 1. Haibband I-Il, Leiden! K?ln 1996.

- , Einfuhrung undcherestomathie Zur Arabischen Papyruskunde I.~ Einfuhrung, Prague 1954.

-__________ From the World ofArabic Papyri, cairo 1952.

-Hopkins, S., Studies in the Grammar of Early Arabic, Oxford 1984.

-Khan, G., Bills, Letters and Deeds: Arabic Papyri of the 7th to 11th centuries, London! Oxford 1993.

- , “The Pre-Islamic Background of Muslim Legal Formularies “, ARAM6 (1994), 193-224.

-Khoury, R.G., “Papyruskunde”, in W.Fischer (ed.), Grundriss der arabischen Philologie Band I: Sprachwissenschafi, Wiesbaden 1982, 25 1-70.

-Krause, M., “Archives”, CE, vol.1, 226-8.

- , “Colophon”, CE, vol.2, 577-8.

-___________ “Papyri Coptic Medical”, CE, vol.6, 1886-8.

- , “Papyri, Coptic Literary”, CE, vol.6, 1884-6.

- , “Papyrus Discoveries”, CE, vol.6, 1898-1900.

-Loebenstein,H., “Vom ‘Papyrus Erzherzog Rainer’ Zur Papyrussammiung der Osterreichischen Nationalbibliothek: 100 Jahre Sammein, Bewahren, Edieren”, in Festchr~ft Zum 100- jahrigen Bestehen der Osterreichischen Nationalbibliothek, Papyrus Erzherzog Rainer (P.Rainer Cent.), Textband, Vienna 1983, 3-39.

-Loebenstein, H., and M.Krause, “Papyrus Collections”, CE 6: 1890-8. -Van Minnen, P., “The Century of Papyrology (1892-1992)”, BASP 30 (1993), 5-18.

-Montevecehi, o., La Papirologia, 2d ed., Milan 1988.

-Morelli, F., Olio e retribuzioni nell ‘Egitto tardo (V-VIII d.c.), Florence 1996. -Morimoto, K., The Fiscal Administration of Egypt in the Eary Islamic Period, Kyoto 1981.

-Noth, A., “Some Remarks on the ‘Nationalization’ of Conquered lands at the Time of the umayyads” in T.Khalidi (ed.), Land Tenure and Social Transformation in the Middle East, Beirut 1984, 223-8.

-Pack, R.A., Index of Greek and Latin Literary Texts from Greco-Roman Egypt, 2d ed., Ann Arbor 1965.

-Papaconstantinou,A., Le culte des Saints en Egypte des Byzantins aux Abbassides. L ‘apport des inscriptions et des Papyrus grecs et coptes, Paris 2001.

-Pastmann, P.W., The new Papyrological Primer, Leiden 1990.

-Raghib,Y., “La Plus ancienne letter arabe de marchand”, in Y.Raghib (ed.), Documents de L ‘Islam médiéval: Nouvelles Perspectives de recherche, cairo 1991, 1-9.

- , “Les Plus anciens Papyrus arabes”, A130 (1996), 1-19.

- , “Pour un renouveau de La Papyrologie arabe: Comment rassembler Les archives dispersdes de L’Islam médiéval”, Académie des Inscrzptions et Belles-Letters, Comptes rundus (Paris, 1984), 68-77.

- , “Sauf-Conduits d’Egypte omeyyade et abbassi de”,A131 (1997), 143-68. -Reif, S.C., A Jewish Archive from old cairo: The history of Cambridge university’s Genizah collection, Richmond 2000.

-Rupprecht, H.,-A., Kleine Einfuhrung in die Papyruskunde, Darmstadt 1994.

-Schaten, S., “Reiseformalit?ten im frUhislamischen Agypten”, BSAC 37 (1998), 91-100. -Schmelz,G., Kirchliche Amtstrager im spatantiken Agypten nach den Aussagen der griechischen und Koptischen Papyri und Ostraka, Munich! Leipzig 2002. -Sijpesteijn, P.M., “Shaping a Muslim State: Papyri Related to a Mid-Eighth Century Egyptian official”.Ph.D. diss., Princeton university, 2004.

- , “North American Papyrus Collections Revisited”, al-Bardiyyat: Newsletter of the International Society for Arabic Papyrology 1(2003), 11-19.

-Silvestre de Sacy, A.I., “Mémoire Sur quelques Papyrus écrits en arabe et récemment découverts en Egypte”, Journal des savants, (1852), 462-73.

-Simonsen, J.B., Studies in the Genesis and Early Development of the Caliphat Taxation System, With Special Refrences to Circumstances in the Arab Peninsula, Egypt and Palestine, Copenhagen 1988.

-Sundelin,L.,”The Consul-Collector and the orientalist: Drovetti, Silvestre de sacy, and the Birth of Arabic Papyrology”, al-

Bardiyyat: Newsletter of the International society for Arabic Papyrology 1(2003), 3-11. -Thung, M.H., “written obligations from the 2nd! 8th to the 4th! 10th century”, Islamic law and society 3(1996), 1-12.

-Turner, E.G., Greek Papyri: An Introduction, 2d ed., Oxford 1980.

-Van Haelst, J., catalogue des Papyrus Littéraires ju~fs et chrétiens, paris 1976.

-Wiet,G., Inscrzptions historiques sur Pierre, cairo 1971.

-Wilfong, T.G., Women of Jeme: lives in a Coptic Town in Late Antique Egypt, Ann Arbor 2002.