مجله  تاریخ اسلام  دهم تیر ماه سال 1386 شماره سیم 

نویسنده : عبدالله همتی گلیان
مقدمه
مسلمانان زمانی به فتح اسپانیا پرداختند که تجاربی از مدنیت های مناطق بین النهرین، مصر و سوریه کسب کرده بودند. از هنگام استقرار در این سرزمین بر آن شدند تا با استفاده از این تجارب در جهت پیشرفت این کشور خاصه نواحی جنوبی آن گام های مؤثری بردارند؛ بدین گونه بود که آنان اغلب شهرهای دورة رومی اسپانیا را بازسازی کردند؛ فرهنگ، صنعت، کشاورزی و همه اموری را که در عصر قبل (دوره حاکمیت گوت ها) مورد بی توجهی قرار گرفته بودند، ترقی دادند. می توان گفت اگر در سده های میانه، مغرب اسلامی در زمینه توسعه فرهنگی و مدنی بلند آوازه شده بود بیشتر ناشی از تحولات مهم در اندلس بود.

هنوز چندی از سقوط حکومت امویان در مشرق اسلامی نگذشته بود که فردی از تبار آنان، به نام عبدالرحمن بن معاویه بن هشام­­ بن عبدالملک، موفق شد این سلسله را در سال 138 هجری در اسپانیا تأسیس کند. تقریباً در همین ایام بود که مسلمانان کار نوسازی این کشور را شروع کردند و قبل از همه قرطبه، مرکز حکومت را با ساختن مساجد و ساختمان های عمومی دیگر آراستند. در سراسر سدة سوم هجری قمری/ نهم میلادی امیران اموی اسپانیا با اتخاذ شیوه های جدید اهتمام می ورزیدند که جامعه مسلمانان اندلس را متحول سازند؛ برای مثال عبدالرحمن دوم در دوره حکومت خود (206-238 ق) با اقتباس از شیوه حکمرانان عباسی، به ساختن بیمارستان و مدرسه در اسپانیا اقدام کرد. وی مسلمانان را ترغیب نمود که ترجمه های عربی آثار یونانی و ایرانی را از عراق به اندلس منتقل سازند و به تحصیل دانش و مطالعه در این آثار بپردازند. [1]

در سدة چهارم هجری/ دهم میلادی با شکل گیری دستگاه خلافت اموی در اسپانیا، عصر جدیدی در زمینه فرهنگی و مدنی آغاز شد. در این ایام عبدالرّحمن سوم بر خود عنوان خلیفه نهاد و با اقدامات گسترده ای پایه های قدرت سیاسی مسلمانان را استحکام بخشید. آنان در این دوره در مورد فعالیت های علمی برنامه هایی را تدارک دیدند که ثمرة آنها در عصر جانشین وی، حکم دوم، نمایان شد، به طوری که اسپانیای اسلامی در این عصر به پیشرفت های چشمگیری در زمینه های علمی و پژوهشی دست یافت. مرکز درخشش علمی قرطبه بود؛ شهری که در سده های میانه اروپا همانند چراغی فروزان این دیار را پرتو افکنی می کرد. در این دوره دانشگاه قرطبه در شمار مهم ترین مراکز علمی جهان محسوب می شد. به سبب آوازة علمی آن و برخورداری از کتابخانه بزرگی که حاوی آثار و کتب ارزشمند بود، استادان و دانش پژوهان از اروپا، آسیا و آفریقا جذب این مرکز می شدند. گفتنی است در این روزگار تقریباً همه شهرهای اندلس دارای نهادهای آموزشی بودند و سطح فرهنگی مردم چنان بود که اغلب توانایی خواندن و نوشتن داشتند، در حالی که در اروپای مسیحی تعداد انگشت شماری با علوم به گونه­ای ابتدایی آشنابودند که آنان نیز غالباً از طبقه روحانیان بودند. [2]

با سقوط خلافت امویان اسپانیا در سال های نخستین سدة پنجم هجری/ یازدهم میلادی، گرچه مسلمانان این سرزمین به لحاظ سیاسی دچار تجزیه شدند و ملوک­الطوایف سربرآورد، اما از آن جا که امیران طوایف در زمینه های مختلف از جمله فرهنگی با یکدیگر به رقابت می پرداختند، در این دوره اسپانیای اسلامی در مورد علوم و ادبیات از تحرک و پویایی خاصی برخوردار شد، به گونه ای که مورخان، دانشمندان و فلاسفه بزرگی همچون ابن باجه، ابن رشد، ابن طفیل، ابن جبیر و ابن خطیب در این عصر ظهور کردند و به آنچه در موضوعات گوناگون از تمدن های یونان، مصر، ایران و هند به ارث برده بودند، به سهم خود افزودند.

در باره خدمات علمی مسلمانان اسپانیا پژوهش­ های فراوانی شده ولی حضور اسلام در شبه جزیره ایبریا چنان با عظمت بود که هنوز هم سزاوار آن است که به این موضوع پرداخته شود. مقاله حاضر گوشه هایی از فعالیت های علمی مسلمانان اندلس در رشته های گیاه شناسی، طب، نجوم و ریاضیات مورد بررسی قرار داده است.

نجوم و ریاضیات

در قرآن کریم آیات متعددی متضمن اشارات کلی به افلاک و نمودهای آسمانی است که آنها انگیزه نیرومندی برای توجه مسلمانان به نجوم پدید آوردند. افزون بر این، اوقات نمازهای روزانه و تعیین جهت قبله نیز اهمیت این علم را برای آنان بیشتر آشکار ساخت. از این رو مسلمانان به علم نجوم عنایت خاصی کردند و در این رشته نوآوری ها و تألیفات قابل توجهی پدید آوردند. روی آوری اسپانیای اسلامی به علوم، متأخر تر از شرق اسلامی، و در پی ترجمه آن علوم به عربی در مراکز شرقی بود. در واقع از سده چهارم هجری/دهم میلادی بود که بازار این علوم و از جمله نجوم در این سرزمین رونق یافت. به نظر می آید نخستین گام برجسته در این زمینه را ابوالقاسم مسلمة بن احمد مجریطی (397هـ) برداشت. او به منظور سامان یافتن پژوهش های نجومی، مدرسه ای جهت آموزش و تحقیق مسائل نجومی بنا کرد. وی شرح مختصری راجع به جداول نجومی خوارزمی نوشت که در آن به تصحیح اشتباهات زیج وی پرداخت و با تغییراتی آن را برای نصف النهار قرطبه تنظیم کرد. مجریطی زیج بتانی را نیز خلاصه کرد و بر آن نام تعدیل الکواکب نهاد. [3] او رساله ای درباب اسطرلاب تدوین کرد و کتابی نیز در مورد حساب معاملات نوشت. گفته شده نخستین بار مجریطی بود که رسایل اخوان الصفا را به جامعه اندلس معرفی کرد. پژوهش های او به دست شاگردش ابوالقاسم صبغ بن محمد بن سمح معروف به ابن سمح (د426هـ) تداوم یافت. این ریاضی دان و منجم اسپانیایی نیز رسالاتی در زمینه های حساب معاملات، خواص اعداد، هندسه و اسطرلاب نگاشت[4] که معروف به صفیحة الزرقالی (د 480هـ) بود. او که بهترین راصد عصر خویش به شمار می رفت، بیشتر حیات خود را در شهر طلیطله- که در آن روزگار مرکز فرهنگی اسپانیا بود- سپری کرد. زرقالی اسطرلابی موسوم به صفیحة الزرقالیه[Saphaea Arzachelis] ساخت که به زبان های لاتینی، کاستیلی، ایتالیایی و عربی ترجمه شد و بر دانش اروپایی نفوذ قابل توجهی داشت. او رساله ای هم با عنوان مقدمه ای در مثلثات تالیف کرد و در آن به شرح جدول های مثلثاتی پرداخت. همچنین جدولی نجومی موسوم به زیج طلیطله را نیز تحریر کرد که جرارد کرمونایی آن را به لاتینی ترجمه کرد. [5]

منجمان مسلمان اندلسی آثار متعددی در زمینه نجوم و ریاضیات تألیف کردند که هنوز برخی از آنها در کتابخانه های اسکوریال و ملی مادرید موجودند. آنان ابزارهای نجومی زیبا و دقیقی ساختند که اسطرلا ب های شان مدت ها مورد استفاده اروپاییان بود. همان گونه که بابلی ها از برج های معابد خویش اجرام آسمانی را رصد می کردند، مسلمانان نیز از مناره های مساجد به عنوان جایگاه هایی برای اهداف مشابه بهره می بردند. برای مثال آنان از مناره پیوسته به مسجد اشبیلیه یا همان برج جیرالدا اغلب اوقات به مشاهدات نجومی می پرداختند. در کار رصد اجرام آسمانی جابربن افلح اشبیلی (د 545هـ) دقت عمل و توانایی خاصی داشت. و برای مدتی نظارت بر فعالیت های راصدان بر عهدة او بود.[6] وی حدود نه اثر نجومی تألیف کرد که در آغاز همة آنها به بحث درباره مثلثات کروی پرداخت؛ بدین سان این آثار علاوه بر نجوم در تاریخ مثلثات نیز از جایگاه خاصی برخوردارند. از این رو بود که در همان ایام (سده ششم هجری)جرارد کرمونایی آنها را به لاتینی برگرداند.[7]

گفته شده که منجمان اسلامی در قبال نظر بطلمیوس در باب افلاک و کیفیت حرکات آنها سرتعظیم فرود آوردند و از تحقیق جدید در صحت و سقم این نظر بازماندند؛ [8] اما باید توجه داشت که دانشمندان اندلس همانند ابن باجه و جابربن افلح آغا زگر سنت اعتراض بر هیئت بطلمیوسی بودند. جابر در رساله اصلاح المجسطی یا کتاب فی الهیئه به نظریه کیهان شناسی بطلمیوس به شدت حمله کرد. سپس ابن طفیل (د 581هـ) و شاگردش نورالدین بطروجی (د 600هـ) گرایش ضد بطلمیوس جابربن افلح را تقویت کردند، به طوری که می توان از نظریه حرکت بطروجی به عنوان ارزنده ترین تلاش علمای اندلسی برای تصحیح آرای بطلمیوس یاد کرد، [9] و این نظریه به طور غیرمستقیم دانشمندان اروپایی چون کوپرنیک، کپلر و گالیله را در مورد دگرگون ساختن سنت بطلمیوس یاری داد.

برخی یادآور شده اند که اغلب دانشمندان مسلمان اندلسی از میان شاخه های مختلف ریاضی بیشتر به حساب، آن هم حساب معاملات و حساب فرائضی عنایت داشتند. از این رو بسیاری از کسانی که به ریاضی دان معروف بودند لقب فرائضی داشته اند.[10] در عین حال تا دوره سیطره مسیحیان بر اسپانیا دانش ریاضی در میان مسلمانان آن جا رواج داشت. برای مثال گفته شده پادشاه قشتاله، آلفونس دهم، یا به قول ابن خطیب طاغیه روم در سال 667 هجری مدرسه یا دارالترجمه ای در شهر مرسیه تأسیس کرد که نظارت بر فعالیت های آن را بر عهدة یک ریاضی دان مسلمان به نام ابوبکر محمد بن رقوطی نهاد. در آن جا جمعی از مسلمانان، مسیحیان و یهودیان مشغول تحقیق در نوشته های عربی و ترجمه آنها به لاتینی بودند. [11] به نظر می آید که در اسپانیای اسلامی به ریاضی همراه با دانش نجوم پرداخته می شده و ریاضی محض به اندازة نجوم مطرح نبوده است. البته ریاضی دانان مسلمان از نیمه دوم سده سوم هجری/ نهم میلادی در ضمن پرداختن به نجوم به ریاضی نیز توجه داشتند؛ از جمله در همین ایام نوعی از اعداد را که حروف الغبار خوانده می شد به جامعه اسپانیا معرفی کردند. گرچه این اعداد در شکل اندکی با ارقام هندی تفاوت داشتند، ولی اروپاییان از طریق اسپانیای اسلامی بود که با ارقام هندی آشنا شدند. [12]

گیاه شناسی

مسلمانان اسپانیا به مطالعه علوم طبیعی به ویژه گیاه شناسی از خود علاقة وافری نشان می دادند. برخی از حکمرانان اندلس همانند عبدالرحمن دوم و عبدالرحمن سوم گاه عده ای را به شرق اسلامی می فرستادند تا انواع گیاهان را شناسایی کنند وگیاهان سودمند را به اسپانیا بیاورند. گیاه شناسان مسلمان گیاهان را هم به لحاظ ارزش دارویی و هم از نظر کشاورزی مورد توجه قرار می دادند. اغلب آنان از نیمه سدة پنجم هجری/ یازدهم میلادی به بعد در اسپانیا و در شهرهای طلیطله،[toledo] اشبیلیه[seville] و غرناطه[Granada] خودنمایی کردند. در میان گیاه شناسان معروف اندلسی نام های ابن بصّال، ابن وافد، ابن حجاج، الغرناطی و ابوالخیر اشبیلی به چشم می خورد که همة آنان تقریباً هم عصر بودند. ابوعبدالله محمد بن ابراهیم بن بصال در طلیطله در زمان حکومت مأمون، از امرای بنو ذوالنون، که در این شهر و حوالی آن حکم می راند، زندگی می کرد. او در باغی که مأمون در درة تاجه ایجاد کرده بود به عنوان گیاه شناس مشغول فعالیت پژوهشی و آموزشی در مورد گیاهان بود. حاصل کار ابن بصّال در زمینه کشاورزی تدوین اثری برجسته با نام القصد و البیان بود که آن را به مأمون، حاکم طلیطله، اهدا کرد. این اثر با ترجمه اسپانیایی آن با همت خوزه ماریا و الیکروسا و محمد عظیمان در سال 1955 در تطوان منتشر شد.

یکی دیگر از گیاه شناسانی که در این ایام در طلیطله می زیست و همچون ابن بصّال در دستگاه مأمون خدمت می کرد ابومطرف عبدالرحمان معروف به ابن وافر (د 467هـ) بود. از دیگر گیاه شناسان بزرگ اندلسی ابوعبدالله محمد بن مالک (د 480هـ)،از شاگردان ابن بصّال است. او در دربار عبدالله بن بلکین بن بادیس، فرمانروای غرناطه، اشتغال داشت. از وی اثر بزرگی با عنوان زهارالبستان و نزهه الاذهان بر جای مانده که مشتمل بر دوازده بخش و 360 فصل بوده و نسخه اصلی آن در کتابخانه های رباط، تطوان و غرناطه موجود است. [13]

به نظرمی آید شهر اشبیلیه در زمینه پژوهش های کشاورزی از جایگاه برجسته ای برخودار بود؛ چنان که گیاه شناسانی همانند ابو عمر احمد مشهود به ابن حجاج و ابوالخیر­اشبیلی در این شهر در سدة پنجم هجری به تحقیقات کشاورزی مشغول بودند؛ حاصل کار ابوالخیر تدوین کتابی با نام الفلاحه بود که در سال 1939 در شهر فاس منتشر شد. ابن حجاج نیز بر اساس ضابع یونانی و عربی در زمینه کشاورزی به تألیف اثری با عنوان­المقنع پرداخت. شاید بزرگترین گیاه شناس مسلمان اسپانیایی که نامش در اشبیلیه در اواخر سدة ششم هجری در رشته کشاورزی بلند آوازه شد، ابوزکریا یحیی بن عوّام معروف به ابن عوام باشد. وی نویسندة مهم ترین دائرة المعارف کشاورزی مشهور به کتاب الفلاحه است. اصل عربی این اثر، که مشتمل بر 35 باب بوده به همراه ترجمه آن به زبان اسپانیایی توسط خوزه آنتونیوبنکاری[Jose Antonio Banqueri] در1802 در مادرید انتشار یافت. [14] بانکوری که در سدة هجدهم میلادی به تصحیح کتاب الفلاحه پرداخته بود در مقدمة آن خاطرنشان می کند: شیوه کشاورزی که ابن عوام از آنها سخن به میان آورده، هنوز چنان جدید به نظر می رسد که می توان از این فنون در جهت توسعه کشاورزی اسپانیا استفاده کرد. [15]

مسلمانان اندلسی آثار ارزشمندی در مورد گیاهان تألیف کردند که در تعدادی از آنها همچون کتاب ابن عوّام جنبه کشاورزی گیاهان را مورد بحث قرار دادند، و در برخی دیگر بیشتر از حیث خواص دارویی آنها را بررسی کردند که در این زمینه شاید ضیاء الدین عبدالله بن احمد معروف به ابن بیطار (د 645هـ) برجسته ترین گیاه شناس اسپانیای اسلامی باشد. او که اهل مالقه بود به منظور شناسایی و دست یابی به گیاهان دارویی در مناطق کوهستانی و دشت های اسپانیا و شمال افریقا به جست­ُوجو پرداخت و سرانجام به قاهره رفت وبه خدمت الملک الکامل، حکمران ایوبی (614- 636هـ) درآمد. ابن بیطار راجع به ویژگی های غذایی و دارویی گیاهان فرهنگنامه الفبایی مهمی با نام کتاب الجامع لمفردات الاغذیه و الادویه تألیف کرد. علاوه بر آن اثر دیگری نیز با عنوان المغنی فی الادویه المفرده نوشت که در آن فقط گیاهان دارویی و چگونگی درمان بیماری ها به وسیله آنهارا مورد بررسی قرار داده است. [16] باید افزود حکمرانان مسلمان اسپانیا باغ هایی ایجاد می کردند که در آنها داروسازان به پرورش گیاهان دارویی می پرداختند. [17]

دانش پزشکی

طب اسلامی و ملحقات آن همچون داروسازی و جراحی، از پیام های بهداشتی اسلام تا نحوة خوردن و آشامیدن مدد گرفته و نیز از زمینه های پزشکی یونانی، اسکندرانی، هندی و ایرانی بهره برده است؛ در نتیجه گرچه مبادی آن برگرفته از میراث پزشکی تمدن های باستانی بوده، ولی ارتباط نزدیکی نیز با آموزه های دینی درباره سلامتی داشته است. همین تأثیر تعالیم اسلامی موجب شد تا دانشمندان اندلس در زمینه توسعه علم پزشکی گام های بزرگی بردارند تا جایی که در برخی از شاخه های پزشکی از شرق اسلامی نیز پیشی گرفتند. در شریعت اسلامی بر حرمت تشریح و کالبد شکافی تأکید شده است. زیرا این عمل نوعی تجاوز به حیثیت شریف ترین آفریدة خداوند به شمار می رفت. از این رو کالبد شکافی چندانی در جهان اسلام صورت نمی گرفت. و در این زمینه اطبای مسلمان غالباً به تشریح و علم وظایف الاعضای جالینوسی متکی بودند. [18] در عین حال، پزشکان اندلسی در مورد تشریح نیز کوشا بودند. آنان این عمل را بر روی میمون هایی که بدین منظور از آفریقا آورده می شدند انجام می دادند و از این رهگذر در مورد آسیب شناسی و درما ن شناسی به پیشرفت های قابل توجهی دست یافتند و بسیاری از اشتباهات پزشکان یونانی از قبیل هیپوکراتس [Hippocrates] و جالینوس [Galen] را تصحیح کردند. [19]

از قراین بر می آید که نخستین فعالیت های پزشکی در اسپانیای اسلامی با همکاری اطبای شرق صورت می گرفت. در زمان فرمانروایی عبدالرحمن دوم (206 ـ 238هـ) پزشکان که در عراق تربیت شده بودند مدرسه پزشکی را در قرطبه گشودند و بررسی و مطالعه آثار جالینوس و دیگر محققان یونانی را آغاز کردند. در دوره حکومت محمد اول (238-273هـ) یکی از اطبای بزرگ شرق، به نام یونس حرانی، در اسپانیا سکونت گزید و به تعلیمات پزشکی رونق بخشید. عریب بن سعد، کاتب عبدالرحمن سوم، که در طب نیز مهارت داشت در سده چهارم هجری به تألیف اثری با عنوان چگونگی پیدایش جنین پرداخت. وی در این کتاب که نسخه خطی آن در کتابخانه اسکوریال موجود است، به بحث در مورد مراحل رشد جنین پرداخته است.[20] از دیگر اطبای این سده باید از ابوداود سلیمان بن حسن معروف به ابن جلجل، پزشک دستگاه هشام دوم، خلیفه اموی اندلس(366-399هـ) نام برد؛ کسی که قدیمی ترین اثر در باب تاریخ پزشکی را براساس شرقی و یونانی به زبان عربی با عنوان طبقات الاطباء و الحکماء تألیف کرد. همو اثر دیگری نیز با عنوان تفسیر اسماء الادویه المفرده نوشت که در اصل کتاب دیوسکوریدس* را به عربی برگردانده بود؛ کتابی که امپراتور بیزانس، کنتسانتین هفتم،[Constantine VII] به عبد الرحمن سوم، خلیفه اموی اندلس، اهدا کرده بود.[21]

پزشک معروف دیگری که او نیز در دربار هشام دوم، به طبابت اشتغال داشت، ابوالقاسم خلف بن عباس الزهراوی (د 403هـ) بود؛ وی یک دائرة المعارف پزشکی با نام التصریف لمن عجز عن التألیف در سی فصل تألیف کرد. سه فصل از این اثر، که الزهراوی به بیان شیوه های جراحی پرداخته، از مهم ترین بخش های این کتابند. اثر الزهراوی را نخستین بار جرارد کرمونایی در سدة ششم هجری/ دوازده میلادی به لاتینی برگرداند. از آن جا که این کتاب در سده های میانه در زمینه جراحی متن درسی بود، بارها با عناوین مختلف به زبان های اروپایی ترجمه شد و تا مدت ها جراحان اروپایی بر اساس روش ها و راهنمایی های این اثر به جراحی می پرداختند. [22]

در سده های پنجم و ششم هجری در پزشکی اسپانیای اسلامی خاندان ابن زهر برجسته شدند. ممتازترین پزشک از این خاندان ابومروان عبدالملک بن زهر (د 558هـ) بود که ابن رشد، فیلسوف معروف اندلسی، پزشکی را نزد وی آموخت. گفته شده او نخسین طبیب مسلمان بود که به تشریح سرطان معده پرداخت، و اثری هم بر اساس مشاهدات و تجربیات شخصی خود با نام کتاب التیسیر فی المداواه و التدبیر تألیف کرد که به چندین زبان اروپایی ترجمه شد. ابتدا شخصی به نام پاراویسیوس[Paravicius] این اثر را در سال 1280 میلادی با عنوان "theisir" به لاتینی برگرداند. او این ترجمه را با همکاری یک یهودی ونیزی انجام داد و بعدها نیز در ونیز به چاپ رسید.[23] به نظر می آید توجه به نوع خوراک و پرهیز از خوردن هر چیزی در پزشکی اسلامی اهمیت ویژه ای داشته و پزشکان مسلمان تأثیر پرهیز را نیرومند تر از اثر دارو در حفظ تندرستی می دانسته اند؛ از ین رو بود که ابومروان بن زهر اثری نیز در مورد پرهیز با عنوان کتاب الاغذیه نوشت.[24]

در تمدن اسلامی از پزشک غالباً با نام حکیم یاد می شده که حکیم هم فیلسوف بود و هم طبیب. با توجه به این مسئله بود که ابن رشد علاوه بر فلسفه در پزشکی نیز استاد بود. ابن رشد در رشته طب حدود شانزده رساله نوشت. یکی از آنها کلیات فی الطب نام دارد که در آن به قواعد کلی پزشکی پرداخته است. این اثر در سال 1255 میلادی با عنوان colliget به لاتین ترجمه و بارها در اروپا چاپ شد. [25] او این کتاب را به هفت بخش تقسیم کرده و هر کدام را توضیح داده است: 1- اعضا بدن 2- تعریف تندرستی و انواع آن 3- نشانه های تندرستی و بیماری 4- انواع بیماری ها و علایم آنها 5- غذاها و داروها، 6- چگونگی حفظ سلامتی 7- روش های از بین بردن بیماری ها.[26]

در اسپانیای اسلامی یهودیان دانش پزشکی را نزد اطبای مسلمان می آموختند و با اجازه و گواهی آنان می توانستند به حرفه پزشکی بپردازند. در اندلس داروها توسط بیمارستان ها و مدارس پزشکی در دسترس مردم قرار می گرفت. در هر شهری حداقل یک بیمارستان وجود داشت که پزشکان آن مکلف بودند به افراد بی بضاعت خدمات رایگان ارائه دهند. گفته شده که در عصر خلافت شهر قرطبه، مرکز مسلمانان، حدود چهل بیمارستان داشته است. [27] مسلمانان در دوره اخیر حکومت خود در اسپانیا یعنی حکومت خاندان بنی نصر، که قلمروشان به غرناطه و اطراف آن محدود می شد نیز از آموزش پزشکی غافل نبودند. در این دوره ابوعبدالله محمد بن عبدالله معروف به ابن خطیب (د775هـ) علاوه بر این که مورخ مشهوری بود، در غرناطه در زمینه پزشکی نیز شهرت داشت. او در باب طاعون، بیماری که در سدة هشتم هجری در بین مسلمانان اسپانیا گسترش یافته بود، رساله ای نوشت و با تعبیر مرگ سیاه به توصیف آن پرداخت. وی بر خلاف عقیده عمومی این بیماری را ناشی از تقدیر الهی ندانست و چنین نپنداشت که آن مجازات خداوند در مورد بندگان خطاکار است؛ بلکه با صراحت بیان کرد آنچه موجب گسترش این بیماری شده خصوصیت فراگیری و اپیدمیکی آن است نه تقدیر الهی. قبل از او درعلوم پزشکی از ویژگی سرایت کنندگی طاعون حتی در میان یونانی ها سخنی به میان نیامده بود. معاصر ابن خطیب پزشک مسلمان دیگری در اسپانیا به نام ابن خاتمه (د770هـ) نیز در اثری که در مورد طاعون تألیف کرد به تشریح علایم این بیماری و چگونگی درمان آن پرداخت. دیری نپایید که این نوشته ها در میان اروپاییان به عنوان منابعی برای شناخت بیماری طاعون مطرح شدند. [28] شایان ذکر است که سنت های پزشکی مسلمانان به وسیله ترجمه هایی که از آثار آنان به لاتینی به خصوص در سده دوازده میلادی و غالباً در شهر طلیطله انجام شدند، به سایر مناطق اروپا انتقال یافت و کسانی همچون قسطنطین آفریقایی، جرارد کرمونایی و فرج بن سالم، پزشک یهودی، نقش عمده ای در برگرداندن آثار پزشکی عربی به لاتیتی داشتند. کاربرد بسیاری از اصطلاحات پزشکی عربی در زبان های اروپایی، حاکی از آن است که طب اسلامی در سطح وسیعی بر پزشکی اروپا تأثیر نهاده است.[29]

پی نوشت:

* استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

1]. Imamuddin , S.m, Muslim spain 711-1492 A sociological study (leiden, 1981). P. 188.

2]. Dozy, Reinhart, Spanish Islam, tr. By F.G. stokes (London, 1988), P. 455.

3]. آنخل جنثالث بالنسیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ترجمه حسین مؤنس (قاهره، نشر 1955) ص 448؛ احمد آرام، علم در اسلام (تهران، انتشارات سروش، 1366 ش) ص 110.

4]. جورج سارتون، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمه غلامحسین صدری افشاری (تهران،دفتر ترویج علم وابسته به وزارت علوم و آموزش عالی، 1357) ج 1، ص 771-772 و 821-882.

5]. همان، ص 871؛ کراچکوفکسی، ایگناتی یولیانوویچ، تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاینده (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1379) ص 89.

6]. Imamuddin, P. 161.

7]. نجیب عبدالرحمن، حکمت، دراسات فی تاریخ العلوم عندالعرب (بی جا،جامعه الموصل، 1976 م) ص 225.

8]. ذبیح الله صفا، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم (تهران،انتشارات دانشگاه تهران، 1371) ص 122-123.

9] - Hitti , Philip K. History of the Arabs from the earliest times to the present (MACMILIAN, 1970), p. 572.

10]. صاعد اندلسی، التعریف بطبقات الامم، تصحیح غلامرضا جمشید نژاد اول (تهران، انتشارات هجرت، 1376) ص 244-245.

11]. ابن خطیب، الاحاطه فی اخبار غرناطه، تحقیق محمد عبدالله عنان (قاهره،نشر 1421ق/ 2001م) ج 3، ص ص 67-68.

12]. Imamuddin, , op.cit P. 164.

13]. Ibid, PP. 165-166.

14]. Ibid, P. 166; the Encyclopaedia of Islam (EI2), vol , II, P. 902.

15]. Monroe, James T. Islam and the arabs in Spanish scholarship (leiden, 1970). P. 35.

16] - آنخل جنثالث بالنسیا، پیشین، ص 379؛ قس: HHitt. op.cit , pp. 293-294.

17]. Imamuddin, ,op.cit P. 166.

18]. احمد آرام، پیشین، ص 172.

19]. Imamuddin , P. 167.

20]. آنخل جنثالث بالنسیا، پیشین، ص 465؛ قس: IImamuddin, op.cit , P. 167

21]. زندگینامه علمی دانشوران، زیرنظر احمد بیرشک (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1367) ج 1، ص 371-372.

22]. Hitti, PP. 576-577.

23]. Imamuddin ,op.cit PP. 168-169.

24]. احمد آرام، پیشین، ص 175.

25]. Imamuddin, op.cit P. 169.

26]. آنخل جنثالث بالنسیا، پیشین، ص 471.

27]. Imamuddin, op.cit P. 170.

28]. the legacy of Islam , ed. By sir Thomas Arnold and ALFRED Guillaume (London, 1968), PP. 340-341.

29]. Hitti, op.cit , PP. 578-579.

منابع

-آرام، احمد، علم در اسلام ( تهران، انتشارات سروش، 1366).

ابن خطیب،ابوعبدالله محمدبن عبدالله، الاحاطه فی اخبار غرناطه، تحقیق محمد عبدالله عنان (قاهره،نشر 1421ق/2001 م).

جنثالث بالنسیا، آنخل، تاریخ الفکر الاندلسی، ترجمه حسین مؤنس (قاهره،نشر 1955).

حکمت، نجیب عبدالرحمن، دراسات فی تاریخ العلوم عندالعرب (عراق، جامعه­الموصل، 1976م).

زندگینامه علمی دانشوران، زیرنظر احمد بیرشک (تهران انتشارات علمی و فرهنگی، 1367 ش).

سارتون، جورج، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمه غلام حسین صدری افشار (تهران،دفتر ترویج علم وابسته به وزارت علوم و آموزش عالی، 1357).

صاعد اندلسی، قاضی صاعد بن احمد، التعریف بطبقات الامم، تصحیح غلامرضا جمشید نژاد اول (تهران، انتشارات هجرت، 1376 ).

صفا، ذبیح الله، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم (انتشارات دانشگاه تهران، 1371 ).

کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ، تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاینده (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1379).

Dozy, Reinhart, Spanish Islam, tr. By F.G. stokes, London, 1988.

TThe Encyclopaedia of Islam, New edition, leiden, 1956 – 2000.

Hitti, Philip. K. History of the Arabs from the earliest times to the present, Macmilian, 1970.

Imamuddin, S. M. Muslim spain 711-1492 A sociological study, leiden, 1981.

sir Thomas Arnold and Alfred Guillaume, The legacy of Islam, ed. By London, 1968.

Monroe, James T. Islam and the Arabs in Spanish scholarship, leiden, 1970.