مجله  پژوهشگران  فروردین - تیر 1387 - شماره 14 و 15 

نویسنده : سیدمحمدرضا امیری­تهرانی(1)
50
پدیدة جهانی­شدن به سرعت در حال گسترش است و ملت­ها و حکومت­ها، خواسته یا ناخواسته، از آن تأثیر می­پذیرند. خاستگاه و مبنای نظری سیاست­های اقتصادی که از سوی نهادهای جهانی همچون «سازمان جهانی تجارت»، «بانک جهانی» و «صندوق بین­المللی پول» توصیه و ترویج می­شود، تفسیر نئولیبرالی از نظام اقتصادی سرمایه­داری است.

از این رو، مکتب اقتصادی «نئولیبرالیسم» در حال حاضر رایج­ترین رویکرد به نظام اقتصاد سرمایه­داری به شمار می­رود. اصول و نظریه­های این مکتب دربارة آزادسازی تجاری، بازارهای آزاد، رقابت­پذیری، خصوصی­سازی، جریان آزاد سرمایه، اصلاح ساختار دولت و مقررات زدایی مبنای سیاست­های اقتصادی است که از سوی نهادهای بین­المللی همچون «سازمان جهانی تجارت»، «بانک جهانی» و «صندوق بین­المللی پول» توصیه و ترویج می­شود. بنابراین درک و شناخت وجه اقتصادی پدیدة جهانی­شدن مستلزم بررسی و ارزیابی اصول مکتب اقتصادی نئولیبرالیسم است.

از سوی دیگر، تعامل با پدیدة خطیر جهانی شدن از سوی کشورهای مسلمان، به­ویژه ایران، که حسب مورد بخش­هایی از مقررات و ضوابط اقتصادی و تجاری آنها متأثر از احکام اسلامی است، از پیچیدگی بیشتری برخوردار است. این پیچیدگی دست­کم به عنوان یکی از عوامل ناشی از تفاوت سیستم اقتصادی این کشورها با سیستم اقتصادی بین­الملل است.

حال با توجه به اهمیت و جایگاه اقتصاد نئولیبرال در عصر حاضر که برپایة بازار آزاد و رقابتی استوار است، این طرح پیشنهادی درصدد است که نخست، اصول عقلانیت و بازار را در مکتب اقتصادی نئولیبرالیسم بررسی و معرفی کند، و سپس این دو اصل را از دیدگاه اقتصاد اسلامی بررسی کند، و آنگاه از رهگذر مقایسه و تطبیق این آموزه­ها (از نگاه این دو مکتب اقتصادی) به بررسی میزان سازگاری یا ناسازگاری آنها بپردازد.

انتخاب این دو اصل از میان سایر اصول مکتب «نئولیبرالیسم» از آن جهت است که از یک سو، عقلانیت اصولاً شالودة اقتصاد مدرن و از آن جمله « نئولیبرالیسم» اقتصادی به شمار می­رود و از سوی دیگر، تعیین­کنندة رفتار اقتصادی فرد در بازارهای تولید و مصرف است. از این رو، اصول عقلانیت و بازار ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند و شایسته است که در کنار هم مورد مطالعه قرار گیرند.

هدف این طرح پژوهشی بررسی تطبیقی این دو اصل مهم در مکاتب اقتصادی نئولیبرالیسم و اسلام و ارزیابی میران سازگاری یا ناسازگاری آنهاست. این طرح جهت اتقان هر چه بیشتر مباحث عقلانیت و بازار از دیدگاه اسلام، از نظارت عالیة حجت­الاسلام و المسلمین جناب آقای تسخیری بهره­مند بوده است. روزآمد یا موضوع روز بودن موضوع تحقیق و مقایسه­ای بودن روش آن، از ویژگی­های این طرح پژوهشی به شمار می­رود.

روش پژوهش در این طرح به­طور عمده مبتنی بر مطالعات کتابخانه­ای است. البته از سایر منابع موجود در شبکة اینترنت نیز بهره­برداری خواهد شد.

در زمینة پیشینة طرح، چنانچه نظر به ارتباط ریشه­ای «نئولیبرالیسم» و «لیبرالیسم» به هر دو موضوع توجه داشته باشیم، بیش از هفتاد کتاب در فهرست کتابخانة ملی به ثبت رسیده است که عمدتاً ابعاد سیاسی، تاریخی، فلسفی و کلیات موضوع را مورد بررسی قرار می­دهند. از میان معدود کتاب­هایی که اخیراً دربارة نئولیبرالیسم چاپ شده است. می­توان از «تاریخ مختصر نئولیبرالیسم» اثر دیوید هاروی و «نئولیبرالیسم و نظم جهانی» اثر نوآم چامسکی نام برد.

همچنین تا سال 1384 بیش از 25 مقاله ثبت شده دربارة نئولیبرالیسم و بیش از 80 مقاله دربارة « نئولیبرالیسم» منتشر شده است که برخی از آنها به ابعاد اقتصادی اشاراتی دارند. لیکن عمدة مقالات، دارای رویکردی سیاسی اجتماعی­اند و در روزنامه­ها به چاپ رسیده­اند. بدیهی است از مقالات معتبر چاپ شده در این زمینه بهره­برداری لازم خواهد شد.

این طرح پژوهشی، طرحی موظف است که از مهرماه سال 1386 آغاز گشته است و به­صورت کتاب یا چند مقاله تحت عناوین کلی: عقلانیت و بازار در مکتب اقتصادی نئولیبرالیسم، عقلانیت و بازار در مکتب اقتصادی اسلام، و بررسی تطبیقی دیدگاه دو مکتب اقتصادی، قابل انتشار خواهد بود.

با توجه به نو بودن موضوع تحقیق، مهمترین مشکلی که در روند اجرای آن وجود دارد کمبود منابع است. به­ویژه با عنایت به این نکته که عمدة مآخذ به زبان انگلیسی است و باید از خارج کشور تأمین شود. البته تاکنون سعی شده است که تا حد امکان از منابع موجود در کتابخانه­های دانشگاه­ها و سایر مؤسسات آموزش عالی تهران حداکثر بهره­برداری صورت گیرد.

1. عضو هیئت علمی پژوهشکدة مطالعات تطبیقی اقتصاد پژوهشگاه