مجله  تاریخ اسلام  دهم مهر ماه سال 1387 شماره سی و ششم 

نویسنده : یاسمن یاری*
پرسش محوری مقالة حاضر این است که علل حمله مسلمانان به هند چه بود؟ آیا این لشکر کشی تنها در جهت گسترش اسلام و انجام وظیفه جهاد با کافران صورت گرفته است یا اهدافی چون رسیدن به ثروت این سرزمین و یا تسلط بر نقاط استراتژیک آن در زمینه تجارت و مانند آن عامل این لشکرکشی ها بوده است؟ در این تحقیق، شرایط جغرافیایی هند، موقعیت هند در دوران مقارن با حملات مسلمانان به این سرزمین و نیز چگونگی این حملات در دو مرحله در قرن اول هجری و سپس در زمان غزنویان، بررسی شده است. در تمام این مراحل مواردی چون غزو با کافران، گسترش دین اسلام و حمایت از مسلمانان ساکن آن سرزمین، به عنوان انگیزة این حملات مطرح شده است، اما نمی­توان از نقش آفرینی عواملی همچون قدرت طلبی، کشور گشایی و دست یافتن به ثروت بیکران این سرزمین افسانه ای چشم پوشید.

موقعیت جغرافیایی هند
شبه قاره هند نزدیک به 000/960/3 کیلومتر مربع وسعت دارد و شامل کشورهای هند، بنگلادش، پاکستان، نپال و بوتان می شود. ویل دورانت به منظور مجسّم ساختن نقشه شبه قاره هند می نویسد:

مثلث عظیمی است که از منطقه برف های جاودانی هیمالیا تا گرمای همیشگی سیلان به تدریج باریک شده و پیش رفته است و کشور ایران در گوشه چپ آن قرار گرفته که از نظر مردم و زبان و ایزدان با هند دوران ودایی نزدیکی بسیار دارد.[1]

هند به علت وجود کوه های هیمالیا در سرتاسر شمال و آب های اقیانوس هند در سراسر ضلع شرقی و غربی آن، تنها از دو گوشه شمال غربی و شمال شرقی با مناطق جغرافیایی و فرهنگی سرزمین های دیگر ارتباط دارد. می توان هند را یک جزیره دانست که دریاهای بزرگ دو سمت جنوب شرقی و جنوب غربی آن را بخشی از دنیا جدا کرده و کوهستان های بلند و تقریباً غیر قابل عبور شمال غربی و شمال شرقی نیز آن را از بقیة دنیا جدا کرده و بدان شکل جزیره داده است.

با توجه به این جغرافیای صعب العبور شبه قاره هند، به نظر می­آید که حمله به هند بعد از فتح ایران و ماوراء النهر و پس از دست یابی به راه شمال غربی صورت گرفته باشد و مسلمانان تا قبل از آن حمله جدی به این سرزمین پهناور و ثروتمند نکرده اند.

اما علل فتح آسان این سرزمین کهن و پهناور به دست مسلمانان را باید در درون جامعه هند جست وجو کنیم. مسلمانان در حمله به دو امپراتوری عظیم ساسانی و روم با یک قدرت ظاهری روبه رو شدند که بسیاری از عوامل داخلی آن را کاملاً ضعیف ساخته بود و فروپاشی آنها با یک تهاجم نظامی میسر گشت. برای بررسی علل سقوط جامعه هند، به تبیین وضعیت اجتماعی هند در آستانه حمله مسلمانان می پردازیم.

موقعیت هند در آستانه ورود مسلمانان

وضعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی هند از قرن پنجم میلادی وارد دوره انحطاط گردید. در همین دوران حمله خرد کننده صحراگردان به سرزمین هند نیز اتفاق افتاد.[2] عوامل این انحطاط را باید در نظام اجتماعی هند جست وجو کرد. نظام طبقاتی و نظام فئودالی، وفور خدایان کوچک و بزرگ بی شمار، جنگ های خانوادگی و متعاقب آن سست شدن پایه های اقتصادی، نبود حکومت مرکزی مقتدر و از همه مهم تر، دگرگون شدن و پوسیدگی نظام های فکری حاکم بر جامعه، زمینه پذیرش نیروهای بیگانه و تسخیر آسان آن را فراهم ساخت.

در آستانه هجوم مسلمانان به این سرزمین، حکومت در دست راجپوت ها بود و یک نهاد فئودالی نا متمرکز از نظر سیاسی و نظامی، اهرم های قدرت را در دست داشت. بنابراین یک انسجام سیاسی متمرکز و یکپارچه در سراسر هند وجود نداشت. در این دوره، هند هنوز درگیر جنگ مذهبی بین بوداییان و هندوها ی مورد حمایت راجپوت ها بود. اگر چه در بسیاری مناطق دین هندو بر بودایی چیره شده بود، اما آثار خرد کننده جنگ مذهبی هنوز در جامعه هند دیده می شد.[3]

آشنایی مسلمانان با هند
عاملی که مردمی را به فتح سرزمینی بر می انگیزد شناخت آنان از آن سرزمین و از ثروت و موقعیت مناسب آن سرزمین است. علت بیشتر لشکرکشی ها دست یابی به قدرت، ثروت و موقعیت مناسب یک کشور است.

اعراب از گذشته دور با سرزمین هند آشنایی داشتند. روابط شبه قاره هند با اعراب، ریشه در عهد سومریان دارد. در ایام باستان، بین عربستان به ویژه یمن و حضرموت و سند و سواحل مالابار روابط بازرگانی وجود داشت.[4] مناسبات بازرگانی میان هند و کشورهای غربی، چون عربستان، فلسطین و مصر از روزگاران بسیار قدیم رواج داشته است و اعراب در تجارت میان شرق و غرب نقش عمده ای داشتند. خان بهادر فضل الله لطف الله فریدی در فرهنگ جغرافیایی بمبئی می نویسد که اعراب قبل از ظهور اسلام در چول، کالیان و سوپارا اقامت داشتند. در روزگار آگاتار سیدها، اعراب در گروه های بسیار در کرانه های مالابار زندگی می کردند و بومیان مذهب آنان را اختیار کرده بودند.[5] احتمالاً اعراب مذهب صابئی داشتند. بازرگانان عرب در مسیر خود به طرف چین از ساحل کوروماندل می گذشتند و هنوز هم آثاری از اعراب قبل از اسلام در کانتون به چشم می خورد.[6]

دین اسلام قرن ها قبل از حمله مسلمانان، به هند راه یافت. تماس های بازرگانی میان دنیای عرب و هند رو به افزایش بود. مسافران از دو سو در رفت و آمد بودند و این تماس ها و مبادلات فراوان موجب می شد هندی ها با مذهب جدید عرب ها آشنا شوند. به تدریج مبلغان مذهبی مسلمان به هند آمدند و به نشر مذهب جدید پرداختند و مورد استقبال نیز قرار گرفتند.

شواهدی وجود دارد که اسلام کمی پس از تثبیت در شبه جزیره عربستان از طریق بازگانان به شبه قاره هند وارد شد. نخستین نقاط شبه قاره که در معرض این انتقال فرهنگی قرار گرفت، سواحل جنوبی و غربی، به ویژه نواحی مالایا، خلیج کابیله، گجرات، دکن و سیلان بود.[7] از همان قرن اول هجری نفوذ مسلمانان رو به فزونی نهاد. بیش از یک قرن مسلمانان در سواحل مالابار ساکن بودند. مردم نیز آنها را به عنوان تاجران خارجی گرامی می داشتند و حتی امکاناتی برای راحت تر بودن آنها فراهم می ساختند. آنها به تدریج در آنجا صاحب زمین و املاک شدند و شروع به تبلیغ و انتشار دین خویش کردند. این مسلمانان مورد احترام خاص بومیان بودند؛ زیرا آنان مانند مسیحیان شامات از مملکت خویش رانده نشدند، بلکه مغرور و پر از شور مذهبی و به اعتبار یک فاتح پای به هند گذاشتند.[8] درباره موفقیت اسلام و پیشرفت آن در این سرزمین داستان هایی نیز در متون تاریخی آورده شده است؛ برای مثال گزارش شده که من پرومال، پادشاه مالابار، در پی خوابی که دیده بود، از مذهب خود کناره گیری کرد و به اسلام روی آورد. گویا قافله سالار کاروان مسلمانان که از سیلان می آمد خواب او را تعبیر کرد و وی را به اسلام مشرف کرد و نام عبدالرحمان سامری بر او نهاد. او سپس به عربستان سفر کرد و در همان جا در گذشت. او مالک بن دینار، جعفر بن مالک و مالک بن حبیب را با اهل بیت خویش به مالابار فرستاد و حکمی به آنها داد تا در آن دیار از آنها به گرمی استقبال شود. ایشان در مالابار مساجدی ساختند گفته شده که در یازده محل مسجد بنا کردند. تغییر مذهب سلطان اثر عمیقی بر مردم مالابار داشت.[9]

مسعودی در قرن سوم هجری به هند مسافرت کرد. او می گوید بیش از ده هزار مسلمان از سیراف، عمان، بصره و بغداد به «سیمور اچال» امروزی، مهاجرت کرده اند. علاوه بر ایشان، تعداد زیادی از مردمان عرب تبار در آن ناحیه ساکن بودند. آنان سرکرده هایی به نام «حزمه» داشتند که از جانب سلطان هند اختیاراتی به او تفویض شده بود. ابودلف مهلل مسجدهایی در بندر سیمور دیده است. ابن سعید در قرن هفتم هجری می نویسد که مسلمانان در میان ساکنان جنوبی هند زندگی می کنند. ابن بطوطه در سفر خود در تمام بنادر توقف کرد و بسیاری از هم کیشان خویش را در این نواحی دید. او معتقد است همگی از شرایط خوب و دلخواهی برخوردار بودند. او توانسته بود با درباریان مسلمان نیز ملاقات کند.[10]

لشکرکشی مسلمانان به هند
درباره حمله مسلمانان به هند روایتی افسانه آمیز وجود دارد که این فکر را به زمان پیامبر نسبت می دهد. روایت شده است که پیامبر اسلام همیشه آرزوی فتح هند و سند را داشته است. به همین دلیل اکنون بین مسلمانان هند مرسوم است که امام جماعت پس از نماز در تأسی به پیامبر به جانب شمال روی می گرداند. می گویند که پیامبر همیشه بعد از نمازشان به جانب شمال متوجه می شدند وآرزوی تسخیر هندوستان را داشتند.[11]

در زمان خلافت عمر مسلمانان به بخش شمالی هند هجوم بردند و اولین کوشش های آنان برای تسلط بر بخش شمالی هند پس از تصرف ایران در مکران بود و از آنجا رفتن آنان به سوی سند آغاز گردید. در قرن هفتم میلادی حملات بسیاری به مرزهای بلوچستان و سند انجام گرفت و به طور کلی راه نفوذ زمینی و منطقه های مؤثر برای لشکرکشی شناسایی شد. نخستین سردار عرب که تصمیم گرفت از طریق دریا به هند دست یازد، علاء بن حضرمی، والی بحرین در زمان عمر بود که بدون اجازه خلیفه برای تسخیر سواحل خلیج فارس به دریا نوردی پرداخت؛ اما کاری از پیش نبرد و به دستور عمر بازگشت.[12]

در زمان خلافت عثمان، هنگامی که سپاهیان مسلمان به تسخیر خراسان، سیستان، قهستان، سرخس و بادغیس مشغول بودند، برای نخستین بار مهلب بن ابی صفره از حوالی مرو به کابل و زابل و سپس هندوستان رفت و با کفار به جنگ پرداخت.[13] در زمان خلافت حضرت علیu تنها یک گزارش از بلاذری در دست است که در سال 38 و آغاز سال 39 ﻫ. حمله ای به هند صورت گرفت. بلاذری می نویسد:

به روزگار خلافت علی بن ابی طالب ـ رضی الله عنه ـ چون پایان سال سی و هشت و آغاز سال سی و نه بود، حارث بن مره عبدی به فرمان علی - رضی الله عنه - لشکر به آن حدود کشید و پیروز شد، غنیمت بسیار و برده بی شمار به دست آورد. تنها در یک روز هزار برده میان یاران خویش پخش کرد و لیکن سرانجام خود و یارانش، جز گروهی اندک، در سرزمین قیقان کشته شدند. قیقان در دیار سند نزدیک سر حد خراسان واقع است.[14]

بلاذری در فتوح البلدان آورده است:

در سال چهل و چهار هجری یعنی در روزگار معاویه، مهلب بن ابی صفر به هندوستان رفت که در لاهور با دشمن برخورد کرد و با ایشان جنگید. معاویه عبدالله بن عامر و سپس عبدالله بن سوار عبدی را ولایت مرزهای هند داد. ابن سوار به جنگ قیقان رفت و غنیمت بسیار به دست آورد و سپس به نزد معاویه بازگشت و به او اسبانی قیقانی هدیه داد... اما سرانجام سپاهیان ترکستان به یاری اهل قیقان شتافتند و او را کشتند.[15]

در کتاب چاچ نامه آمده است:
چون حوالت سند از دارالخلافه به حجاج بن یوسف رسید، محمد قاسم، که پسر عم او و دامادش بود و دختر حجاج را در کابین خود داشت را به ولایت هند نصب کرد. او در آن زمان در سن هفده سالگی بود.[16]

اما قبل از محمد بن قاسم سه تن به نام های سعید بن اسلم کلابی، مجاعه بن سعد تمیمی و محمد بن هارون نیمری از طرف حجاج مأمور فتح مکران و ثغر هند شده بودند، ولی کاری از پیش نبرده بودند. در زمان محمد بن هارون نیمری دزدان دریایی، کشتی حامل زنان مسلمان را که یاقوت، پادشاه جزیره، برای حجاج می فرستاد، ربودند. حجاج از داهر، پادشاه سند، خواست تا زنان را نجات دهد، اما داهر اقدامی در این باره نکرد.[17] محمد بن قاسم را به این مأموریت فرستاد. محمد بن قاسم در حمله به هند، ابتدا مکران را که بلوچستان کنونی است گرفت و در سال 93 ﻫ. (710 م) سند را مطیع خویش ساخت.[18]

محمد بن قاسم ارض سند و قسمتی از نواحی سیستان را گشود. و پس از فتح، شهر «بمهنوا» را «منصوره» و ولایت «مولتان» را «معموره» خواند. او در هند تا شهر «کنوج» پیش رفت و هنگام بازگشت، گاه به ستیز و گاه به آشتی، از قندهار و کشمیر گذشت و جز آنان که مسلمان شدند بقیه را به قتل رساند و این تخم کینه را در دل هندوان پاشید.[19] سرانجام محمد بن قاسم در روز جمعه یازدهم رمضان 93 (اول جولای سال 712) داهر را کشت و بر سند تسلط یافت.

اگر چه حمله مسلمانان نخستین بار در سال 93 ﻫ. به دست محمد بن قاسم صورت گرفت، اما مؤثر ترین گام ها رادر اشغال هند، غزنویان به ویژه سلطان محمود در قرن چهارم هجری برداشتند. سبکتگین برای نخستین بار در قرن چهارم هجری به هند حمله کرد و حاکمیت خود را بر بخش عظیمی از منطقه مستقر ساخت. چند سال پس از او، محمود غزنوی به هند حمله کرد و تا آخر پادشاهی اش پانزده یا هفده به هند هجوم برد.

در زمان سلسله غزنوی قسمت های وسیعی از گجرات، بنارس، سند و گنگ به تصرف مسلمانان درآمد و پس از آن لاهور و بخش مرکزی هند جزو قلمرو دولت غزنوی شد.

در لشکرکشی های محمود به هند، حمله به مولتان به بهانه دیگری بود. سلطان محمود در چند مرحله وارد مولتان شد و آنجا را غارت کرد. اولین حمله در 396 ﻫ. رخ داد. ابوالفتح، حاکم مولتان، همه خزاین خود را به جزیره سیلان منتقل کرد و خود گریخت و چون محمود بر مولتان دست یافت، بسیار بی رحمانه رفتار کرد. حمله محمود به این سرزمین که ساکنان آن مسلمان بودند به بهانه قرمطی بودن ایشان صورت گرفت.[20] بنا به گفته مقدسی، مردم مولتان شیعه بودند و بندهای اقامه را جفت می آوردند.[21]

قدرت اسماعیلیه در مولتان به دست جلم بن شیبان در سال 373 ﻫ. مستقر گردید و این حکومت اطاعت فاطمیان را گردن نهاد. نفوذ اسماعیلیان ـ هر چند به اسم ـ بیش از یک قرن ادامه یافت. محمود غزنوی در سال های 396 و 401 ﻫ. قوای ابوالفتح داود، فرمانروای قرمطی مولتان را در هم شکست و آن شهر را اشغال کرد، اما نتوانست نفوذ اسماعیلیه را در آنجا از بین ببرد. سرانجام در 571 ﻫ. محمود بن سام غوری مولتان را فتح کرد و به قدرت و نفوذ اسماعیلیه پایان داد.[22]

علل لشکرکشی مسلمانان به هند
در آغاز این بحث به علل مختلف تهاجم مسلمانان به هند می پردازیم که در آثار تاریخی بیان شده است.

بلاذری درباره حمله مسلمانان به هند در دوره عثمان می نویسد:

چون عثمان به خلافت رسید، عبدالله بن عامر را ولایت عراق داد و وی را نامه نوشت که کسی را به حدود هند فرستد تا در حال آن دیار نظر کند و خبر نزد وی آورد. عبدالله، حکیم بن جبله عبدی را به آنجا فرستاد. چون باز آمد، وی را روانه درگاه عثمان کرد. خلیفه احوال آن دیار باز پرسید. گفت: ای امیر المؤمنین، آن دیار را نیک بشناختم. عثمان گفت: آنجای را وصف کن. گفت: در آنجای آب اندک ریزد، میوه بر درخت های بلند آویزد و دزد آن خود دلیری انگیزد. اگر سپاهی اندک بدانجای رود، ره نیستی گیرد، چون بسیار شود از گرسنگی بمیرد. عثمان گفت: سجع می پردازی یا خبر می گویی؟ گفت: این خبری است سرا پا حقیقت؛ پس هیچکس به جنگ آن دیار نرفت.[23]

بنابراین مسلمانان تا زمانی که احساس نکردند که حمله به هند برای ایشان منفعتی دارد به این سرزمین حمله نکردند.

اما در کتاب فتحنامه سند علت حمله به هند را این گونه گفته اند:
ملک سر اندیب برای حجاج، توسط کشتی، تحفه و هدایا فرستاد و از درّ و جواهر و غلامان و کنیزکان وحشی و دیگر تحفه ها به دار الخلافه فرستاد و زنان مسلمان برای زیارت کعبه و دیدن دارالخلافه با ایشان روان شدند؛ اما در راه باد مخالف کشتی را از راه درست بیرون آورد و سرانجام در ساحل به دست دزدان افتاد؛ و سرانجام دادخواهی زنان مسلمان که به دست دزدان افتاده بودند به گوش حجاج رسید و سعی کرد تا این همکیشان را نجات دهد و به همین دلیل حجاج حوالت سند را از دار الخلافه گرفت و به آنجا لشکرکشی کرد.[24]

بر اساس گزارش بلاذری دلیل دیگری برای این حمله وجود داشته و آن انتقام از داهر بوده است:

چون حجاج نیک نظر کرد، دریافت که نفقه جنگ های محمد بن قاسم شصت هزار هزار درهم شده است و مالی که نزد وی آورده اند صد و بیست هزار هزار درهم شده است، پس گفت: آتش خشم خویش فرو نشاندیم، انتقام بگرفتیم و باز شصت هزار هزار درهم با سر داهر زیادت آمد.[25]

در نامه ای که محمد بن قاسم به حجاج نوشت چنین آمده بود: «این مکتوب از محمد قاسم ثقفی که کشنده انتقام مسلمانان از متمردان و متعندان است...».[26]

از جمله انگیزه های مختلفی که برای حمله مسلمانان به هند در دوره حجاج بیان شده، دستیابی به غنایم فراوان هند، که در حملات پیشین به آن پی برده بودند، ایجاد امنیت برای بازرگانان مسلمان در سرزمین سند و هند و انتقام جویی حجاج را می توان برشمرد. در نقد برخی از این عوامل می توان گفت[27] کسب امنیت برای بازرگانان مسلمان در سرزمین سند و هند نمی تواند صائب باشد، حتی اگر حادثه غارت کشتی به دست دزدان دریایی نیز درست باشد؛ زیرا مسلمانان در هند موقعیت بسیار خوبی داشتند. بنا به برخی روایات، بازرگانان عرب در عهد عمر بن خطاب با مسلمانان بومی جنوب و سواحل غربی هند مصاحبت داشتند و آنگاه که شمار مسلمانان در سال های بعدی فزونی گرفت حاکم هندی برای نو مسلمانان آنجا قاضی مسلمان گماشت تا امور حقوقی آنان را بر پایه احکام اسلامی رسیدگی کند.[28] در بعضی منابع درباره ورود اسلام به هند در دوران پیامبر سخن گفته اند. بنا بر روایتی در زمان پیامبر6، راجه مالابار هیئتی را به جزیرة العرب فرستاد تا درباره دین اسلام پرس و جو کنند؛ اما پیامبر در این زمان وفات یافته بود و در نتیجه این هیئت با ابوبکر در مدینه صحبت کردند و اسلام آوردند و پس از بازگشت، مردم سرزمین خویش را به اسلام دعوت کردند.[29] به گفته نهرو، دولت های جنوب هند به ویژه راشترا کوتاها که در سواحل غربی هند حکومت می کردند با عرب ها روابط بازرگانی داشتند. این تماس ها موجب آشنایی هندوان با مذهب جدید اسلام شد و به تدریج مبلغان مسلمان نیز به هند سفر کردند و مورد استقبال واقع شدند و مساجدی نیز در هند ساختند.

بنابراین می توان گفت که اولین حمله مسلمانان به هند در دوره خلافت ولید بن عبدالملک در جهت قدرت یابی، کشورگشایی و دست یافتن به ثروت هند و انتقام جویی بوده است و با شناختی که از حکومت امویان داریم، مسلماً تهاجم شان با هدف گسترش اسلام نبوده است.

اما در حمله غزنویان به هند نیز در پشت ادعای ایشان مبنی بر غزو با کفار، می توان قدرت طلبی و ثروت اندوزی آنها را آشکارا مشاهده کرد. سلطان محمود در لشکرکشی های پدرش به هند از حکایات و افسانه های دولت بی پایان و ثروت حیرت انگیز سلاطین هند با خبر شده و آتش حرص و طمع وی برافروخته شده بود. بنابراین سلطان محمود با توجه به سختی حمله به مناطق شمال و غرب قلمروش که تحت سلطه قراخانیان بود، هند را به جهت آسان بودن حمله به آن برگزید. از طرفی سرزمین های شرقی غزنویان غیر مسلمانان بودند و این انگیزه ای برای مجاهدان دینی برای پیوستن به سپاه محمود می شد و می توانست توجیه خوبی برای این حملات باشد؛ از این رو حمله به هند نه تنها سپاهیان محمود و خود او را به جواهرات و ثروت بی کران هند می رسانید، بلکه باعث شهرت محمود به عنوان غازی بت شکن تا نقاط دور دست قلمرو اسلامی می شد. بنابراین محمود هرگاه خزانه اش را خالی می دید و یا طبق گزارش فرماندهان نظامی منطقه ای را مستعد تصرف احساس می کرد، به سرعت لشکر آرایی می کرد.

البته اطرافیان محمود به خصوص شاعران و مداحان دربار او تنها به یک علت برای تهاجم او به هند اشاره کرده اند و آن غزا و نابود کردن کافران است. عنصری بلخی در اشعار خود به نیت محمود در لشکرکشی به هند اشاره کرده و آن را تنها در جهت گسترش اسلام می داند:

صلاح دین را امروز نیت و فکرش ز دی به است وز امروز بود فردا

تو رنجه از پی دینی نه از پی دنیا زبهر آنکه نیرزد به رنج تو دنیا[30]

باز آن از آب داده تیغ او خیزد اگر در جهان بر کافران بار دگر طوفان بود[31]

عنصری در توجیه حمله محمود به مولتان، که مسلمان بودند، جنگ با فرمانروای ملحد مولتان بهانه قرار داده است.

فرخی نیز در مورد کشتار سلطان محمود غزنوی در مولتان می گوید:

ژنده پیلان کز در دریای سند آورده ای سال دیگر بگذرانی از لب دریای نیل

قرمطی چندان کشی کز خونشان تا چند سال چشمه های خون شود در بادیه ریک مسیل

و آن سگ ملعون که خوانند اهل مصر او را عزیز بسته و خسته به غزنین اندر آورده ذلیل

همچنین فرخی در رثائیه محمود چنین می سراید:

آه و دردا که کنون قرمطیان شاد شوند ایمنی یابند از سنگ پراکنده و را[32]

در حقیقت ثروت بی کران این سرزمین هدف اصلی سلطان محمود از لشکرکشی به هند بوده است. لذا در اینجا به بررسی ثروت هند و تجارت این سرزمین که پر جاذبه ترین عوامل حمله مسلمانان به این سرزمین بودند می پردازیم.

1. ثروت هند
کشور هند دارای ثروت عظیم طبیعی است که در دل کوهساران و بیابان ها و در ناهمواری های این سرزمین نهفته است. همین عامل باعث شده کشورهای شمالی و غربی هندوستان در طول تاریخ به حسرت بر ثروت این کشور بنگرند، از این رو همسایگان هند در حوالی قرن چهارم هجری به شمالی ترین نقاط این کشور هجوم آوردند. اولین گروه این مهاجمان هون های آسیای مرکزی بودند. این قوم وحشیانه به هندوستان هجوم بردند و معابد این سرزمین را که در آنها گنج های گرانبهای بسیار و ظروف زرین و سیمین و هدایای بی شمار مردم وجود داشت، غارت کردند.[33]

شرایط اقلیمی مساعد هند از دیرباز عامل مثبتی برای جلب توجه دولت های مختلف به این سرزمین بوده است. این امر به ویژه در زمانی که سطح تمدن جامعه های انسانی پیشرفت چندانی نداشت و گشاد دستی طبیعت در یک منطقه و چشم تنگی آن در منطقه ای دیگر از عوامل نیرومند در زندگی انسان ها به شما می آمد، اهمیت بیشتری داشته است.

مقدسی، از سیاحان و تاریخ نگاران مسلمان درباره منابع طبیعی هند می نویسند:

اینجا سرزمین زر و بازرگانی است. داروها، وسایل، پایند، محصولات شگفت، برنج و موز. ارزانی را با داد، انصاف و سیاست و نیز نخلستان و خرما و کالاهای دیگر و سود و درآمد سرشار را با سرفرازی و بازرگانی و صنعت، جمع دارد. مرکزی آبرومند شهرها و قصر های مرفه با بهداشت و بهزیستی و امانت دارد. در کرانه دریا است و نهر آن را می شکافد، نخلستان در دشت و کشتزار بر تپه ها دارد... جز با پذیرش خطرهای دریا و صحرا و تحمل رنج و دلتنگی نتوان بدان رسید.[34]

در کتاب مرآت الاحوال راجع به هند آمده است:

هیچ کشوری مانند این کشور زرخیز نیست. دولت سلاطین این دیار در جمیع اعصار ضرب المثل بوده است؛ نه در لباس و نه در خوراک و نه در سایر امور معیشت به خارج احتیاج ندارند، بلکه سایر بلاد را در اقشمه نفیسه از پشمینه و غیره به او احتیاج است... پس هر که مالک هند است فارغ البال و محل صاحت اهالی سایر ممالک خواهد بود.[35]

در مورد ثروتی که مسلمانان در حمله اول در سال 95 ﻫ. به آن دست یافتند نیز می توان دلایلی را بر طمع ایشان به این ثروت عظیم در این لشکرکشی دید. ابن خردادبه در شرحی که از مولتان می دهد می گوید:

مولتان را فرج بیت الذهب نامیده اند، چون محمد بن یوسف برادر حجاج بن یوسف در خانه ای از آنجا (مولتان) چهل بت طلا به دست آورد که هر بتی از آن بت ها سیصد و سی و سه من وزن داشته است. به همین جهت فرج بیت الذهب نامیده شد و فرج به معنای ثغر است و مقدار آن ثغر به طلا دو هزار هزار و سیصد و نود و هفت هزار و ششصد مثقال نقره است.[36]

اما اصطخری در شرح علت اینکه مولتان را فرج بیت الذهب خواندند می گوید:

مسلمانان در تنگی بودند، چون مولتان بستدند و دُرّ بسیاری یافتند و برگ ها بساختند و قوت گرفتند.[37]

بلاذری در مورد فتح مولتان به دست محمد بن قاسم می گوید:

محمد بن قاسم همه جنگجویان را کشت و ششصد تن از کودکان و متولیان بتکده شهر را به اسارت گرفت و زر بسیار به دست آورد. گویند وی اتاقی به طول ده ذراع و پهنای 8 ذراع برگزید و روزنی در بام آن گشود و هر چه زر نزد وی می آوردند، از روزن بام به درون اتاق می افکند. بدین سبب مولتان را فرج الذهب نامیده اند.[38]

هر کدام از این روایت ها که درست باشد مهم آن است که نشان دهنده ثروتی است که دراین لشکرکشی نصیب مسلمانان شد و چون غنایم نزد حجاج رسید نتیجه کار را بسیار خوب ارزیابی کرد و ثروت کسب شده را دو برابر خرج این لشکرکشی دانست.

اما در مورد ثروتی که در جریان لشکرکشی های محمود به دست مسلمانان افتاد داستان دیگری است که هر خواننده ای را به تعجب و حیرت وا می دارد. در شرح حال فتوحات سلطان محمود، آنچه بیش از هر چیزی جلب توجه می کند توجه او به طلا، جواهر و غنیمت است. بتکده ها هم اگر ویران می شدند، اغلب بتکده های پر از طلا و جواهر بودند.

به سلطان محمود خبر رسید که تنها نیسر نزد کفار در عزت و احترام بلاتشبیه، همچون مکه معظمه است و در آنجا بتخانه ای است از قدیم الایام، بت بسیار در آن نصب کرده اند و اعظم این بتان جکسوم نام دارد... سلطان محمود قبل از اجتماع لشکر به آن دیار رسید و چون شهر و اهالی را دید غارت بسیار کرد و تمامی اصنام را شکست، چندان خزاین در بتکده یافتند که شمار آن از حد بیرون بود. در یکی از بتکده ها قطعه یاقوتی سرخ یافتند که وزن آن 450 مثقال بود و هرگز هیچ کس چنین گوهری به چشم ندیده بود.[39]

یکی از حملات محمود به تانسور بود. این شهر قدیمی پر از ثروت و دارای جواهرات نفیس قیمتی زیادی بود که محمود در مقابل مقاومتی مختصر آن را فتح کرد. تمام بت ها منهدم شده و خزاین و اموال بی پایان بت خانه ها و معابد غارت شد. سپاهیان محمود، غنایم و اموال غارتی بسیاری را بر چهار پایان بار کردند و همراه صدها غلام و کنیز راهی غزنه کردند. در حمله محمود به دو شهر مترا و کانوج ـ این دو شهر از حیث زیبایی و ثروت و دولت در تمام هند ممتاز و معروف بودند ـ بتخانه ها، معابد، قصور، عمارات و حتی مساکن و منازل عمومی غارت شدند. لشکریان دست به غارت این شهر زدند و شهر را ویران گذاشتند و با غنایم و غلامان و کنیزان بی شمار راهی غزنه شدند.[40]

از جمله غنایمی که در حمله محمود به پیشاور به دست آمد، گردنبند های جواهر نشانی بود که به گردن چیپال و فرماندهان سپاه او آویزان بود. بنا به روایت گردنبندی که بر گردن چیپال بود یکصد و هشتاد هزار دینار ارزش داشت. در این جنگ نیز تعداد زیادی از هندیان اسیر شده به عنوان برده به دست سپاه محمود گرفتار شدند.[41]

در شانزدهمین حمله محمود که بزرگترین لشکرکشی او نیز محسوب می شد، سومنات غارت شد. این شهر در جنوب گجرات قرار داشت و بتخانه معروف سیسوا در آنجا قرار داشت. این بتخانه معروف ترین و مقدس ترین و ثروتمند ترین معبد هندوها بود.[42]

اما در شرحی که بیشتر به افسانه می ماند درباره ثروت این معابد گفته شده است:

در غارتی از یکی از معابد هند که در نوشته های کهنه روایت شده است خانه ای از نقره خام که چون قصر مردم ثروتمند می درخشید به طول سی متر و عرض پانزده متر بود. می شد این خانه را قطعه قطعه کرد و باز آن را بهم وصل کرد، و سایبانی داشت که از دیبای روم بافته بودند و چهل متر طول و بیست متر عرض داشت و بر روی دو تیرک طلا و نقره که قالب ریزی کرده بودند قرار داشت و نیز از سنگ های گرانبها و مروارید ناسفته و یاقوت هایی به رنگ شراب که چون آتش می درخشید و زمردهایی که چون مورد خرم بهاری بود و الماس هایی که در اندازه و وزن به یک انار می مانست، سخن می گوید.[43]

2. تجارت هند
محققی به نام مجیب می گوید: تمدن مسلمانان تمدن شهرنشینی بوده و اسلام اصولاً شهرنشینی را تقویت می کرد. دلیل این امر این است که اعراب مهاجر مسلمان، به خاطر شرایط طبیعی صحرای عربستان در کشاورزی تجربه ی چندانی نداشتند و بازرگانی محور عمده فعالیت شغلی آنها بود.[44]

آنچه مسلم است اینکه اعراب حجاز تا حدودی با تجارت دریایی و دریانوردی آشنا بودند. شعری که در معلقات سبعه آمده است نشان دهنده این آشنایی است.[45]

سرزمین های بحرین و عمان کشتیرانی داشتند؛ اما تجارت اصلی در شبه جزیره عربستان متعلق به جنوب عربستان به خصوص یمن و حضرموت بود، ابن رسته می گوید: «که پیش از اسلام کشتی های دریا رو از هند می آمدند و در دجله تا مداین پیش می رفتند».[46]

به گفته ی بلاذری و طبری، در زمان کشورگشایی مسلمانان، «اُبله» بندری برای کشتی ها از چین، هند، عمان و بحرین بود.[47] اعراب در سال 14 ﻫ. بر عراق و نیز بندر ابله، یعنی بزرگترین و مشهور ترین منطقه تجاری در خلیج فارس در نزدیکی بصره، چیره شدند. تجارت ابله با هند چنان رونقی یافته بود که اعراب آنجا را تکه ای از خاک هندوستان می شمردند. کشتی هایی که از هند و چین می آمدند، در ابله (برای تهیه آذوقه) پهلو می گرفت و از همانجا به سوی هند و چین به راه می افتاد.[48]

سنت هایی که هنوز هم در کار الول پاتی هند با احترام انجام می گیرد و افسانه هایی که به مسلمانان نسبت می دهند و نیز آنچه مورخان و سیاحان مسلمان نقل کرده اند و تجارت پیوسته اعراب با هند از زمان های بسیار قدیم، نشان می دهد که مسلمانان مدت کوتاهی پس از رحلت پیغمبر در سواحل هند حضور یافتند و خیلی سریع در میان حکام هندوی مالایار نفوذ و اعتبار کسب کردند.[49]

اما دیدگاه اعراب در مورد تجارت با هند را می توان در پاسخ جهان گردی عرب به عمر بن خطاب درباره اوضاع هند دید. او می گوید: «در دریای آنجا گوهر است و کوهش یاقوت و درختانش عطر».[50] این علاقه شدید مسلمانان و اعراب به تجارت هند را می توان در موقعیت سرزمین عربستان، خلیج فارس و دریای هند جست وجو کرد.

سرزمین عربستان را از سه جهت دریا در بر می گیرد؛ بیشتر این سرزمین را دشت های بی آب و علف یا کوه های برهنه و غیر قابل عبور پوشانده است و دیگر مناطق آن نیز زمین های کم حاصل است. با توجه به این شرایط سخت طبیعی، لزوم تجارت برای مردم این مناطق مبین بود. بحرین، عمان، حضرموت، یمن و حجاز که بر ساحل دریای سرخ، اقیانوس هند و خلیج فارس قرار داشتند، مناطق مناسب تری برای تجارت دریایی بودند. کشتی های مسلمانانی که از هند باز می گشت در سواحل یمن لنگر می انداخت و کالاها به وسیله کاروان های شتر از خشکی کناره دریای سرخ به شام و مصر منتقل می شد.

نکته شایان ذکر اینکه دریای هند دریای آرامی بود و موقعیت بهتری نسبت به دریای مدیترانه داشت و همین باعث شد در دوره پس از اسلام در دریای هند بازرگانی گسترش بیشتری یابد.[51] اما راهی که در تجارت با هند بسیار مؤثر بود خلیج فارس بود. خلیج فارس یکی از راه های دریایی بود که سرزمین های عربی و هند را به هم متصل می ساخت. این راه همواره برای مسلمانان گشوده بود. ساکنان سواحل خلیج فارس، اعم از ایرانی و عرب، همواره به بازرگانی دریایی و زمینی می پرداختند. اینان در مسیر هندوستان از جزایر اقیانوس هند عبور می کردند و در راه چین از بنگال و آسام نیز می گذشتند. راه بازگشت از چین و هندوستان به یمن بود. سلیمان و ابوزید صیرفی و مسعودی درباره این مسیر دریایی و حوادث آن گزارش هایی داده اند که نشان دهنده شهرت دیرینه راه مزبور است. کشتی های زیادی با مال التجاره های گوناگون از این طریق رفت و آمد کرده است و داد و ستدهای بسیاری میان کشورهای مسلمان و هند انجام می گرفته است.[52]

تجارت با هند با فتح سند رونق بسیار گرفت. بصره از همین زمان به بازاری برای تجارت با هندوستان تبدیل شد و عوارض گمرکی کالای تجارتی که برکشتی ها مقرر می شد چنان فزونی یافت که از منابع مهم درآمد خزانه خلیفه به شمار می رفت.[53]

در روزگاری که عرب­ها بر مصب رود سند تسلط داشتند، راه بازرگانی از آنجا به داخل قلمرو پارس از سیستان می گذشت و از شمال این راه کاروان های پنجاب کالای بازرگانی را از ارتفاعات افغانستان عبور می دادند و به کابل و دگر شهرها می رسانیدند که بعدها از مراکز معتبر بازرگانی شد و از آنجا کاروان ها به سوی غرب تا خراسان و سوی شرق تا بخارا می رفت. ادویه هند در این نواحی رواج داشت و در بخارا با کالای چینی که از راه آسیای مرکزی رسیده بود به بازار می رسید.[54] از طرفی باگشوده شدن سند به دست حجاج، بندرهای پر ارزش دیبل و منصوره نیز به دست عرب ها افتاد. بدین سان ایشان یک پایگاه به شرق دور نزدیک تر شدند.

تجارت با هند در دوران عباسیان به اوج خود رسید. بنابر روایات از روزگار منصور، خلیفه دوم عباسی، راه از بصره تا چین پیموده شد. نخستین اطلاع ما از روابط دریایی عرب و ایران با هندوستان گزارشی از سفرهای سلیمان تاجر و دیگر تجار مسلمان در قرن سوم هجری است. اساس این تجارت بر داد و ستد ابریشم، از چین به مغرب زمین قرار داشت.[55] از داستان سند باد و هزار و یک شب، که در دوران هارون ساخته شد، معلوم می شود که اعراب در دوران عباسیان سفرهای دراز دریایی داشتند که از بغداد آغاز می شد و از خلیج فارس می گذشت و تا شبه جزیره مالایا می رسید. بازرگانان این سفرها، ادویه و عطر هند و حریر چین را به بازار بغداد می رسانیدند. در دوران اول عباسی عرب ها از جزیره سیلان گذشتند و چینیان که تا آن روزگار پیوسته در دریاهای اطراف هند به تکاپو بودند از آن پس به ندرت به خلیج فارس راه یافتند که عرب ها ضمن سفرهای دراز تا چین می رفتند.

در قرن سوم، ابوالقاسم بن خردادبه برای مسافران راهنمایی نوشت و راه دریایی را که از دجله نزدیک ابله آغاز می شد و به هندوستان و چین می رسید توصیف کرد. به گفته او کشتی های عرب از کناره های خلیج فارس و دریای هند به مالایا می رفت. انتخاب کناره ها به این علت بود که کشتی ها بتوانند از بندرهای مختلف بار بگیرند و بار پیاده کنند و این کشتی ها وقتی از کناره های کرماندل لنگر می گرفت به رسم کشتیبانان، خلیج بنگال را به خط مستقیم می پیمود این مسیر سه ماه طول می کشید و اگر باد موافق می وزید این راه در یک ماه طی می شد. جهانگردان عرب در قرن سوم و چهارم از توجه و مهربانی شاهان هند یاد کرده اند و گفته اند که گروهی از بازرگانان مالایا به مسلمانی رو کرده بودند و به عرب ها اجازه داده بودند در آنجا مسجد بسازند. از اوایل قرن هشتم اعراب در بندرها و بعضی شهرهای داخل هند مناطق عرب نشین پدید آوردند.

مردم یمن، حجاز، حبشه و مصر نیز با آسیای شرقی روابط بازرگانی داشتند و جواهر و زمرّد را از بندرهای شرقی هند از راه عدن و مکه به آفریقا می بردند. بندر عدن بازار این گونه کالاها و لنگرگاه کشتی هایی بود که از بندرهای آسیا و آفریقای شرقی می رسید.

شایان ذکر است که پیروزی های سلطان محمود در هندوستان بر رواج تجارت میان این کشور وسیع و دیگر ولایت های امپراتوری عباسیان اثر گذاشت. بیشتر سکه های اسلامی که در شمال اروپا کشف شده مربوط به قرن چهارم هجری، دوره سامانیان، است که بیشتر این سکه ها به وسیله بازرگانانی که از راه روسیه گذشته اند از مشرق به شمال اروپا رفته است.[56] از طرفی تسلط محمود بر قسمتی از جاده ابریشم نیز موجب توسعه مناسبات تجاری و فرهنگی با هند و چین گردید.[57]

راه های تجاری که یهودیان رومی از اروپا می پیمودند تا با سرزمین های شرقی تجارت کنند دو مسیر بود: یکی از راه فرات تا بغداد که از دجله و ابله عبور می کرد و از طریق دریای عمان به هند و چین می رسید؛ مسیر دیگر که در دوران عباسیان رونق داشت از روسیه به دریای قزوین، مرو، بلخ و بخارا و سمرقند می گذشت و با عبور از ماوراء النهر تا هند و چین می رسید. بازرگانان این مسیر، پوست خز، روباه، شمشیر، موم و عسل تجارت می کردند.[58] جهانگردی مسلمان درباره تجارت هند می گوید:

در دریای هند و چین، مروارید و عنبر، در کوهستان های آن سنگ های گرانبها و معادن طلا، در دهان حیوانات آنجا عاج در کارگاه های آن چوب ساج و نی خیزران و عود و کافور و گیاه نیلوفر و پرنیان و جوز بوا و بتم و چوب صندل و مواد خوشبوی دیگر، در میان پرندگانش طاووس و طوطی و در رستنی های زمینش مشک و زباد و جوز دارد.[59]

مقدسی درباره مال التجاره هایی که از هند می آمد می نویسد:

از توران، پابند خیزد که از «ماسکان» بهتر است، سندان، برنج بسیار و پارچه دارد. در دیگر شهرها فرش و مانندش می بافند و همان گونه که در قهستان خراسان، بافته می شود. نارگیل بسیار و پارچه های نیکو نیز بیرون می دهد. از منصوره، کفش کنباتی نیکو و پیل و عاج و چیزهای گرانبها و داروهای سودمند خیزد.[60]

ابن خردادبه نیز درباره مال التجاره های هند می گوید:

از هند انواع عود و چوب صندل و کافور و آب کافور و جوز بویا و قرنفل و قاقله و کبابه و نارگیل و لباس های بافته شده از الیاف گیاهی و لباس های پنبه ای کرکدار و فیل و از سرندیب همه نوع یاقوت های رنگارنگ و سنگهای عقیق و الماس و دُرّ و بلور آبگینه، گز شفاف و سنگ سنباده که به وسیله آن جواهر را می تراشند و از سند گیاه دارویی و خرما و خیزران می آمدند.[61]

از میوه جات نویات، نارنج و ترنج نیز از هند به عربستان تجارت می شد. مسعودی در این باره می گوید: از قرن سوم از هند آوردند و در عمان، بصره، عراق و شام کاشتند و در بیشتر خانه های طرسوس و انطاکیه و دیگر شهرهای شام و فلسطین و مصر فراوان کشتند که قبل از آن شناخته نبود؛ اما عطر و رنگی را که در هند داشت و از آب و خاک و اقلیم آن دیار بود نداشت.[62]

جمع بندی و نتیجه گیری
مسلمانان در دو مرحله مؤثر و به صورت وسیع به سرزمین هند حمله بردند. اولین بار قاسم بن محمد در قرن اول هجری به سرزمین سند لشکرکشی کرد که در این حمله سرزمین های سند و بلوچستان فتح شد؛ ولی حمله اصلی و موفق به هند در دوران محمود غزنوی اتفاق افتاد. این حملات، در ظاهر با انگیزه حمایت از مسلمانان و غزو با کفار انجام شد، اما با بررسی دقیق این حملات می توان دید که علت اصلی، دست یافتن به سرزمین هایی بود که ثروت و موقعیت تجاری شان در شرق در طول تاریخ مورد توجه قدرت های دنیا بوده است و تنها حرص و طمع و ثروت طلبی غازیانی چون سلطان محمود، او را به این سرزمین کشاند. آنان به هند یورش می بردند، مناطق مختلف را نابود می کردند و بسیاری از کسانی را که مقاومت می کردند، می کشتند و بقیه را به اسارت و بردگی می گرفتند. ثروت های معابد، قصرها و حتی خانه های مردم را غارت می کردند و با ثروتی کلان به سرزمین خویش باز می گشتند، بدون آنکه تلاشی در جهت تبلیغ دین مبین اسلام بکنند.

در حقیقت، تجار و بعد صوفیه بودند که اسلام را به سرزمین های شرقی بردند و آن را تبلیغ کردند. موقعیت خوب بسیاری از تجار و صوفیان در این سرزمین ها حاکی از آن است که ایشان با هیچ مزاحمتی از طرف هندوها فعالیت می کردند. آنها به راحتی برای خویش خانه و زندگی و مسجد می ساختند. تمام سفرنامه هایی که از این سرزمین و اوضاع مسلمانان ساکن آن سخن گفته اند، موقعیت خوب آنها را در این سرزمین شرح داده و تصدیق کرده اند. به نظر می رسد اگر اسلام با شکل تهاجمی سلطان محمود به هند منتقل نشده بود، شاهد صدها سال جدال و خون ریزی بین مسلمانان و هندوها نبودیم.

پی­نوشت­ها
* دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه شیراز

[1]. فرهنگ ارشاد، مهاجرت تاریخی ایرانیان به هند (قرن هشتم تا هجدهم میلادی)- (تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1365) ص 52 ـ 53.

[2]. همان، ص 83.

[3]. ت. ف. دولافوز، تاریخ هند، ترجمه محمد تقی فخر داعی گیلانی (تهران: نشریات کمیسیون معارف، 1316) ص 83.

[4]. آنه ماری شیمل، ادبیات اسلامی هند، ترجمه یعقوب آژند (تهران: امیرکبیر، 1373) ص1.

[5]. تارا چند، تأثیر اسلام در فرهنگ هند، ترجمه علی پیرنیا و عزالدین عثمانی (تهران: باژنگ، 1995 م) ص 71.

[6]. همان، ص 79.

[7]. محمد تقی جمشیدی بروجردی، علل ریشه ای درگیری های مسلمانان و هندوها (تهران: موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1372) ص 21.

[8]. تارا چند، پیشین، ص 73.

[9]. همان، ص 74.

[10]. همان، ص 77.

[11]. خانبهادر خدادخان، لب تاریخ سند، تصحیح نبی بخش خان بلوچ (کراچی: سندی ادبی بورد، 1909 م) ص 15.

[12]. جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام (تهران: امیرکبیر، 1384) ص 159.

[13]. فرهنگ ارشاد، پیشین، ص 90.

[14]. احمد بن جابر بلاذری، فتوح البلدان، ترجمه و مقدمه محمد متوکل (تهران: نشر نقره، 1367) ص 326.

[15]. همان، ص 326 ـ 327.

[16]. علی بن حامد بن ابوبکر کوفی، فتحنامه سند (معروف به چاچ نامه) تصحیح محمد داود بوته (تهران: اساطیر، 1384) ص 94.

[17]. جمال، موسوی، «نخستین مراحل ورود اسلام به هند» (پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی، دفتر 64، 1377) ص 121.

[18]. فیلیپ. ک. حتی، تاریخ عرب، ترجمه منوچهر صدوق سها (تبریز: ناشر کتابفروشی حاج محمد باقر کتابچی حقیقت، 1344) ج 1، ص 237.

[19]. ابوریحان بیرونی، تحقیق ماللهند، ترجمه منوچهر صدوق سها (تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362) ص 12.

[20]. یعقوب آژند، «قرمطیان مولتان» پژوهشنامه علوم انسانی، ص 6.

[21]. ابوعبدالله محمد بن احمد، مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی (تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361) ص 707.

[22]. حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده (تهران: بردقه جاویدان، 1385) ص 33 ـ 34.

[23]. احمد بن جابر بلاذری، پیشین، ص 325 ـ 326.

[24]. علی بن حامد بن ابوبکر کوفی، پیشین، ص 4 ـ 18.

[25]. احمد بن جابر بلاذری، پیشین، ص 335.

[26]. علی بن حامد بن ابوبکر کوفی، پیشین، ص 113.

[27]. جمال موسوی، پیشین، ص 122.

[28]. همان، ص 117.

[29]. همان، ص 116.

[30]. عنصری بلخی، دیوان عنصری بلخی، تصحیح محمود دبیر سیاقی (تهران: انتشارات کتابخانه سنایی، 1342) ص 2 ـ 3.

[31]. همان، ص 22.

[32]. یعقوب آژند، پیشین، ص 9.

[33]. مانورا مارا موداک، سرزمین و مردم هند، ترجمه فریدون گردکانی (تهران: انتشارات بنگاه، نشر کتاب، 1345) ص 93.

[34]. ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، پیشین، ص 700.

[35]. احمد بن محمد علی بهبهانی، مرآت الاحوال (جهان نما) ـ (قم: انتشارات انصاریان، 1373) ص 272.

[36]. قاسم بن خرداد به، المسالک و الممالک، ترجمه حسین قره جانلو (تهران: قلم، 1370) ص 42.

[37]. ابوالاسحاق ابراهیم اصطخری، المسالک و الممالک، به کوشش ایرج افشار (تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1340) ص 149.

[38]. جمال موسوی، پیشین، ص 126.

[39]. محمد تقی جمشیدی بروجردی، پیشین، ص 55.

[40]. ت. ف. دولافوز، پیشین، ص 86 ـ 87.

[41]. ابوالقاسم فروزانی، غزنویان: از پیدایش تا فروپاشی (تهران: سمت، 1384) ص 113.

[42]. ت. ف. دولافوز، پیشین، ص 88.

[43]. مانورا مار موداک، پیشین، ص 94.

[44]. فرهنگ ارشاد، پیشین، ص 91.

[45]. جرج فالدو حورانی، دریانوردی عرب در دریای هند (در روزگار باستان و در نخستین سده های میانه) ترجمه محمد مقدم (تهران: ابن سینا، 1338) ص 1.

[46]. همان، ص 54.

[47]. همان، ص 63.

[48]. سلیمان، ندوی، «رابطه بازرگانی مسلمانان با هندوستان»، ترجمه علی بحرانی پور، تاریخ پژوهان، سال اول (1384) ص 133.

[49]. تارا چند، پیشین، ص 78.

[50]. سلیمان ندوی، پیشین، ص 134.

[51]. جرج فالدو حورانی، پیشین، ص 82.

[52]. تارا چند، پیشین، ص 80.

[53]. سلیمان ندوی، پیشین، ص 34.

[54]. حسن ابراهیم حسن، پیشین، ص 956.

[55]. فلیپ ک. حتی، پیشین، ص 435.

[56]. حسن ابراهیم حسن، پیشین، ص 955 ـ 958.

[57]. ابوطالب سلطانیان، غزنویان و شالوده های فرهنگ ایران در شبه قاره هند (مجله دانشکده علوم انسانی دانشگاه اصفهان، 1383) ص 100.

[58]. حسن ابراهیم، پیشین، ص 958.

[59]. سلیمان ندوی، پیشین، ص 141.

[60]. ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، پیشین، ص 708.

[61]. قاسم بن خرداد به، پیشین، ص 947.

[62]. حسن ابراهیم حسن، پیشین، ص 947 ـ 948.

منابع
- ابن خرداد به، قاسم، المسالک و الممالک، ترجمه حسین قره چانلو متن تصحیح شده دخویه، تهران، قلم، 1370.

- احمد، عزیز، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ترجمه نقی لطفی، محمد یاحقی، تهران، کیهان، 1361.

- ارشاد، فرهنگ، مهاجرت تاریخی ایرانیان به هند (قرن هشتم تا هیجدهم میلادی)، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1365.

- اصطخری، ابوالاسحاق ابراهیم، المسالک و الممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1340.

- بلاذری، احمد بن جابر، فتوح البلدان، ترجمه و مقدمه محمد متوکل، تهران، نشر نقره، 1367.

- بهبهانی، احمد بن محمد علی، مرآت الحوال (جهان نما) ج 1، قم، انتشارات انصاریان، 1373.

- بیرونی، ابوریحان، تحقیق ماللهند، ترجمه منوچهر صدوق سها، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362.

- جمشیدی بروجردی، محمد تقی، علل ریشه ای درگیری های مسلمانان و هندوها، تهران، موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1372.

- چند، تارا، تأثیر اسلام در فرهنگ هند، ترجمه علی پیرنیا و عزالدین عثمانی، تهران، انتشارات پاژنگ، 1995 م.

- حتی، فیلیپ، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج 1، تبریز، ناشر کتابفروشی حاج محمد باقر کتابچی حقیقت، 1344.

- حسن، حسن ابراهیم، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بردقه جاویدان، 1385).

- حورانی، جرج فالدو، دریانوردی عرب در دریای هند (در روزگار باستان و در نخستین سده های میانه) ترجمه محمد مقدم، تهران، ابن سینا، 1338.

- خدادخان، خانبهادر، لب تاریخ سند، تصحیح بنی بخش خان بلوچ، کراچی، سندی ادبی بورد، 1909 م.

- دولافوز، ت. ف، تاریخ هند، ترجمه محمد تقی فخر داعی گیلانی، تهران، نشریات کمیسیون معارف، 1316.

- زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1384.

- شیمل، آنه ماری، ادبیات اسلامی هند، ترجمه یعقوب آژند، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر، 1373.

- عنصری بلخی، دیوان عنصری بلخی، حواشی و تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، انتشارات کتابخانه سنایی، 1342.

- فروزانی، ابوالقاسم، غزنویان از پیدایش تا فروپاشی، تهران، سمت، 1384.

- کوفی، علی بن حامد بن ابوبکر، فتحنامه سند (معروف به چاچ نامه)، تصحیح محمد داود پوته، تهران، اساطیر، 1384.

- مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361.

- موداک، مانورا مار، سرزمین و مردم هند، ترجمه فریدون گردکانی، تهران، بنگاه و نشر کتاب، 1340.

مقالات

- آژند، یعقوب، «قرمطیان مولتان»، پژوهشنامه علوم انسانی، ص 1 ـ 9.

- اشپولر، برتولد، «تجارت سرزمین شرقی در سده های نخستین اسلامی»، 2007.

- سلطانیان، ابوطالب، «غزنویان و شالوده های فرهنگ ایران در شبه قاره هند»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، 1383.

- ندوی، سلیمان، «رابطه بازرگانی مسلمانان با هندوستان» ترجمه علی بحرانی پور، نامه تاریخ پژوهان، سال اول، 1384.

- موسوی، جمال، «نخستین مراحل ورود اسلام به هند»، پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی، دفتر 64.