مجله  پژوهشگران  خرداد و تیر 1386 - شماره 12 و 13 

نویسنده : System.Collections.Generic.List`1[System.String]
66
اشاره:
بنا به درخواست دانشجویان رشته های مختلف پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و بذل محبت و مساعدت های جناب آقای آقایی مدیر محترم تحصیلات تکمیلی و موافقت بزرگوارانه ریاست محترم پژوهشگاه و نیز پیگیری های آقای بهزاد اصغری (دانشجوی کارشناسی ارشد رشته تاریخ) مقدمات یک سفر دانشجویی با هدف گردشگری آموزشی به مقصد استان اردبیل فراهم آمد .

برنامه سفر با حضور 18 نفر از دانشجویان دوره های کارشناسی ارشد و دکترای رشته های تاریخ، ادبیات فارسی، زبان شناسی همگانی، عربی و فرهنگ و زبان های باستانی با همراهی جناب آقای دکتر یوسفی فر عضو محترم هیئت علمی پژوهشکده تاریخ به عنوان استاد راهنمای این اردو و آقایان حسین نژاد و عزیزی به عنوان مسئولان تدارکاتی، از دهم تا سیزدهم مرداد ماه 1386 برگزار شد .

گزارش اجمالی از ویژگی های آثار تاریخی مورد بازدید

1. گنبد سلطانیه
منطقه سلطانیه پس از ورود مغولان به ایران ، بنا به ویژگی های مرتع گاهی و چمنزاری مورد عنایت خاص آن حکمرانان صحراگرد قرار گرفت. سلاطین مغول پس از استقرار در تبریز، بسیاری از اوقات برای شکار و گذرانیدن ایام تابستان به سلطانیه می رفتند و با زدن چادر ایام تابستان را در آن جا سپری می کردند. به مرور زمان آب و هوای خوش و طبیعت این منطقه باعث شد تأسیسات و بناهایی برای اسکان دائمی شماری از درباریان و سپس خود ایلخانان در سلطانیه به وجود آید و از این رو سلطانیه به یکی از پایتخت های دوره ایلخانان تبدیل شد. متأسفانه از بسیاری بناها که در دوره مغول و پس از آنان در این منطقه برپا شده بود به جز گنبد سلطانیه اثر درخور توجه دیگری باقی نمانده است. این بنا بلندترین برج آجری جهان به شمار می رود .

سلطانیه توسط سلطان اولجایتو ، ایلخان مغول ( حک: 716-703 ه‍.ق) بر اساس طرح آرامگاه سلطان غازان خان(حک: 703 694 ه‍‍‍.ق) ساخته شده است که آن بنا نیز خود ازطرح و الگوی بنای آرامگاه سلطان سنجرکه در مرو ساخته شده، الهام گرفته شده است. با این تفاوت که طرح آرامگاه سلطان سنجرسلجوقی، مربع و طرح گنبد سلطانیه، هشت ضلعی است. ساخت این بنا از سال 702 ه‍.ق آغاز و تا سال 709 ه‍.ق به طول انجامید. ویژگی های جغرافیایی و اهمیت بنا باعث شد تا پایان سلطنت ابوسعید (حک : 736-716 ه‍.ق) از آن به عنوان مقرّ پایتخت حکومت سلاطین ایلخانی استفاده شود .

مقبره سلطان الجایتو وسلطان ابوسعید ایلخان نیز در این بنا قرار دارد، این امرحاکی از آن است که روند اسلام آوردن سلاطین مغول و گروش آنان به ساخت بناهای خاص مردم مسلمان ایران به ویژه عنایت به جنبه آرامگاهی بنا همگی در ساخت و برپا کردن گنبد سلطانیه اهمیت به سزایی داشته است. در واقع علت وجودی این بنا را می توان به بروز تغییرات فرهنگی و فکری ناشی از تشرف صحراگردان مغول به دین مبین اسلام، مرتبط دانست .

این بنا قسمتی از مجموعه ای است که به «ابواب البر» مشهور بوده و شامل فضاهایی چون دارالشفا ، بیت الحکمه و غیره می شده است. فضای داخلی این گنبد از سه فضای گنبد خانه، تربت خانه و سردابه تشکیل شده است. از نظر ترکیب فضا و عناصر به کار رفته در آن ، این بنا با معماری هیچ کدام از مقابر اسلامی ایران مطابقت ندارد. فضای گنبدخانه متمایل به هشت ضلعی منتظم و طول هر یک از اضلاع از 06/10 تا 16/10 متر متغیر است. در این فضا هشت جرز سنگی قرار گرفته است.

دقت در ویژگی های معماری و مصالح و ترکیب آن حکایت از آن دارد که می توان گنبد سلطانیه را نماینده تحول سبک و الگوی معماری ایران از دوران سلجوقی به دوران ایلخانی دانست. در حد فاصل این جرزها، ایوان ها و بنایی در دو طبقه ساخته شده است. جالب آن که در قوس ایوان ها کتیبه های بسیاری وجود دارد که با روایات و احادیث مزین شده است .

نکته جالب در بررسی این بنا و مجموعه های تاریخی دیگری که مورد بازدید قرار گرفت، مباحثاتی بود که پس از تأمل و دقت در ویژگی های چنین فضایی، از نظر معماری بین دانشجویان در می گرفت. از جمله آن که بسیاری از مباحث مطروحه در کلاس های درس در مورد تحولات اجتماعی در ایران و تغییرات و تحولات فکری در آن را که اغلب برای دانشجویان دیر یاب و دیر فهم است، می توان با اشاره به فضاهای معماری و آثار تاریخی بازمانده از گذشته تفهیم کرد. حضور در فضا و مکان تاریخی که محل وقوع حوادث بوده اند، امکان بازسازی فضا های اجتماعی را در ذهن دانشجو فراهم می آورد؛ این امر زایش فکری و بروز خلاقیت های علمی در نزد آنان را تسهیل می کند. افزون بر این، مطالعه آثار کالبدی و معماری به مثابه یک پدیده فرهنگی، که مستلزم ممارست در تغییر نوع نگاه به این پدیده ها و دقت در اجزای آن است، باعث می شود بسیاری از موضوعات و محورهای پژوهشی در نزد علاقه مندان به مباحث فرهنگ و تمدن ایران به دست داده شود. به عنوان مثال، از یک سو پرداختن به اینکه هنرمندان معمار، کاشی گر، آجرساز، گچ کار و غیره که در یک نظام فرهنگی به خلق چنین اثری شگرف دست زده بودند از چه روش ها و تکنیک هایی برای ترسیم وحدت روح ایرانی استفاده می کردند و از سوی دیگر اینکه چگونه موجبات سازش عناصر متضادی را که در حوزه زندگی اجتماعی اقوام و مردمان مختلف ایران آن زمان وجود داشت، فراهم می کردند، واجد کمال اهمیت است. نکته شایان توجه آن است که آیا آن روش ه را می توان در شرایط کنونی کارآمد دانست یا خیر؟. و نظایر چنین مباحثی که مطالعه آثار تاریخی به مثابه یک پدیده اجتماعی فرهنگی و حتی زبانی در برابر ذهن پرسشگر نسل جوان قرار می دهد.

استان اردبیل
استان اردبیل در شمال غرب فلات ایران، با مساحتی معادل 18011 کیلومتر مربع، یک درصد از مساحت کل کشور را تشکیل می دهد. این استان از شمال به رود ارس، دشت مغان و بالهارود در جمهوری آذربایجان، از شرق به رشته کوه های طالش و باغرو در استان گیلان، از جنوب به رشته کوه ها، دره ها و جلگه های به هم پیوسته استان زنجان و از غرب به استان آذربایجان شرقی محدود است.

استان اردبیل از سال 1372 از استان آذربایجان شرقی جدا شد و با 9 شهرستان اردبیل، بیله سوار، پارس آباد، خلخال، گرمی، مشگین شهر، نیر، نمین و کوثر ، استان مستقلی را تشکیل داد .

شهرستان اردبیل، مرکز استان و شامل بخش های مرکزی، سرعین و هیر است. ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 2500 متر است و وجود رشته کوه سبلان در غرب این شهرستان در اعتدال هوای آن نقش به سزایی دارد. هوای شهرستان اردبیل در بهار و تابستان معتدل و خنک و مطبوع و در پاییز و زمستان سرد و خشک است.

مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی با گنبد مشهور الله الله، مقبره شیخ جبرائیل، جد شاه اسماعیل صفوی (شیخ کلخوران)، موزه بقعه شیخ صفی، مسجد جامع کهن مربوط به دوره سلجوقی، مجموعه بازار اردبیل و یازده پل تاریخی مربوط به دوره صفوی از آثار تاریخی، زیارتی و سیاحتی شهرستان اردبیل به شمار می رود. از سایر جاذبه های گردشگری این شهر می توان به شهر سیاحتی سرعین، در 29 کیلومتری غرب اردبیل، در دامنه سبلان اشاره کرد که آبگرم های معدنی آن معروف است؛ نیز دریاچه شورابیل که از جاذبه های طبیعی اردبیل و به مساحت 120 هکتار در جنوب آن شهر واقع شده است.

گزارش بازدید از بناهای تاریخی شهر اردبیل
الف آرامگاه شیخ صفی الدین
مجموعه بناهایی که به نام بقعه شیخ صفی الدین نامیده می شود متعلق به نیمه اول سده هفتم ه .ق است، البته به مرور بناهای دیگری به آن افزوده شده است. این مجموعه درسال 1310 ش. جزو آثار ملی به ثبت رسیده است. بنای بقعه، معاصر گنبد سلطانیه است با این تفاوت که ویژگی گنبد سلطانیه در مضمون سیاسی آن و ویژگی بقعه درمضامین دینی و عرفانی آن نهفته است.

محل اصلی بقعه در ابتدا خانقاه و مسکن شیخ صفی الدین و محل اجتماع مریدان او بود که پس از مرگ شیخ به مدفن او اختصاص یافت. بعدها با به قدرت رسیدن اولاد شیخ صفی الدین تلاش آنان بر این قرار گرفت که بر شوکت و شکوه این مجموعه بیفزایند. بیش از همه، شاه طهماسب اول در تکمیل و تزیین مدفن جد خود کوشش کرد؛ بعد از وی شاه عباس اول و شاه عباس دوم نیز در تزیین آن سعی بسیار مبذول داشتند. دردوره قاجاریه، ناصرالدین شاه قاجار در سال 1307 هجری، تعمیرات مفصلی در بناهای متعلق به بقعه به عمل آورد و تغییر وضع اصلی چهار طاق اولی جلو مسجد جنت سرا و کاشی کاری های آن، متعلق به این دوره است. در قسمت بالای دیوارهای داخلی رواق بقعه، جایی که به سقف متصل می شود ، بین دو سطرخط نسخ که سوره «انا فتحنا» است ، نوشته شده است «عمل استاد ابراهیم…. تبریزی سنه 1307 ه‍.ق».

2. مسجد جامع کهن اردبیل
بنای مسجد متعلق به دوره سلجوقی است و در دوره ایلخانی مرمت شده است. تا دوره صفوی از این بنا برای انجام اعمال و مناسک عبادی استفاده می شده است اما پس از آن به مرور رو به ویرانی نهاده است .

این مسجد در قسمت شمال شرقی شهر اردبیل و بر فراز تپه ای بلند و در میان گورستانی مرتفع قرار گرفته است. بر طبق روایات محلی، این بنا در محل باقیمانده های یک بنای پیش از اسلام بر پا شده است .

بر بدنه منار دوره سلجوقی، دو کتیبه متعلق به قرن نهم هجری، وجود دارد که متن آنها با مسجد ارتباطی ندارد.

سطح خارجی گنبد با قطعات سفال آبی که بدون نقشه معین در داخل آجر کاری قرار داده شده، تزیین یافته است. این شیوه کار در معماری دوره سلجوقی دیده می شود. در این بنا، عناصر معماری دوره دیلمی مانند پایه ستون های نزدیک منار نیز به چشم می خورد. پایه ستون های دیلمی در این بنا قطور و چند ضلعی منتظم و از قطعات تراشیده سنگ است .

با آن که گنبد مسجد فروریخته است، از بقایای آن چنین برمی آید که گنبد در دوره آبادانی خود خیلی بزرگ و رفیع بوده است.

3. بازار اردبیل
قدیمی ترین سیاحانی که از بازار اردبیل یاد کرده اند: مقدسی و اصطخری در سده چهارم هجری بوده اندکه آن را به صورت صلیب در چهار راسته توصیف کرده اند؛ این بازار در قرون 7و8 هجری رونق فراوان داشته و در سده های بعد، قسمتی از بازار بزرگ و تیمچه ها و سراهایِ آن، از موقوفات بقعه شیخ صفی الدین به شمار می رفته است.

بنای کنونی بازار و عناصر وابسته به آن از آثار دوره صفویه و زندیه است که بر بنیان اولیه بازار ساخته شده است . قسمت عمده بازار اردبیل در خیابان کشی های دوره رضاخانی از بین رفته و ارتباط بعضی از بخش های آن با هسته مرکزی بازار قطع شده است.

بازار را باید مهم ترین جامعه درون شهری در کشور های اسلامی دانست که به سبب ارتباط مستمر با طبقات مختلف مردم ، در تحولات اجتماعی به ویژه ایجاد نوعی تشکیلات منظم و تأثیر در گسترش بعضی از نهضت ها نقش بزرگی داشته است. بازار به سبب موقعیت شهری می توانست محیطی مناسب برای تبلیغ و دعوت دینی و سیاسی باشد. در واقع یکی از مهم ترین امتیازات و مشخصات بازارهای مشهور و پیشرو در کشورهای اسلامی، مداخله نکردن دولت در صدور و ورود و نرخ گذاری کالا ها درمواقع عادی بوده است.

4. بقعه شیخ جبرائیل
ساخت مقبره شیخ امین الدین جبرائیل پدر شیخ صفی الدین، در قریه کلخوران که در سه کیلومتری شمال اردبیل واقع شده، متعلق به نیمه اول سده دهم هجری بوده که در سال 1310ش. جزو آثار ملی به ثبت رسیده است. تاریخ ساخت بقعه شیخ جبرائیل، طبق کتیبه مختصری که در زیر یکی از مقرنس های گوشه شمال غربی زیر گنبد دیده می شود سال 1011 ه‍.ق بوده است. نوشته کتیبه بدین شرح است: «عمل کمترین بندگان شاه طاهر بن سلطان محمد نقاش 1011».

از کتیبه مذکور چنین برمی آید که این بنا در زمان شاه عباس اول تعمیر و مرمت شده است. می توان گفت که تمام بقعه شیخ جبرائیل مخصوصاً با توجه به دیوارهای دو جداره کلفت و تو خالی آن از شاهکارهای معماری و بنایی قرون گذشته به شمار می رود.

بنای مقبره در وسط محوطه وسیع و باصفایی که مشهور به باغ شیخ است واقع شده است و تقریباً از لحاظ هندسی دارای شکل چهار ضلعی است که طول آن 19 و عرض آن 20/13 متر است.

در محوطه باغ شیخ ، که قسمتی از آن سابقاً قبرستان بوده غیر از مقبره شیخ، سه مقبره مهم دیگر به شرح زیر وجود دارد :

1. در سمت شمال بقعه شیخ جبرائیل ، مقبره کوچکی است که روی سنگ قبر آن عبارت زیر نوشته شده است: هذا مرقد سید عوض الخواص بن سید فیروز شاه زرین تاج .

2. در طرف شمال غربی، بقعه کوچکی است با گنبد آجری ، که روی سنگ قبر آن نیز این عبارت نوشته شده است: هذا مرقد سید اعرابی.

3. در سمت جنوب بقعه ، مقبره دیگری است منسوب به سید حمزه ، جد دودمان صفوی، از نوادگان امام موسی کاظم علیه السلام .

دستاوردهای اردوی آموزشی گردشگری :
الف دستاوردهای گردشگری
· بازدید از بناهای تاریخی سلطانیه در استان زنجان، بقعه و خانقاه شیخ صفی، مسجد جامع و بازار سنتی اردبیل و مقبره شیخ جبرائیل در کلخوران.

· آشنایی با اقلیم های جغرافیایی مختلف ، متناسب باامکانات و مدت اردو و مشاهده تأثیر آب وهوا بر معماری، نوع تغذیه، نوع پوشاک، صنایع دستی و سایر فعالیت های اجتماعی.

· آشنایی با جاذبه های طبیعی و امکانات گردشگری استان های مورد بازدید مثل چشمه های آب گرم، طبیعت زیبای منطقه فندقلو و گردنه حیران در استان اردبیل و ساحل گیسوم در استان گیلان.

· آشنایی با بازارچه مرزی آستارا و مشاهده تأثیر مبادلات اقتصادی مرزی در تغییر نوع معیشت منطقه .

· مواجهه با گویش های مختلف که برای دانشجویان زبان شناسی حائز اهمیت بود .

· آشنایی با صنایع دستی استان های مختلف مورد بازدید .

ب دستاوردهای آموزشی
1. در جریان بازدید از هر یک از آثار تاریخی (مانند گنبد سلطانیه) اغلب خلاصه ای از تاریخ و فرهنگ دوره تاریخی مربوط توسط استاد راهنما دکتر یوسفی فر تشریح می شد و بر اساس آن تلاش می شد دانشجویان بازتاب فرهنگ و نوع زندگی مردمان آن دوران را بر انتخاب محل زندگی و کار، نوع معماری ، نوع تزیینات و تقسیمات بناها بررسی کنند. به این ترتیب امکان ایجاد رابطه ذهنی با بناهای مورد بررسی برقرار و زمینه برای توضیح مناسبات زندگی مردمان پیشین فراهم می شد.

2. در بازدید از اماکن مذهبی و فرهنگی مانند خانقاه شیخ صفی در اردبیل دانشجویان به راهنمایی استاد با تاریخ مختصر دوره صفوی و شخصیت نیاکان سلسله صفویه، نقش مراکز دینی در جامعه مورد بحث و تأثیر آنها در امور سیاسی آشنا می شدند و به اقتضای موقع، مباحثی نظری چون فرآیند تبدیل اقتدار دینی صوفیان به قدرت سیاسی صفویان تشریح می شد. همچنین شیوه های فهم فضاهای ساخته شده، یعنی چگونگی فهم الگوی فضای خانقاهی و اجزاء و ملحقات آن (زایر سرا و اهمیت آن در بنا، آشپزخانه و کارکرد مذهبی آن و اهمیت طبخ غذا توسط خانقاهیان و باورهای آن روزگار در مورد تناول غذای خانقاهی، اهمیت محل چله نشینی و معماری آن، کارکرد باغچه ها و فضاهای سبز و جوی های آب روان در خانقاه ها، و دیگر اجزای موجود در یک بنای دینی) به ویژه مورد توجه دانشجویان تاریخ و ادبیات فارسی که متون عرفانی را مطالعه می کنند، قرار گرفت .

بدون تردید، فضای ذهنی و مناسبات اجتماعی ایرانیان را می توان بر اساس فضاهایی که در آن زندگی می کردند و باورهای آنان در ایجاد جهان پیرامونشان بهتر درک و مطالعه کرد.

3. دربازدید از مسجد جامع اردبیل با وجود آنکه بنا در دست مرمت بود و بازدید کامل از آن میسرنشد؛ مطالعه نقش مسجد جامع در هر شهر و تفاوت آن با سایر مسجدها و ویژگی های معماری دوره احداث مسجد جامع اردبیل و ارتباط آن با نهاد های همجوار بسیار آموزنده بود.

بدون تردید، دستاوردهای آموزشی این سفر برای دانشجویان رشته های مختلف موجب حصول ایده هایی شد که به نظر می رسد می تواند در انتخاب موضوع برای پایان نامه های دانشجویی مؤثر باشد .

1. دانشجوی کارشناسی ارشد رشته تاریخ پژوهشگاه.

2. دانشجوی دکترای رشته زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه.