مجله  پژوهشگران  فروردین - تیر 1387 - شماره 14 و 15 

نویسنده : مهدی عصاره (2)
77
توضیح پژوهشگران:
با توجه به اینکه مقالة حاضر، نقدی تخصصی دربارة «ویرایش» است؛ از ویرایش آن براساس شیوة نگارش و ویرایش مجلة پژوهشگران خودداری شده است.

«ویرایش» به شیوة امروزین، یکی از علوم میان رشته­ای است که از غرب وارد شده تا مؤلفان و ناشران ایرانی با استفاده از آن، متونی خوش­خوان و سهل­الوصول به خوانندگان ارائه نمایند.

این رشته که در ایران عمر آن به یک قرن نمی­رسد و فراز و فرودهای بسیاری را از سر گذرانده همچنان جوان است تا آنجا که حتی استادانی همچون سمیعی گیلانی، خرمشاهی، فانی، آشوری و صلح­جو که در این عرصه استخوان خورد کرده­اند، معترفند که ویرایش ایرانی هنوز به کمال خود دست نیافته است از این رو است که هرازچندگاهی در میان کتب منتشر شده به کتاب­های جدیدی برمی­خوریم که به بررسی مباحث ویرایش می­پردازند. یکی از این کتاب­ها که در سال گذشته از سوی نشر مرکز به علاقمندان ویرایش ارائه شد، کتاب نکته­های ویرایش به قلم علی صلح­جو است.

صلح­جو که یکی از اولین ویراستاران ایران، و ویراستاری پرکار است؛ علاوه بر تألیف کتاب­هایی نظیر «نکته­های ویرایش» و «فرهنگ اصطلاحات انگلیسی فارسی و چگونگی کاربرد آنها»، تنها در چند سال اخیر بیش از 12 کتاب را ویرایش ، و 4 کتاب را ترجمه کرده است.

او که متولد 1323 است به تازگی تجربة سال­ها فعالیت ویرایشی خود را در کتاب 213 صفحه­ای نکته­های ویرایش به تماشا و تدبر خوانندگان گذارده است تا هرکس از این گلستان دامنی برچیند و به یادگار ببرد. گلستانی که در آن یکصد و پنجاه نکتة کاربردی و خواندنی با زبانی روان و ساده تألیف شده­اند. نکته­هایی که در عین حالی که حال یادداشت را دارند، بارها با در اختیار داشتن داستان­ها و حکایت­های جذاب و پندآموز خستگی را از تن خواننده به در می­برند.

فصل های اصلی کتاب عبارتند از: اختصار، پاراگراف، پانوشت، جنسیت، را، رسم­الخط، رقم­نویسی، سبک، فرهنگ لغت، واژه­نامه، گفتمان، متن، مرجع، موقعیت خواننده در برابر متن، نحو، نشانه­گذاری، نمایه، واژه؛ ویرایش، ما و دیگران.

صلح­جو در دو پاراگراف اول مقدمة کتاب خود می­نویسد:

اینها یادداشتهایی است که ضمن کار نوشته­ام. موضوعات و نکته­هایی به نظرم جالب آمده و از چند سطر تا چند صفحه دربارة آنها نوشته­ام. وقتی حجم یادداشتها زیاد شد، به فکر انتشار آنها افتادم. دربارة شکل نهایی نوشته تردید داشتم. ایا بهتر بود یادداشتها را دستمایة نوشتن کتابی آموزشی دربارة ویرایش قرار می­دادم یا آنها را به همین صورت منتشر می­کردم؟ سرانجام فکر اول کنار رفت.

سه عامل مرا به سوی فکر دوم کشاند. اول، نوشتن کتابی درسی دربارة ویرایش مستلزم آوردن مطالبی ابتدایی و مقدماتی بود که نوشتن آنها در حوصلة من نبود. دوم، نکات ریز و موارد بحث­انگیزی در یادداشتها بود که در چهارچوب کتاب آموزشی نمی­گنجید. سوم، همواره از خواندن یادداشتهای پراکنده لذت برده­ام و ، در نتیجه، فکر کردم شاید کسان دیگری نیز همین­طور باشند.

صلح­جو در این کتاب تلاش کرده تا به بسیاری از مباحثی که برای ویراستاران تازه­کار و جوان، نویسندگان، و علاقمندان اعتلای زبان و ادبیات ایران سودمند است، بپردازد:

1. او در کنار یادآوری اهمیت «پاراگراف» در نویسندگی متذکر این نکته نیز می­شود که، متأسفانه تاکنون حتی از سوی بزرگان ویرایش ایران درمورد پاراگراف، اهمیت آن و شیوة آموزش آن چیزی درخور دیده نشده است.

2. او در فصل «را » به مباحث دستوری، زبان شناختی و ویرایشی «را» در زبان فارسی پرداخته است که در آنها به نکات ظریفی برمی­خوریم.

3. صلح­جو در فصل­های «رسم­الخط»، «سبک»، «گفتمان»، «موقعیت خواننده در برابر متن»، «نحو»، «نشانه­گذاری»، «واژه»؛ «ویرایش، ما و دیگران» که بخش اعظم کتاب را به خود اختصاص داده­اند، تجربه­ها و آموخته­های بسیاری در اختیار نویسندگانی که خود سال­ها به ویرایش متون مشغول بوده­اند، قرار می­دهد از این­رو، توصیه می­کنیم از خواندن این فصول و تدبر در آنها غفلت نشود چون گاهی برخی از موارد ویرایشی تنها برای یک بار و به یکباره در مقابل چشمان ویراستار ظاهر می­شود و اگر ویراستار، آشنا به تجربه­های ویرایشی نباشد در مقابل آنها یا درمانده می­شود، و یا سرگردان؛ مگر اینکه از شم ویرایشی خداداد خود بهره ببرد اگر آن را داشته باشد و کار را به سرانجامی نیکو برساند.

در صفحة 192 کتاب «نکته­های ویرایش» ذیل عنوان «لطیفة ویرایشی» به نمونه­ای از این شم خدادادی (!) برمی­خوریم:

«لطیفه­سازی کاری است که به کمک آن می­توان عقده­گشایی کرد و به بیمار احساسی از رضایت داد.» این جمله در اصل طور دیگری بوده و پس از ویرایش به این صورت درآمده است. دربارة خادم یا خائن بودن مترجمان زیاد بحث شده است، اما دربارة خدمت و خیانت ویراستاران سخنی به میان نمی­اید. در واقع، هیچ کس در خدمت آنان تردید ندارد. این طور نیست. ویراستاران نیز، گاه از سر دلسوزی برای متن، به اصطلاح آن را روانتر می­کنند! به راستی، چگونه می­توانیم بفهمیم که دانشمان تا کجا قد می­دهد؟ جملة فوق، قبل از ویرایش، چنین بوده است: «لطیفه سازوکاری است که به کمک آن می­توان عقده­گشایی کرد و به بیمار احساسی از رضایت داد.»

4. او در فصل «ویرایش، ما و دیگران» ابتدا به ذکر سابقة ویرایش و ویراستار می­پردازد تا پس از بیان تاریخ ویرایش در ایران خواننده را بدانجا برساند که دریابد ویراستار ایرانی در آغاز راه حتی نمی­دانست که چکار می­کند و چه کسانی به او خط می­دهند؛ سیری که متأسفانه تا امروز نیز ادامه یافته است.

بنا به گفتة صلح­جو «توجه بیش از حد به ویرایش زبانی، به رغم محاسنی که داشت، سبب شد که جامعة ویراستاران به حوزه­های دیگر ویرایش توجه نکند.» (ص 208) او در ادامة شکوائیة خود می­نویسد: «بعدها، فهمیدیم کسان دیگری در جاهای دیگر دنیا هستند که نام ویراستار دارند اما کارهایی شبیه کار ما انجام نمی­دهند.» (ص 208) اینگونه شد که در میان جامعة ویراستاران ایران عناوینی نظیر «ویراستار ارشد» ، «دبیر مجموعه / ویراستار مجموعه » و « مدیر داخلی » پدید آمد اما به­وجودآمدن این عناوین تمام عرصه­های ویرایش را دربر نمی­گیرد، از این رو، او در آخرین صفحة کتاب خود آهی از نهاد برمی­آورد و می­نویسد: «منظور من از این نوشته آن است که بگویم ما در ایران تصور بسیار محدودی از ویرایش داشته­ایم و هنوز هم داریم و عمل­مان نیز در جهت همین برداشت­مان بوده است. » (ص 213)

کتاب «نکته های ویرایش » در عین حال که بسیار آموزنده و کارآمد است ، اما در آن خلل­هایی وارد آمده است که به برخی از آنها اشاره می­کنیم:

1. استاد صلح­جو که خود در فصل «پاراگراف» متذکر کم­توجهی ویراستاران ایرانی به اهمیت پاراگراف شده­اند، تنها به کلی­گویی دربارة ویژگی­های پاراگراف پرداخته­اند، و از ذکر و تبیین نمونه­ای عینی آموزشی همانند نمونه­های بسیاری که در کتابشان ذیل نکات ویرایشی مطرح کرده­اند ، خودداری نموده­اند.

2. هنگام مطالعة صفحة 132 کتاب، نکته­ای که ذهن هر ویراستار را به خود مشغول می­کند حضور جمله­ای با دو صورت نوشتاری است که در آنها دو نشانة سجاوندی به جای هم به کار رفته­اند و جناب صلح­جو بدون هیچ مشکلی هر دو را درست و قابل معاوضه با هم دانسته­اند. ما در اینجا عیناً آن دو جمله و توضیحات مربوط به آنها را نقل می­کنیم.

نکته: به صورت اول و سوم جمله دقت کنید.

مثال دیگر:

دوران سیاه غم و محنت به پایان رسید. در این دوران بسیاری از پای درآمدند.

جملة بالا را به دو صورت زیر نیز می­توان نوشت:

دوران سیاه غم و محنت به پایان رسید، دورانی که بسیاری از پای درآمدند.

جداکردن بخشهای جملة بالا با نقطه ویرگول درست نیست، زیرا در این حالت قطعه­ای که بعد از نقطه ویرگول قرار می­گیرد، به لحاظ دستوری جمله نیست، بلکه عبارت است که نمی­توان آن­را بعداز نقطه ویرگول قرارداد. اگر بخواهیم جملة بالارا با نقطه ویرگول جدا کنیم، باید ساخت دستوری آن را، به صورت زیر، تغییر دهیم:

دوران سیاه غم و محنت به پایان رسید؛ در این دوران بسیاری از پای درآمدند.

جالب اینجاست که مؤلف محترم در صفحات 112 و 113 ذیل عنوان « بن بست ویرایشی » به بررسی چنین وضعیتی پرداخته اند و می­نویسند:

می­گویند نباید نوشت «تحقیقات نشان داده­اند»، زیرا «تحقیقات» جان ندارد و نمی­تواند چیزی را «نشان دهد.» ... برای فرار از این مشکل، به عبارت «در تحقیقات نشان داده شده است» پناه می­بریم، اما مسئله همچنان باقی است، زیرا «در فارسی صورت مجهول وجود نداشته است.» گفته­اند تا جایی­که می توان صورت معلوم به کار برد، نباید از مجهول استفاده کرد. مثلاً، نباید نوشت «درخت توسط باغبان بریده شد» ... اما زمانی که فرار از «توسط» ما را به چالة «شخصیت بخشی» و فرار از این پدیده ما را به دام مجهول می­کشاند چه باید کرد؟ ... عجب مخمصه ای!

3. ایشان در کتاب خود از دو نوع گیومه استفاده کرد: الف) ’ ‘ ب) « » . اما کاربرد دقیق هرکدام را ذیل نکات ویرایشی ذکر نکرده­اند تا به چرایی و چگونگی استفاده از انواع گیومه در خط فارسی پی ببریم.

4. در حالی­که در صفحة 141 کتاب نکته­های ویرایش می­خوانیم: «برخی از نویسندگان در نشانه­گذاری افراط می­کنند و برخی تفریط. عده­ای، بعد از هر دو سه کلمه یک ویرگول یا نقطه ویرگول می­گذارند و عده­ای دیگر می­گویند زبان و خط فارسی، به هیچ وجه، نیازی به نشانه­گذاری ندارد.» با چنین جمله­ای در صفحة 149، که نمونه­های متعددی از آن را می­توان در کتاب حاضر یافت، برمی­خوریم: «به طور کلی، نوشته­های نویسندگان ایرانی، از لحاظ سجاوندی، پر اشکال است.» و از خودمان می­پرسیم که اگر شم زبانی خود استفاده کنیم به سهولت در می­یابیم که هیچ فارسی زبان کلمات «ایرانی» و «از» و نیز کلمات «سجاوندی » و «پر اشکال» را با کسرة اضافه به­هم نمی­چسباند تا برای تفکیک آنها و رفع اشتباه نیازمند حضور ویرگول باشیم هرچند، استاد در صفحة 146 متذکر شده­اند که از نظر ایشان ویرگول در دو وضعیت حاضر می­شود؛ یا چند قلم پشت هم بیایند یا با یک بند توضیحی روبرو شویم اما این نظر چقدر با زیبایی خط و روانی گفتار فارسی مطابقت دارد آنجا که در صفحات 196 و 197 با چنین جمله­ای روبرو شویم: «چیز، در مواردی، صرفاً اشاره­ای درون زبانی، مانند ضمیر، است و خارج از متن همقدر (مابازاء) ندارد.»

5. در کتاب نکته­های ویرایش ، شماره­گذاری مثال­هایی که دو یا بیش از دوتا هستند ، به روش­های گوناگونی صورت گرفته است: گاهی عدد و پرانتز بسته آمده (صفحات 23 ، 24 و 34) گاهی عدد درون پرانتز قرار گرفته (صفحات 18،20 و 51) گاهی از خط(تیره) استفاده شده (صفحات 22، 62، 65 و66) که متأسفانه دلیلی برای این شیوه­های شماره­گذاری ذکر نشده است تا خوانندة با دقت، بیشتر بیاموزد. مثال­های یگانه نیز دچار چنین تشتتی هستند مثلاً در صفحات 47 و 48 اینگونه مثال­ها بدون خط (تیره) آمده­اند درحالی­که در صفحات 8 ، 9 ، 39 و 122 آنها را پس از خط (تیره) می­بینیم.

6. در بخش «واژه» (ص186) می­خوانیم: «اگر کلمه­ای خود دارای تیره بود و اتفاقاً نیمة اولش در انتهای سطر و نیمة دومش در ابتدای سطر بعدی افتاد، حتماً آن را از این صورت خارج می­کنیم و کل آن را در انتها یا ابتدای سطر بنویسیم.» اما استاد در جملة «از آنجا که واژه­نامة فارسی انگلیسی بر مبنای معادلهای فارسی الفبایی شده است، خواننده به راحتی می­تواند واژة دگرنویسی را در آن پیدا کند و ... » (ص69) که کلمة «فارسی» به همراه خط (تیره) در انتهای سطر واقع شده­اند ، به این فرمودة خود عمل نکرده­اند، البته یک مورد دیگر از این دست نیز در صفحة 73 وجود دارد.

منتقد درپایان برخود فرض می­داند این نکته را یادآور شود که آنچه در نقد کتاب آمد، هیچ­گاه از ارزش علمی آموزشی کتاب حاضر در عرصة ویرایش ایرانی نخواهد کاست از این رو، مطالعة این اثر ارزشمند را به علاقمندان زبان و ادبیات فارسی خصوصاً ویراستاران جوان توصیه می­کند.

1. علی صلح­جو، تهران: نشر مرکز، 1386.

2. کارشناس تکنولوژی آموزشی مرکز تربیت معلم شیخ مرتضی انصاری دزفول.

خلاصه­ای از فعالیت­های نیمة دوم سال 1386

گروه فلسفه برای کودکان و نوجوان (فبک)

کارگاه­های آموزشی
الف ادامة مرحلة عملی و اجرایی کارگاه آموزشی ویژة دانش­آموزان ابتدایی به­صورت آزمایشی.

ب ادامة کارگاه تربیت مربی ( به­صورت مجازی و اینترنتی در مرحلة اول،به­منظور شناسایی افراد نخبه در این زمینه).

داستان
الف ادامة ترجمة داستان­های مناسب ازمنابع خارجی و بومی سازی آنها با فرهنگ ایرانی.

ب ادامة تهیه و تدوین داستان­های فبک از منابع و ادبیات ایرانی.

پژوهشی
الف ادامة شناسایی و تهیة برترین مقاله­های فبک از منابع خارجی و داخلی.

ب ادامة شناسایی و ترجمة کتاب­های خارجی در زمینه فبک و تهیة آنها.

آموزشی
شرکت در دورة آموزشی سه ماهة اینترنتی دانشگاه مونتکلیر در ایالت نیوجرسی (مرکز فلسفه برای کودکان و نوجوانان).

تهیة منابع
تهیة کتاب­های جدید و مقاله­های مخصوص فبک از منابع خارجی و داخلی برای کتابخانة مرکزی پژوهشگاه

تهیة گزارش
تهیة گزارش از شکل گیری و چگونگی پیشرفت برنامة فبک در کشورهای پیشرفته به­منظور دادن آگاهی

مشاوره های دانشجویی
الف انجام مشاوره­های دانشجویی برای بالابردن کیفیت کار پایان نامه­ها

ب مشاورة افتخاری پایان نامة دکترا در زمینة فلسفه برای کودکان و نوجوانان طبق دستور مدیر محترم پژوهشی پژوهشگاه

سخنرانی­ها
ارائة سخنرانی در مراکز علمی و شرکت در میزگردهای اختصاصی و همچنین مصاحبه­های رادیویی برای ترویج درست و صحیح برنامة فبک

سخنرانی در نشست علمی ماهانة انجمن مطالعات برنامة درسی ایران(نقش معلم در برنامة درسی آموزش فلسفه به کودکان)

تهیة مقاله­ها
اقدام به تهیة مقاله­هایی جهت چاپ در فصلنامة فرهنگ (با اخذ مجوز از ریاست محترم پژوهشگاه، یک شماره از فصلنامة مذکور به چاپ مقاله­های فبک اختصاص می یابد)

شایان ذکر است که فعالیت­های گروه در شکل های مختلف پژوهشی و آموزشی در دراز مدت انجام می­گیرد و هر مرحله از کار، ادامة مرحلة قبل است.

1. استمرار کارگاه­های آموزشی دانش آموزان
در خصوص برگزاری این کارگاه­ها، ارزیابی­های انجام شده و یا درحال انجام بر روی دانش­آموزان، شیوة آموزش، مقایسةکارگاه­ها و ...،در گزارش­های قبلی توضیحات مفصل ارائه شده است.

2. پیگیری در مورد تهیة منابع داستانی در زمینة فبک
فعالیت در زمینة تهیة منابع داستانی با اهداف زیر صورت می گیرد:

الف شناسایی و استخراج داستان­های ویژة فبک از منابع لاتین: این داستان­ها توسط برخی از داستان نویس­های باتجربه و یا متخصصان فبک، به زبانی ساده نگاشته شده، و به­گونه­ای است که می­توان تمام شیوه­های آموزش تقویت مهارت تفکر، پرسشگری، استدلال و ... ر در کارگاه­های دانش­آموزان به­صورت عملی انجام داد.

ب تهیه و تنظیم داستان­های مخصوص فبک توسط داستان­نویسان و صاحب نظران بومی

با توجه به غنی بودن ادبیات کشورمان سعی بر این­ است داستان­هایی از منابع ادبیات ایرانی تهیه و نگارش شود تا بدین­وسیله مدلی از داستان ایرانی­ اسلامی متناسب با فرهنگ و دین مردم این سرزمین تهیه شود که بتوان عملاً آن را در کارگاه­های دانش­آموزان اجرا کرد.

برای نمونه، یکی از این کتاب­ها، با عنوان داستانهایی برای فکرکردن با پیشنهاد مسئول گروه فبک توسط آقای سیدجلیل شاهری ترجمه و سپس توسط پژوهشگاه منتشر شد. در این کتاب یک سری داستان، به زبانی ساده و شیوا نگاشته شده است، و در پایان هر داستان، نگارنده انواع پرسش­هایی را که در کارگاه­های فلسفه برای کودکان و نوجوانان کاربرد دارد، بیان می­کند.

3. تأکید بر شناسایی کتاب­های معتبر خارجی در زمینة فبک و تهیة آن
شناسایی کتب معتبر خارجی به­منظور افزودن به منابع کتابخانة پژوهشگاه انجام می­گیرد تا علاقه­مندان در زمینة فبک به­راحتی بتوانند به آنها دسترسی پیدا کنند. [توضیح اینکه بیشترین منابع خارجی (کتاب و مقاله) در زمینة فبک، تنها در کتابخانة پژوهشگاه موجود است]

4. برگزاری جلسه
جلسه­ای در زمینة تشکیل کنفرانس/کارگاه فبک با حضور نمایندة مرکز ایسمای آموزش عالی (آقای دکتر وصالی) برگزار شد که در این جلسه، نحوة همکاری با برخی مراکز و دانشگاه­ها بررسی شد.

5. شرکت در کارگاه­های بین­المللی
نظر به اینکه دانشگاه مونتکیر در ایالت نیوجرسی (مرکز فلسفه برای کودکان و نوجوانان) یک دورة آموزشی به­صورت آن­لاین(اینترنتی)، در زمینة فبک برگزار می­کند که در ارتقاء سطح علمی پژوهشگران فبک مؤثر است، تلاش بر این­ است تا با حمایت مسئولان محترم پژوهشگاه، پژوهشگران گروه فبک بتوانند در این دورة آموزشی شرکت کنند. این دوره نه تنها در ارتقای علمی پژوهشگران مؤثر است بلکه زمینة ارتباط بیشتر علمی با مراکز متخصص و محقق در زمینة فبک را ایجاد می­کند و می­تواند در آشنایی پژوهشگران ایرانی با آخرین شیوه­های مهارت فبک در آن کشورها مفید واقع شود.

6. شناسایی و تهیة مقاله­های معتبر خارجی
مقاله­هایی که متخصصان خارج از کشور در زمینة فبک تألیف کرده­اند، بر روی سی دی با فرمت word دسته بندی شده است تا به آسانی و در سریع­ترین زمان در اختیار پژوهشگران قرار گیرد.

7. ارائة مشاوره نامه­های دانشجویی در زمینة فبک
8. ادامة ترجمه و تلخیص بخش­هایی از کتاب آموزش برای تفکر بهتر
ادامة ترجمة کتاب آموزش برای تفکر بهتر به­منظور استفاده در کارگاه­های کودکان در گروه فبک در دست انجام است. این کتاب در زمینة فلسفه برای کودکان و نوجوانان توسط مارگارت شارپ نوشته شده است. نویسندة کتاب، استاد دانشگاه مونتکلیر آمریکا است و تحقیقات زیادی در این زمینه انجام داده است. رهنمودهای این کتاب برای پیشبرد کارگاه­ها موثر و مفید خواهد بود.

9. آماده­سازی کتاب کندوکاو فلسفی (گفت­وگو با پیشگامان)
کتاب کندوکاو فلسفی به انتشارات پژوهشگاه تحویل داده شده و آمادة چاپ است.

10. ادامة کارگاه اینترنتی
ثبت­نام مجدد از علاقمندان، و انتخاب برخی از آنها و تشکیل جلسات حضوری برای ارتقای سطح علمی علاقه­مندان در زمینة فبک.

11. پاسخگویی به تقاضای علاقه­مندان، مدارس و مراکز در زمینة آشنایی با مهارت­های فبک.
در 3 ماهة پاییز 1386 تقاضاهای زیادی (از طریق تلفن، ایمیل و ...)از سوی برخی مراکز ، والدین وعلاقه­مندان به برنامة p4c مبنی بر آموزش شیوه­های عملی برنامة فبک از سوی کارشناسان گروه مطرح شد تا بدینوسیله بتوانند این برنامه را اجرا کنند؛ اما قابل توجه است که شیوه­های آموزشی برنامة فبک را نمی­توان تنها با معرفی کتاب و یا مکاتبات ایمیلی و .... منتقل کرد. برای آموزش علاقه­مندان، آنها باید نخست در برنامه­های عملی در نظر گرفته شده در قالب کارگاه­ها، حضور داشته باشند، سپس با تشخیص استاد، خود به اجرای این برنامه­ها بپردازند.

12. جمع­آوری بیش از صد مقاله در زمینة فبک از نویسندگان معتبر جهان و تهیة سی­دی از این مقاله­ها.