مجله  تاریخ اسلام  دهم تیر ماه سال 1386 شماره سیم 

نویسنده : غلامرضا جمشیدیها
مقدمه
برای تحلیل هر موضوع، گاهی موضوع را تجزیه و اجزای تشکیل دهنده آن را مطالعه می کنند و گاهی با حفظ پیوستگی اجزا و عناصر آن را مورد بررسی قرار می دهند. در مطالعه جامعه شناختی با رویکرد کارکردگرایی با تکیه بر طریقه دوم سعی می­شود ماهیت درهم تنیده یک نظام اجتماعی را در کلیتش درک نمایند. از این رو با حفظ پیوستگی کلیت اجزا و عناصر به دنبال بررسی یک فعالیت اجتماعی هستند که موجبات تطابق و سازگاری اجزای مختلف ساختار را فراهم می سازد. کارکردگرایان، جامعه را شبکه سازمان یافته ای از گروه­های در حال تعاون و همکاری تصور می کنند که اعضای آن از قوانین و ارزش­های مشترکی تبعیت می کنند.

جامعه شناسان دین که در پی بررسی مناسبات دین و جامعه، شناخت اندیشه ها، سازمان­ها، نهادها، مناسک و شعایر دینی هستند ضمن توجه به تأثیرگذاری دین در نظام اجتماعی و کنش های فردی و اجتماعی، به نقش و کارکردهای اجتماعی باورداشت ها و عملکردهای دینی می پردازند. دین از دو رکن مشترک و اساسی باورها و اعمال تشکیل شده است. باورها وضعیتی از عقاید و اعمال شیوه ای از کنش اجتماعی است. بخشی از کنش­های دینی که مراسم و مناسک هستند، جزء لاینفک و مهم دین محسوب می­شوند که می تواند منشأ تحولات فراوانی در عرصه حیات اجتماعی باشند. به عقیدة برخی ازجامعه شناسان برای فهم جامعه شناسی دین، شعایر و آداب از اهمیت بیشتری برخوردارند. نظر به چنین اهمیتی، این مقاله با توجه به برخی از ویژگی های منحصر به فرد مراسم و مناسک دینی در کشور ما ازجمله قدمت، گستردگی، تنوع، پویایی و تأثیرگذاری فرامکانی و زمانی مراسم و مناسک دینی با انتخاب مراسم عاشورا، به عنوان یک کنش جمعی مذهبی، در پی بررسی آثار، مناسبات اجتماعی و کارکردهای آن است. در این راستا دو هدف اساسی را پیگیری می­کنیم:

شناخت و اهمیت مراسم عاشورا به عنوان نمادی از مراسم جمعی و عنصری از نظام فرهنگی؛
شرح و توصیف کارکردهای مورد آزمون در یک پیمایش تجربی.
اهمیت موضوع

اهمیت بررسی برخی مسائل اجتماعی در برخی از جوامع بیش ازضرورت مطالعاتی صرف است بررسی مراسم ومناسک دینی یکی از آنهاست باتوجه به اهمیت این موضوع و عدم توجه محققین به این مهم این مقاله به طور مشروح به این موضوع می پردازد.

قرآن­کریم آداب و شعائر دینی را جزء خصوصیات همة ادیان و یکی از قدیمی ترین سنت های فرهنگی در هر جامعه می داند. به تعبیر قرآن کریم «لِکلّ اُمَةٍ جَعَلْنا مَنْسَکاً هُمْ ناسِکوه: برای هر امتی عبادتی قرار دادیم تا آن عبادت را انجام دهند.»[1] چنانچه مردم شناسان نیز تأکید دارند هیچ جامعه شناخته شده ای نیست که در آن نوعی مراسم و آیین های دینی وجود نداشته باشد. گیدنز معتقداست: «اساسی ترین تحولات فکری از جمله تصور زمان ومکان نخستین­بار بر حسب مقولات مذهبی تعریف شدند. برای مثال مفهوم زمان در آغاز از شمارش فواصل موجود بین مراسم دینی به وجود آمدند».[2] اهمیت مطالعه مراسم ومناسک محدود به جامعه شناسی نیست. ولی رویکرد حاضرمحدود به نگاه جامعه شناختی به مراسم ومناسک خواهد بود. دین بخش مهمی از فرهنگ وترکیبی از باورها وکنش ها است. اگر چه مطالعه جنبه های اعتقادی دین تا اندازه ای موجه است ولی چنانچه که برخی از جامعه شناسان نیز به آن اشاره نموده اند برای فهم جامعه شناسی دین مطالعه شعائر ومناسک دینی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. رابرتسون اسمیت[Robert sonsmith] از مردم شناسانی است که قبل از دورکیم[Emile Durkheim] به نقش مراسم دینی بیش از باورهای دینی تأکید داشت. او معتقد بود عملکردهای مذهبی از باورداشت­های مذهبی بیشتر اهمیت دارند. رادکلیف براون[Radcliffe-Brown] از دیگر مردم شناسانی است که اعتقاد دارد برای شناخت دین باید به مناسک دینی توجه کرد.[3] علاوه بر مردم شناسان، جامعه شناسان نیز به این موضوع توجهی خاص داشتند. مطالعات یواخیم واخ[Joachim wach]، امیل دورکیم و... به عنوان بانیان جامعه شناسی خود گواه خوبی در این زمینه می باشد.

در میان جامعه شناسان اسلامی ابن خلدون که برخی از محققین او را پدر جامعه شناسی می دانند، به نقش آیین ها و آداب دینی توجهی خاص داشت. در اعتقاد ابن خلدون آیین دینی، هم چشمی و حسد به دیگران را که در میان خداوندان عصبیت یافت می شود، زائل می کند و وجهه را تنها به سوی حق و راستی متوجه می سازد.[4] اودی[Odi] از جامعه شناسان کارکردگرا اعتقاد دارد نظم اجتماعی از طریق آیین های دینی استوار می شود. یواخیم واخ می گوید مطالعه مراسم ومناسک به هیچ وجه از زمینه های اعتقادی دین کم ارزش تر نیستند. دورکیم، مناسک را برای زندگی اخلاقی همان­قدر ضروری می بیندکه خوراک برای رشد و نگه داشت جسم ضرورت دارد.[5]

از سوی دیگر شرکت در مراسم و مناسک در دنیای جدید را بایستی با تأملاتی خاص نظر کرد. همیلتون[Malcolmhomilton] می­گوید: « این را دیگر نمی شود در جامعه جدید پذیرفت که شرکت کنندگان در مناسک بدون کمترین اطلاع از نسبت عملکردشان و با انگیزه های یکسره متفاوت این مراسم را برگزار کنند. لااقل در دین اسلام و با مشاهداتی که انجام گرفته این فرض منتفی است.»[6]

لذا چنین به نظر می­رسد در جامعه جدید مراسم و مناسک بدون برخورداری از درجه مطمئنی از نظام اعتقادات قادر به ادامه حیات نیستند و باید اعتقادات و انجام فرایض دینی را به مثابه یک کل واحد به حساب آورد. اکثر تفسیرهای قابل قبول تفسیرهایی هستند که مسائل نظری و عملی در دین را به مثابه مقوله واحدی می بینند که به طور جدایی ناپذیر به هم مرتبط هستند. بنابراین یک بخش بسیار مهم از دین همان مراسم و مناسک دینی است.

ولی آنچه که مراسم و مناسک را در حیات اجتماعی جامعه ما از دیگر جوامع متمایز می سازد، نه وجود مراسم ومناسک، بلکه ویژگی­هایی از جمله گستردگی، تنوع، قدمت، تداول، تأثیرگذاری، هنجارآفرینی و نقش آفرینی آنها در کنش­های فردی و اجتماعی و. .. است. تا آنجا که می توان گفت کمتر فعالیت اجتماعی به وسعت مراسم ومناسک دینی در حیات اجتماعی، سیاسی و. .. ما حضور داشته و تأثیرگذار است. به طور خاص مراسم ومناسک درکشور ما، به دلائل زیر از جایگاه مطالعاتی ویژه ای برخوردار می­باشد:

1- قدمت، گستردگی، تنوع و تداول

تقریباً قدمت برگزاری مراسم ومناسک دین اسلام در ایران به اندازه عمر خود اسلام است. ایرانیان از زمان پذیرش اسلام، مناسک دینی چون نماز و روزه را انجام می دادند و بعدها با پذیرش مذهب شیعه مراسم خاصی را که با اعتقادات شیعی همخوانی داشت به مجموعه­ی هنجارها، ارزش­ها، مراسم و مناسک متناسب با آن افزودند. از آن زمان تاکنون این مناسک با نوساناتی که ممکن بود برای هر هنجار یا رفتار فرهنگی اتفاق بیفتد، در فرهنگ ایرانی جریان داشته و از نسلی به نسل دیگر منتقل گشته است.

علاوه بر قدمت، تداول، تنوع و وسعت مراسم و مناسک در نظام فرهنگی ما نیز به اندازه­ای است که می توان گفت کمتر کنشی به اندازه کنش های دینی در نظام فرهنگی ما وسعت و تداول دارد. ثبات شکل و تکرار کنش های دینی از دیگر خصوصیاتی است که آنها را به سنت های ماندگار فرهنگی تبدیل کرده است. مراسم و مناسک دینی بخش وسیعی از رفتار وکنش های فردی و اجتماعی ما را شکل می دهند. علاوه بر منسکی مانند نماز که در شبانه روز پنج یا سه بار به صورت فرادا یا جماعت انجام می گیرد یا روزه که منسکی ادواری است که یک دوازدهم از طول سال را شامل می شود و دیگر مناسک که جزء فروع دین به حساب می آید، مراسم متعدد و متنوعی همراه با جشن و سرور در قالب اعیاد مذهبی (مانندعید فطر، قربان، مبعث و ولادت پیامبر8 و ائمه معصومین علیهم­السلام...) یا مراسم دیگری در قالب سوگواری نیز انجام می پذیرد که همه اینها نشان دهندة گستره و حضور این مراسم و مناسک در فرهنگ ایران است. مراسمی که با تجمیع مردم در سراسر کشور در تمام محله های شهری و روستایی و با حضور همه قشرهای مردم از همه گروه­های سنی اعم از زن و مرد برگزار می شود.

در این میان نمود مورد مطالعه (مراسم عاشورا) وضعیتی خاص دارد. عاشورا به یکی از عناصر فرهنگ ایرانی تبدیل شده است. از زمان آل بویه تاکنون به جز چند سالی که این مراسم در دوران پهلوی اول تعطیل شد، پیوسته این مراسم برگزار می شده است. به همین دلیل جزء هنجارها، سنت ها وارزش های نهادینه شده کشور ماست. گستردگی مراسم عاشورا از دو سو قابل بررسی و تأمل است. از یک سو به خاطر تنوع کنش هایی که در آن انجام می گیرد، مانند انواع کنش های متنوعی که در قالب عزاداری صورت می گیرد، از سوی دیگر به دلیل دامنه برگزاری آن که در سراسر کشور در همه محله های شهری و روستایی و با حضور همه قشرها وگروه ها. .. برگزار می شود.

2- پویایی و تأثیرگذاری فرازمانی و فرامکانی مراسم ومناسک

ویژگی دیگری که مطالعه و بررسی مراسم و مناسک در حیات فرهنگی ما دارد، تأثیر و نقش فرازمانی و فرامکانی آنها می باشد.

تأثیرگذاری و هنجارآفرینی مراسم و مناسک به عنوان واقعیت های زنده اجتماعی محدود و متوقف بر زمان و مکان خاصی نیست. به عبارت دیگر، آثار فردی و اجتماعی و الزاماتی را که مراسم و مناسک در قالب پاداش و تنبیه برای انسان ها آماده می سازند برای همه دوره های زمانی است. به طور کلی تأثیرات و الزام های مراسم و مناسک را می توان در دو سطح کنش فردی و کنش جمعی بررسی کرد:

الف) سطح کنش فردی: در این سطح تأثیراتی هست که مناسک و مراسم دینی برای افراد کنشگر در همة ادوار ایجاد می­کند، چنان که قرآن­کریم و احادیث به آنها اشاره دارد؛ مانند تأثیری که نماز به عنوان یک منسک الهی بر هر کنشگری (نمازخوان) در جلوگیری و پیشگیری از جرم دارد. « إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکر؛[7] همانا نماز انسان را از زشتی و پلیدی باز­می­دارد». یا تأثیر روزه در اکتساب تقوای الهی. همچنین تأکیدات آیات دیگر که به تأثیرات فردی اجرای مراسم و مناسک اشاره دارد، مانند« وَمَنْ یعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ».[8] به طور کلی برخی از تأثیرات وکارکردهای مراسم و مناسک در سطح کنش فردی عبارتند از: دوری از کجروی اجتماعی، الگوپذیری، کسب آرامش درونی، افزایش مسئولیت فردی، نظم پذیری (کارکرد سازمان پذیری)، آمادگی برای فداکاری، درونی­شدن هنجارها و ارزش­های دینی و.... کارکردهای فوق برای هر کنشگری در هر زمانی حاصل خواهد آمد. این آثار فردی محدود به انسان های خاصی در زمان خاصی نخواهد بود.

ب)سطح کنش جمعی: آثار فرازمانی و مکانی در سطح کنش جمعی نیز به تأثیراتی اشاره دارد که حاصل از انجام کنش های جمعی در سطح اجتماعی است. این کنش ها به صورت پویا و زنده برای همه نسل ها در همه زمان و مکان تأثیرگذار خواهد بود؛ مانند آثاری که گردهمایی مسلمانان در اجتماع حج به جا می گذارد. برخی از تأثیرات و کارکردهای کنش های جمعی عبارتند از همبستگی اجتماعی، وفاق اجتماعی، بازیابی هویت جمعی، ایجاد پیوندهای فرا نسلی و. ...

به نظر می­رسد همین ویژگی سبب می شود که در دین اسلام اصول ثابتی وجود داشته باشد که به مقتضای فطرت انسانی برای همه انسان­ها در همه زمان ها و مکان ها تأثیرگذار باشد. عاشورا از این منظر موقعیت استثنایی دارد. عاشورا از یک سو نه تنها یک مراسم جمعی مذهبی است بلکه به سبب نقشی که در بقای دین داشته است با دیگر مراسم دینی نیز تفاوت دارد. نقش آفرینی آن در دین سبب شده است تا عاشورا نمادی از اسلام و عامل بقای دین باشد. تا آن جا که روایت پیامبر8 در مورد امام حسین علیه­السلام که فرمود «حسین منّی و أنا من حسین»، این چنین تعبیر شده است که «الاسلام محمدی الحدوث و حسینی البقاء».

پیامدها وتأثیرات فرازمان و فرامکان مراسم عاشورا در کنش های فردی و جمعی نیازمند تحقیقات جداگانه ای است. آنچه این مقاله به آن اشاره می کند، نقش مراسم عاشورا درمورد وقوع انقلاب اسلامی است.

بررسی نقش مراسم عاشورا در وقوع انقلاب اسلامی از دو طریق میسر است:

الف) بررسی نقش عاشورا در وقوع انقلاب با استناد به نظریه ها؛

ب) بررسی این نقش از طریق واقعیت­های تاریخی.

از آن­جا که موضوع نخست مورد مطالعه و پژوهش فراوان قرار گرفته است، مقاله حاضر به نقش عاشورا به عنوان مراسم دینی، با توجه به واقعیت های تاریخی پرداخته است. قیام پانزده خرداد نقطه عطفی در بررسی علل و زمینه­های وقوع انقلاب اسلامی است. در روز پانزده خرداد سال1342 مصادف با 12محرم سال 1383 هـ ق. اولین تجمع اعتراض آمیز- که به اعتقاد محققان نقطه آغازین حرکت نهضت اسلامی می باشد- با رویکرد مذهبی اتفاق می­افتد. پس از آن تاریخ با عنایت و استفاده از سالنامه تقویم شیعه، اهداف این قیام در مراسمی که در روزهای هفتم، چهلم و مجدداً در سالروز حادثه پانزده­خرداد برقرار می شد، پی گیری می­گردید. مراسم ماه محرم به عنوان سازمان غیر رسمی و مردمی کنش های اعتراض آمیز را کانالیزه و با خود حمل می کرد. رهبران مذهبی با درک پیشینه ها و قابلیت های این مراسم به بسیج توده های مردم پرداختند تا این که در بهمن سال 1357 این حرکت های خود جوش به ثمر رسید. بهمن سال 1357 نیز مصادف با محرم دیگر است. محرم و خصوصاً عاشورای سال 1399 هـ ق. اوج خیزش ملی است که به تعبیر میشل فوکو[Michel foucault] در چهره مراسم و نمایش های مذهبی بروز یافت.[9] راهپیمایی های هیجان آفرین عاشورای سال 1399 هـ ق. آخرین بنیان های رژیم سابق را از بین برد.

چنانچه ملاحظه شد، از اولین حرکت انقلابی تا آخرین تلاش ها برای تحقق انقلاب اسلامی نقش مراسم عاشورا و قابلیت های نهفته در آن بسیار اساسی بوده است. مراسم عاشورا به عنوان سازمانی که مردم با آن آشنایی داشته و فرم های فرهنگی موجود در مراسم، مورد پذیرش مردم بوده است، توانست مطالبات مردم را به ثمر برساند. نباید فقط چنین تصور شود که در نبود احزاب و نهادهای سیاسی و مدنی نقش مراسم مذهبی با اهمیت تلقی می شود، بلکه باید به نوعی همگرایی و تقارن بین نیازهای افراد به تغییرات با قابلیت های مراسم دینی توجه داشت. بنابراین نقش مراسم عاشورا در تحقق انقلاب اسلامی، همچنان که نظریه پردازان نیز به آن اشاره کردند، بسیار مهم بوده است. چنان که امام خمینی در این زمینه فرموده است: «انقلاب اسلامی ایران پرتوی از عاشورا و انقلاب عظیم الهی بوده است... و اگر این مجالس وعظ و خطابه نبود کشور ماپیروز نمی­شد».[10]

اگر چه عاشورا بازگوکننده احساسات و افکار در زمان و مکان معین است و بنابراین جزء مراسم دینی است؛ ولی این مراسم سازمانی است که سبب ایجاد، تقویت، حفظ و نگهداری ایمان دینی می شود. مراسم عاشورا که نمونه بسیار خوبی از پیوند میان نظام اعتقادات دینی با کنش های اجتماعی است، نوعی از مراسم کفاره ای است که علاوه بر این که با سوگواری ها ملازم است، خود شامل انواعی از مراسم مثبت و منفی است؛ مجموعه کنشی که در آن انجام می پذیرد علاوه بر این که ارتباط ما را با الوهیت برقرار می کند ما را از کنش هایی باز می دارد که در قلمرو زندگی لاهوتی باید اجتناب شود.

3- پیوند و ارتباط مراسم و مناسک دینی با نظام اعتقادات دینی در ایمان «ابراهیمی»

دین از دو رکن اساسی باورها و اعمال تشکیل می­شود. در ایمان ابراهیمی به هر دوی این ارکان توجه شده است و حتی میان این دو عنصر پیوند و ارتباط تنگاتنگی نیز برقرار شده است. در ایمان ابراهیمی بین جنبه نظری دین و جنبه عملی آن ارتباط دوسویه­ای برقرار می باشد. این سومین ویژگی است که مراسم و مناسک را در کشور ما از دیگر مراسم و مناسک در جوامع و یا ادیان دیگر متمایز می سازد. انسان دیندار در قلمرو ادیان ابراهیمی زندگانی پیامبران الهی8 را نمونه ها و مصادیق آرمان ایمان به شمار می آورد و دینداران، آن ایده را به نحوی عینی و ملموس پیگیری می کنند. بین اعتقادات دینی و عمل دینی رابطه ای قوی برقرار است. نظام اعتقادات دینی مبنای عمل دینی واقع می شود و حتی معقولیت نظام اعتقادات دینی را از حیث عمل و سلوک دینی می توان ارزیابی کرد. مراسم و مناسک وسیله ای متناسب برای نیل به غایت اصلی دین است.[11]

اعتقاد به اصول دین که از جمله مهمترین اعتقادات دینی است و آثار روانی و اجتماعی خاصی برای همه مسلمانان پدید می آورد، نقطه اشتراک مسلمانان را تشکیل می دهد. اسلام برخلاف بعضی ادیان به دنبال توسعه قلمرو اجتماعی و فرهنگی خود و افزایش پیروانش می باشد و قواعد اخلاقی و منش های جمعی اسلام تقریباً همة جنبه های زندگی خصوصی و عمومی مسلمانان را در برمی گیرد. تأکید اسلام بر پیروی از قانون خدا و انضباط اجرایی آن در زندگی فردی و اجتماعی و جامعیت این احکام، متمایز کنندة این دین از ادیان دیگر است.

طرز تلقی مسلمانان از مناسک دینی به گونه ای است که زندگی فردی و اجتماعی آنها را تحت تأثیر قرار می دهد. به تعبیر عبدالرحمن کواکبی اگرچه اسلام در طلیعة دین هایی قرار دارد که ایمان آن بر مراسم شکلی تقدم دارد، ولی سلامت ایمان اسلامی تا حد زیادی بستگی به سلامت شعائر دینی دارد. به اعتقاد وی ظلم و فساد با شعائری که روح ایمان از آنها خالی است، تداوم می یابد.[12]

ارتباط بین مراسم و اعتقادات در مذهب شیعه بسیار قوی و گسترده است. به ویژه این امر را می­توان در پاسداشت ایام سوگواری امامان­شان مشاهده کرد. از آن جا که برای مطالعه جامعه شناختی در مورد فرهنگ­ها در هرکشوری عناصری مورد مطالعه قرار می گیرد که تأثیرگذاری و عمومیت بیشتری در میان گروه های اجتماعی دارد، با عنایت به سه ویژگی مذکور، صرف نظرکردن از مطالعة مراسم و مناسک در کشور ما، چیزی جز کنار گذاشتن بخشی از واقعیت های اجتماعی نخواهد بود. کاری که لااقل در حوزة معرفت علمی امر پسندیده ای نیست. نظر به چنین اهمیتی، و از آن جا که بررسی یکایک مراسم و مناسک با توجه به گستردگی آنها در این مختصر مقدور نمی­باشد این مقاله با توجه به نقش آفرینی­های خاص مراسم عاشورا به عنوان نمادی از مراسم مذهبی، به شرح و توصیف آزمون تجربی انجام گرفته پرداخته است.

بیان مسئله

درکشور ما که اسلام ومذهب شیعی رواج دارد مراسم و مناسک دینی بخش وسیعی از رفتار ما را شکل می دهد. علاوه بر مناسکی مانند نماز و روزه، مراسم متعدد و متنوعی همراه جشن سرور در قالب اعیاد مذهبی مانند عید فطر و ولادت اولیای دینی و یا سوگواری انجام می پذیرد. گستردگی، قدمت و پویایی این مراسم و مناسک در فرهنگ کشور ما چنان است که می توان گفت کمتر پدیده اجتماعی در کشور به این وسعت می رسد. در میان آنها، مراسم عاشورا یکی از بی نظیرترین اجتماعات مذهبی است. از آن جا که ماندگاری هر مجموعه، وابسته به کارکردی است که برای نظام اجتماعی انجام می دهد؛ کارکردهای اجتماعی مراسم عاشورا کدام است؟ آیا مراسم عاشورا کارکردهای اجتماعی مانند پیوند و پیوستگی بین نسل­ها، الگوپذیری، نظارت و کنترل اجتماعی، انسجام اجتماعی و تجدید حیات اجتماعی را برای نظام اجتماعی به همراه دارد؟

فرضیات تحقیق

به نظر می رسد شرکت درمراسم عاشورا:

1- الگوپذیری را برای شرکت کنندگان فراهم می سازد.

2- سبب افزایش نظارت و کنترل اجتماعی می شود.

3- موجب انسجام اجتماعی می شود.

4- موجبات تجدید حیات اجتماعی می شود.

5- منجر به پیوند و پیوستگی بین نسل ها می شود.

فرضیات این تحقیق در دو سطح قابل آزمون است: 1) بررسی رابطه میان میزان شرکت در مراسم با هر یک از متغیرهای وابسته؛ 2) بررسی میزان کارکردهای مراسم عاشورا بدون ملاحظه میزان شرکت (بررسی کارکردهای مراسم عاشورا با توجه به اصل شرکت در مراسم). از آن جایی که موضوع مقاله حاضر بررسی کارکردهای اجتماعی مراسم عاشورا است فقط به سطح دوم از این رابطه پرداخته می شود.

چارچوب نظری

کارکردگرایان، جامعه را شبکه سازمان یافته ای از گروه­های در حال تعاون و همکاری تصور می کنند که اعضای آن از قوانین و ارزش های مشترکی تبعیت می کنند. آنان جامعه را به صورت کل مرکب از اجزا می دانند که در بقای آن، همه اجزا سهیم هستند. اگر چه ممکن است هم اجزا و هم کل تغییر یابند اما عموماً تغییر تدریجی است و پس از تغییر جامعه دوباره به حالت تعادل برمی گردد. در مطالعه جامعه شناختی با رویکرد کارکردگرایی جامعه شناسان درصددند ماهیت درهم تنیده یک نظام اجتماعی را در کلیتش بفهمند. لذا با حفظ پیوستگی کلیت اجزا و عناصر به دنبال بررسی یک فعالیت اجتماعی هستند که موجب سازگاری اجزای مختلف ساختار را فراهم می سازد. بنیان تحلیل کارکردی بر این واقعیت استوار است که کلیه سنن، مناسبات و نهادهای اجتماعی دوام و بقایشان به کار یا وظیفه ای بستگی دارد که در نظام اجتماعی به عهده دارند. کارکرد اجتماعی به دنبال آن است که مشخص سازد یک ساختار معین چه نیازی را برای یک نظام گسترده تر برآورده می سازد. برای فهم کارکرد باید اثر و نتیجه پدیده را به صورت معلول بررسی کنیم؛ برای مثال آیین های دینی موجب انسجام اجتماعی می شود. بنابراین اثر آیین های جمعی مذهبی انسجام اجتماعی است پس کار ویژه هر عمل اثر آن است. کارویژه­ها تابع قصد نیستند خصوصاً در نهادهای دینی آثار اجتماعی و سیاسی آنها کمتر مد نظر واقع می شود.

مقاله حاضر در پاسخ به سؤال تحقیق ضمن استفاده از اصول اساسی مکتب کارکردگرایی از منظر دورکیم و پارسونز[Parsons] به تبیین تئوریکی سؤال تحقیق پرداخته است.

به اعتقاد دورکیم آیین های (مراسم) دینی برخلاف کنش های اقتصادی که در آن مردم به صورت جداگانه زندگی می کنند و به اهداف اجتماعی یا فردی خود مشغول هستند، با برقراری نوعی روابط عاطفی مثبت سبب انسجام و یکپارچگی بین شرکت کنندگان می شود. به خصوص در ایام برگزاری این مراسم گروه­ها و افراد در کنار هم به گونه های دیگر از اوقات معمولی خویش دست به کنش­های واحدی می زند و خود را از دیگران باز نمی شناسند. این اعتقادات، باورها و گرایش­ها در هنگام برگزاری مراسم، وحدت و علاقه مندی و یکدلی را بین شرکت کنندگان فراهم می سازد. همبستگی و یگانگی که از طریق همانندی در احساسات و تبعیت از نظام­های ارزشی واحد صورت می گیرد، می تواند کنشگران را به هم متصل سازد. از سوی دیگر از آن­جا که سنن و آداب دینی در مراسم مذهبی با گریه ها و عزاداری های جمعی و با شورآفرینی های خاصی همراه است، کنشگران با این عمل مذهبی نوعی احساس تطهیر و نزدیکی به خدا می کنند. این امر سبب نوعی کامیابی و نشاط برای کنشگران عزادار می شود. در واقع تفریح اجتماعی در این مراسم با توجه به ویژگی ها و جاذبه های خاص آن موجب تقویت، تحرک و آرامش و تجدید حیات فردی می­شود.

از دیگر تئوری های استفاده شده در این تحقیق نظریه نظام کارکردی پارسونز است. موضوع مورد مطالعه جامعه شناسی پارسونز کنش اجتماعی است. در اعتقاد پارسونز چون جریان کنش متقابل خصلت اجتماعی دارد و ارزش­ها در آن مؤثرند، نمی توانیم کنش اجتماعی را بدون درنظرگرفتن نظام اجتماعی که خود مرکب از نظام فرهنگی و شخصیتی است، مطالعه کنیم. کنش تحت تأثیر چهار خرده نظام شکل می گیرد که یکی از آنها نهاد دینی است. نهاد دینی مسئولیت ثبات اخلاقی را به عهده دارد و از ارزش های فرهنگ عمومی مراقبت می کند. با توجه به مراتب سیبرنیتکی پارسونز، خرده نظام فرهنگی که نهاد دینی جزء بسیار مهم از این خرده نظام است سبب نظارت، کنترل، الگویابی و جامعه­پذیری در نظام شخصیتی می شود. نظام شخصیتی از قواعد، هنجارها و الگوهایی تبعیت می کنند که از طریق نظام فرهنگی عرضه می شود و نظام شخصیتی آن را درونی می کند نظام الگودار فرهنگی که مراسم دینی عنصر مهمی از آن می باشد، به لحاظ برخورداری از ارزش ها و هنجارهای عام دینی چون ظلم ستیزی، عدالت خواهی، آزادگی، یاری دادن به مظلوم، مودّت، ایثار و دیانت و با برانگیختن احساس و عاطفه انسانی، ضمن برقراری تعامل و تجمیع افراد و گروه ها، سبب نوعی جامعه پذیری در بعد پیوند بین نسل ها شده و موجبات توالی، استمرار و انتقال فرهنگی را از نسلی به نسل دیگر را فراهم می سازد. از سوی دیگر با توجه به نظارت و نفوذ و اثرگذاری نظام فرهنگی در نظام شخصیتی و وجود قدسی وکاریزمایی شخصیت­های الهی به عنوان الگو و سرمشق رفتاری، این مراسم عواطف را برای الگوپذیری و تبعیت از زندگی امام حسین علیه­السلام به عنوان یک مدل متعالی آماده می سازد. هرچند تأثیر عاطفی با تأثیر همه جانبه و استمرار یافته در طول زندگی متفاوت است ولی فضای به وجود آمده الگوپذیری را بسیار آسان می کند. البته میزان تأثیرپذیری از این ساختارها از فردی به فرد دیگر متفاوت است و به میزانی که افراد شرکت و حضور همه جانبه و آگاهانه ای در مراسم دینی داشته باشند میزان الگوپذیری، نظارت اجتماعی و پیوند بین نسلی بیشتر خواهد بود.

شاخص های تحقیق: متغیر مستقل، میزان شرکت افراد در مراسم عاشورا است. برای بررسی میزان شرکت در مراسم، میزان شرکت با سه شاخص: میزان حضور، کیفیت حضور (حضور با مسئولیت وصرف حضور) و متغیر کمک (کمک کردن یا کمک نکردن در برگزاری مراسم)، محاسبه شده است.

متغیر وابسته(کارکردها): الگوپذیری، کنترل (نظارت) اجتماعی، انسجام اجتماعی، تجدید حیات (تفریح) اجتماعی و پیوند بین نسل ها.

جمیعت نمونه: منطقه آزمون فرضیه با توجه به آشنایی محقق، منطقه لاریجان از توابع شهرستان آمل است. کسب اطلاعات مورد نظر از همه لاریجانی های شرکت کننده در مراسم عاشورا نه در حد امکانات این تحقیق است و نه شاید ضرورتی آن را ایجاب می کند. این تحقیق با انتخاب ده روستا از مجموع 63 روستای منطقه لاریجان، فرضیه خود را می آزماید. با توجه به این که تعداد روستاهای پایین لاریجان بیشتر از بالا لاریجان می باشد، شش روستا از پایین لاریجان و چهار روستا از بالا لاریجان به عنوان جزئی از کل انتخاب شده اند. این روستاها در پایین لاریجان عبارتند از آهن سر، پنجاب، ترا، شنگلده، ناندل، هفت تن و در بالا لاریجان نیز عبارتند از اسک، گیلاس، نیاک، ملار.

حجم نمونه: با توجه به محدودیت ها حجم نمونه در این تحقیق 120 نفر است. با عنایت به گستردگی حضور شرکت کنندگان در مراسم عاشورا حجم نمونه فوق قابل تعمیم به کل لاریجان نخواهد بود. برای تعمیم نتایج تحقیق لازم است تحقیق دیگری با حجم نمونه بیشتری صورت گیرد.

روش نمونه گیری: نمونه گیری در این تحقیق نمونه گیری تصادفی ساده است. بدین ترتیب که در ابتدا ده روستا از میان 63 روستای لاریجان انتخاب شده و سپس از میان هر ده روستا سه خانوار نیز تقریباً به همین شیوه برگزیده شدند.

یافته های تحقیق: چنان که بیان شد بین آثار مراسم عاشورا یعنی متغیرهایی که در این تحقیق به عنوان متغیر وابسته معرفی شده اند (سنجش متغیر وابسته بدون دخالت متغیر مستقل یعنی میزان شرکت) و بین رابطه میان متغیر مستقل و متغیرهای وابسته (رابطه بین میزان شرکت در مراسم عاشورا با پیامدهای آن با دخالت متغیر مستقل) تفاوت وجود دارد. این تحقیق کارکردهای مراسم عاشورا را مورد آزمون قرار می­دهد.

در این بررسی به منظور سنجش میزان هماهنگی و پایداری درونی شاخص ها با استفاده از قابلیت­های نرم افزار spss در محیط ویندوز به محاسبه مقدار «آلفا»ی متغیرها پرداختیم. مشاهده شد تمام متغیرها دارای پایداری درونی بالایی هستند. مقدار آلفاهای محاسبه شده به ترتیب زیر است:

الف) انسجام اجتماعی 77%

ب) پیوند بین نسلی 71%

ج) الگوپذیری 64%

د) کنترل اجتماعی 70%

هـ) تجدید حیات اجتماعی 65%

همة آلفاهای محاسبه شده مورد قبول در علوم اجتماعی است.

از مجموعه120 نفر پاسخگو به سؤالات پرسشنامه، در مورد کارکردهای مراسم عاشورا نتایج زیر به دست آمده است.

جدول زیر توزیع فراوانی و درصدی اثرات مراسم عاشورا را (بدون دخالت متغیر مستقل) نشان می دهد.

نحوه پاسخ و توزیع توزیع­فراوانی و درصدی

           بلی       خیر       بی جواب            جمع

کارکردهای عاشورا           تعداد      درصد     تعداد      درصد     تعداد      درصد     تعداد      درصد

انسجام اجتماعی            111       92/5      2          7/1       7          8/5       120       100

پیوند بین نسلی 110       7/91      2          7/1       8          7/6       120       100

الگوپذیری           117       5/97      1          8/0       2          7/1       120       100

کنترل اجتماعی   111       5/92      2          7/1       7          8/5       120       100

تجدید حیات اجتماعی       110       7/91      0          0          10         3/8       120       100

چنانچه ملاحظه می شود، بالای 90درصد شرکت کنندگان معتقدند مراسم عاشورا همه کارکردهای مورد آزمون را برای نظام اجتماعی دارد. لذا به نظر می­رسد مراسم عاشورا به سبب چنین کارکردهای مثبتی توانسته است دوام و بقای خود را به عنوان یک عنصر از خرده نظام دینی، در نظام فرهنگی حفظ نماید و به حیات اجتماعی خود ادامه دهد.

نکته بسیار قابل تأمل که ادامه کندوکاو چنین تحقیقی را با ارزش می سازد این است که علی رغم پراکندگی پاسخگویان در میان روستاهای انتخاب شده، و اختلاف روستاها در برخورداری از امکانات رفاهی، دوری و نزدیکی­شان به جاده هراز، مهاجرپذیر بودن آنها و برخی دیگر از تفاوت های فردی، پاسخ مشابهی است که پاسخگویان به سؤالات تحقیق داده­اند. آنچه در ذیل می آید، بیان برخی از تفاوت ها و تمایزات فردی در میان پاسخگویان است.

نام متغیر            تعداد      درصد

جنس    زن         84         70

مرد        36         30

وضعیت تأهل       مجرد     40         5/33

متأهل    80         7/66

سن      کمتر از 25           16         3/13

26 تا 50             54         45

50 به بالا            50         7/41

سواد     بی سواد            10         3/8

زیردیپلم             98         7/81

دیپلم و بالاتر       12         10

کیفیت حضور

          صرف حضور         38         7/31

حضور با مسئولیت           82         3/68

کمک     کمک می کند      100       2/86

کمک نمی کند     16         3/13

میزان حضور        کم        6          7/5

متوسط 35         2/29

زیاد       79         65

چنانچه ملاحظه می شود، علی رغم تفاوت هایی که در میان پاسخگویان وجود دارد پاسخ تقریباً یکسانی است که به سؤالات پرسشنامه داده شد. به نظر می­رسد مراسم عاشورا حاوی ارزش های مهم دینی مانند امامت، عشق به امام حسین علیه­السلام، ایثار، فداکاری و دیانت است. این ارزش ها از جمله اعتقادات مهم شیعی را تشکیل می دهد و نمی تواند تابعی از متغیرهایی چون میزان یا کیفیت حضور باشد. عشق و ارادت شیعه به این مراسم خصوصاً در روستا تابع چنین متغیرهایی نیست، که این خود نشان از اهمیت مراسم دینی در کشور ما و حوزه های فرهنگی مشابه دارد.

نتیجه گیری و پیشنهادها

آداب، ارزش ها، مراسم و باورهای فرهنگی پیشینه تاریخی، فرهنگی، دینی و هویت اجتماعی هر جامعه را شکل می دهند. چنان که بیان شد، اگرچه ارزش ها و هنجارها در هرجامعه به عنوان مرجع رفتار شناخته می شوند، ولی مطالعه و بررسی مراسم و مناسک که تجلی اعتقادات دینی هستند با ویژگی هایی که برای آنها برشمردیم، به هیچ وجه کم اهمیت نیستند. مراسم و مناسک در جامعه ما با توجه به برگزاری آنها در سطح گستر ده ای در سراسر کشور و در تمام محله های شهری و روستایی و با حضور گسترده اقشار از گروه­های مختلف و همچنین پیوندشان با ارزش­ها و هنجارهای دینی به گونه ای است که بخش عمده ای از ساختارهای فرهنگی را شکل داده و بر نظام اجتماعی و شخصیتی تأثیر دارند. پژوهش حاضر که ضمن بررسی مراسم و مناسک در حوزه جامعه شناسی دین با رویکردی کارکردگرایانه و عملکردی به مراسم عاشورا (به عنوان نمونه) پرداخته است نمی تواند تمام مطالعه در این زمینه باشد. حتی می توان مراسم عاشورا را از جهات دیگر نیز مورد مطالعه جامعه شناسی قرار داد؛ مانند فهم معنای کنش اجتماعی کنشگران عزادار با استفاده از تئوری وبر،[Weber] و یا بررسی ساختارهای فرهنگی موجود در مراسم با بهره گیری از نوع شناسی رفتاری مرتن[Mertom].

به طور مشخص دو پیشنهاد زیر درباره مطالعه جامعه شناسی مراسم عاشورا مطرح می شود:

1- پیشنهاد تکمیلی: از آن جا که فرضیه های این تحقیق در دو سطح مورد آزمون واقع شده است، بررسی و آزمون این فرضیات در جامعه آماری دیگر مانند جامعه شهری و یا با تغییرات اندکی در شاخص­های متغیر مستقل، و بررسی رابطه آن با پیامدهای مراسم عاشورا و مقایسه نتایج آن با پژوهش حاضر می تواند از جهات مختلف مهم باشد.

2- بررسی نوع شناسی مرتن در مورد کنشگران عزادار: هدف عمده مرتن در کارکردگرایی، نوع­شناسی از شیوه رفتار است. از آن جا که رفتار فردی متأثر از الزام های فرهنگی وساختاری جامعه است مطالعه ساختارهای موجود در نظام یا خرده نظام اجتماعی بررسی و شناخت انواعی از کنش اجتماعی است که کنشگر در جهت تطبیق با هنجارها و در جهت تعیین گزینش وسایل و دستیابی به اهداف انجام می­دهد. نوع شناسی صور انطباق فردی نشان می­دهد که رفتار اجتماعی حاصل چه تناسبی میان وسیله و هدف است.

با استفاده از نوع شناسی مرتن می توان شرکت کنندگان در مراسم را به دسته های زیر تقسیم کرد:

همنوا: گروهی از شرکت کنندگان که به اهداف قیام امام حسین علیه­السلام آشنایی داشته و آنها را قبول دارند و خود را ملزم به رعایت آن اهداف می دانند و برای رسیدن به مقصود خویش از مراسم عاشورا به عنوان وسیله ای متناسب تبعیت می کنند. به عبارت دیگر، تعادل و هماهنگی میان دو بخش ساخت یافته نظام یا خرده نظام اجتماعی ـ (اهداف عاشورا) یعنی همان ارزش ها و هنجارهایی که بر فرد نوعی الزام وارد می­کند و (مراسم عاشورا) وسایل مورد پذیرش برای فرد برای دست یافتن به آن اهداف ـ برای چنین گروهی بر قرار است. اگرچه این نوع رفتار اغلب رفتار در ساختارهای اجتماعی را توجیه می کند ولی انواع دیگری از رفتار در ساختار اجتماعی وجود دارد که هر یک نوعی ناسازگاری میان اهداف و وسایل پذیرفتنی برای آن را نشان می دهد.
نوآور: رفتار کسانی را در ساختار اجتماعی نشان می­دهد که به اهداف قیام امام حسین علیه­السلام آشنا هستند و آنها را قبول دارند، ولی این مراسم را وسیله مناسبی برای رسیدن به اهداف خود نمی­دانند.
مناسک گرا و رسم پرست: شرکت کنندگانی که به اهداف قیام امام حسین علیه­السلام آشنایی ندارند و یا در صورت آشنایی آن اهداف را با اهدافی که خود در نظر دارند مناسب نمی بینند. ولی به دلایل متفاوت دیگر در این مراسم حضور دارند.
واخورده: شرکت کنندگانی که به اهداف قیام امام حسین علیه­السلام آشنایی ندارند و در صورت آشنایی از آن تبعیت نمی کنند و برگزاری این مراسم را نیز در جهت اهدافی که خود پذیرفته اند چندان سودبخش نمی بینند. (ولی به دلایل مختلف دیگر در این مراسم حضور دارند. لذا حضور آنها در مراسم دلیل بر تبعیت آنها از قیام امام حسین علیه­السلام نیست.)
طغیان گر و سرکش: به کسانی گفته می شود که نه این راه را قبول دارند و نه در این مراسم شرکت می کنند. طغیانگر در این نوع­­شناسی جماعتی هستند که به عللی در این مراسم حضور ندارند و اگر حضور هم داشته باشند اعتقادی نه به شکل و نه به محتوای این مراسم دارند. جدول زیر انواع شیوه های رفتاری را در ساختار مراسم عاشورا نشان می دهد.
ساختار مراسم

           اهداف آشنایی، پذیرش و تبعیت از اهداف امام حسین علیه السلام       وسائل انتخاب مراسم عاشورا به عنوان وسیله متناسب برای رسیدن به اهداف

صورنوع شناسی رفتار فردی در مراسم عاشورا

همنوا    +          +

ابداع گر +          ـ

مناسک گرا         ـ           +

واخورده ـ           ـ

در این نوع­شناسی برای تعریف اهداف و وسایل پذیرفتنی رسیدن به آن می توان با استناد به احادیث و اسناد معتبر قیام امام حسین علیه­السلام، مقبولیت هدف و وسیله رسیدن به آن را (مراسم عاشورا) کشف کرد.

نکته پایانی آن است که شاید نتوان این نوع شناسی را دقیقاً مطابق با نوع شناسی مرتن (درهماهنگی یا ناهماهنگی دو بخش نظام یافته ساختار اجتماعی) دانست، ولی تبیین نوع شناسی مرتن برای شرکت کنندگان در مراسم دینی در حوزه جامعه شناسی خصوصاً جهت فهم معنای کنش اجتماعی بسیار ارزشمند خواهد بود.[13]

پی­نوشت:

* دانشیار گروه جامعه­شناسی دانشگاه تهران.

** کارشناسی ارشد جامعه شناسی دانشگاه تهران.

حج، (آیه 67).
آنتونی گیدنز، جامعه شناسی، ترجمة منوچهر صبوری (تهران، نی، 1376) ص493.
ملکلم همیلتون، جامعه شناسی دین، ترجمة محسن ثلاثی (تهران، تبیان، 1377) ص199.
ابن خلدون، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی (تهران،علمی، فرهنگی، 1357). ج1، ص302.
همیلتون، پیشین، ص179.
همان، ص201.
عنکبوت، (آیه 45).
حج، (آیه 32).
محمدرضا تاجیک، میشل فوکو و انقلاب اسلامی (تهران،دانش و پژوهش ایران، 1378) ص91.
تبیان، قیام عاشورا در پیام امام خمینی (تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، دفتر سوم) ص18.
احمد نراقی، رساله دین شناختی مدلی در تحلیل ایمان ابراهیمی (تهران، طرح نو، 1374)ص 14-68.
عباس محمودالعقاد، عبدالرحمن الکواکبی (بیروت، العربی، 1969م) ص 71-72.
علیرضا قبادی، بررسی کارکردهای اجتماعی مراسم دینی با تأکید بر مراسم عاشورا (تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران،1381م ص138).
منابع

قرآن کریم.

ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمة ابن خلدون، ترجمة محمد پروین گنابادی (تهران، علمی فرهنگی، ج1، 1375).

تاجیک، محمد رضا، میشل فوکو و انقلاب اسلامی (تهران، دانش و پژوهش ایران، 1378).

تبیان، دفتر سوم: قیام عاشورا در پیام امام خمینی (تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی)

جلالی مقدم، مسعود، درآمدی بر جامعه شناسی دین و آراء جامعه شناسان بزرگ (تهران، مرکز، 1379).

ساروخانی، باقر، درآمدی بر دایرة المعارف علوم اجتماعی (تهران، کیهان، 1370).

العقاد، عباس محمود، عبدالرحمان الکواکبی (بیروت، العربی، 1969).

فقیهی، علی اصغر، تاریخ آل بویه (تهران، سمت، 1378).

قبادی، علیرضا، بررسی کارکردهای اجتماعی مراسم دینی با تاکید بر مراسم عاشورا، پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی، استاد راهنما غلامرضا جمشیدیها (دانشگاه تهران، 1381).

گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی، ترجمة منوچهر صبوری ( تهران، نی،1376).

نراقی، احمد، رساله دین شناختی مدلی در تحلیل ایمان ابراهیمی (تهران، طرح نو، 1374)

همیلتون، ملکلم، جامعه شناسی دین، ترجمة محسن ثلاثی (تهران، تبیان، 1377).