نویسنده : علی صدرائی خوئی
60
نظری بر نسخ خطی کتابخانه آستان حضرت معصومه(س)
نسخ خطی تاریخ زنده و گویای فرهنگ دینی و ملی کشورهای اسلامی است. امروزه برای نگهداری این نفایس گرانقدر، در سراسر جهان مراکزی تاسیس شده که در به دست آوردن این میراث با یکدیگر رقابت می کنند.

کتابخانه آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) یکی از این مراکز است. این کتابخانه واحدهای مختلفی دارد. در این مقاله بخش نسخه های خطی آن مورد بررسی قرار می گیرد.

پیرامون تاریخچه تاسیس کتابخانه در این آستانه زمان مشخصی را نمی توان تعیین کرد. این بارگاه مطهر، از بدو به وجودآمدنش در اوایل قرن سوم هجری، همواره مورد توجه شیعیان، بویژه اهالی قم، بوده است و شیعیان به قصد تقرب و جلب رضای باری تعالی اموالی را بر این روضه مقدسه وقف کرده اند. از جمله این موقوفات قرآنها و کتابهایی است که وقف این آستانه مقدسه شده است.

کهن ترین سندی که به رونق این بارگاه و مدرسه و موقوفات آن تصریح کرده، کتاب گرانقدر «نقض » تالیف شیخ عبدالجلیل رازی قزوینی، از علمای قرن ششم هجری، است. وی متولد قزوین و ساکن تهران بود و به همین جهت از اوضاع قم اطلاع کامل داشت. تالیف این کتاب حدود سال 560ق صورت گرفته است.

شیخ عبدالجلیل در رد مخالفان شیعه، که شیعیان را به جهالت و نداشتن مدارس علمی متهم می کنند، تعدادی از مدارس مهم شهر قم را نام می برد و چنین می نویسد:

«... اما جواب این فصل آنست که: معلوم است که در شهر قم که همه شیعت اند، آثار اسلام و شعار دین و قوت اعتقاد چون باشد، از جامع که ابوالفضل عراقی کرده است بیرون شهر و آنچه کمال ثابت کرده است در میان شهر و مقصوره های بازینت و منبرهای باتکلف و منارهای رفیع، و کراسی علما و نوبت عقود مجالس اثیرالملک، و مدرسه شهید سعید عزالدین مرتضی قدس الله روحه، و مدرسه سید امام زین الدین امیر شرفشاه که قاضی و حاکم است و آن مشهد ستی فاطمه بنت موسی بن جعفرعلیهماالسلام با اوقاف و مدرس و فقها و ائمه و زینت تمام و قبول اعظم، و مدرسه ظهیر عبدالعزیز ... و آنچه شعار شریعت و تمهید قواعد اسلام است از درس و مناظره و مجلس وعظ و حلقه ذکر معین و مقرر، و نور و نزهت و برکت مشهد فاطمه بنت موسی بن جعفرعلیهاالسلام ظاهی وباهی...». (1)

پیداست بارگاهی با این همه شکوه خالی از کتابخانه نبود. مؤید این سخن تفسیر قرآنی است که در رمضان سال 574 هجری قمری بر این آستانه مقدسه وقف شده است. در وقفنامه آن چنین می خوانیم:

«وقف ... المجلد الثالث ... الاجل العالم المحترم اثیرالدین نجم الاسلام سیدالکفاة و... الاماثل والافاضل شمس العرب تاج الوزراء ابوعیسی احمدبن ابی شجاع ... هذا المجلد من المصحف ... مع ثلث مجلد مع الصندوق علی الروضة المقدسه ... المنورة للسیدة الشریفة الرضیة الطاهرة فاطمه بنت الامام ... موسی بن جعفر الکاظم صلوات الله وسلامه علیها، علی ان یکون موقوفا صحیحا شرعیا مؤبدا ... وکتب فی شهرالله المبارک رمضان سنة اربع وسبعین وخمس مائة ». (2)

در پای همین وقفنامه، دستخط علمایی که در سالهای 810 ق و 878 ق در آستانه مقدسه قم این کتاب را مطالعه کرده اند، موجود است; و این خود دلیل دیگری است بر اینکه در این بارگاه محلی برای نگهداری کتاب و نیز مطالعه عالمان وجود داشته است.

در سابق به محل نگهداری کتابها و اشیای نفیس «خزانه » گفته می شد و قرائنی در دست است که این آستانه هم قبل از سال 574ق خزانه ای داشته است. (3)

از قرن دهم در این بارگاه محلی برای نگهداری کتابها اختصاص یافت و مسؤولی به نام «کتابدار» برای آن معین شده است. در ابتدای بعضی از نسخه ها مهر و نام کتابداران موجود است و نمونه ای از آن، که در صفحه اول یکی از قرآنها آمده، چنین است:

«داخل عرض و تحویل اقل السادات کتابدار سرکارات مبارکات گردیده رمضان 1106» (4)

از قرائن فوق معلوم می شود که حداقل از قرن ششم در این آستانه مقدسه محلی برای کتاب وجود داشته و از قرن دوازدهم افرادی به عنوان کتابدار آستانه مقدسه مشغول خدمت بوده اند.

خسارت جبران ناپذیر
شهر قم از قرن دوم هجری مرکز مهم شیعیان شد و به همین سبب در حوادث تاریخی و جنگها آسیب فراوان دید. کرزن یکی از مسافران خارجی، می نویسد:

«تیمور این شهر را غارت کرد و از آن پس به حالت نیمه ویران باقی مانده است و یا به طوری که هربرت حیرت انگیز می نویسد: هنوز جامه کهن دربردارد، زیراکه در حال حاضر از عظمت گذشته آن فقط نامی باقی است.

با این وصف در اثر توجه پادشاهان صفوی، این شهر تجدیدحیات نمود. در سال 1722میلادی (1135هجری قمری) افغانها، حتی بیشتر از تیمور صدمه وارد و شهر را به کلی ویران کردند». (5)

در این حوادث ناگوار، بیشتر کتابهای آستانه ازبین رفت و یا دستخوش غارت شد. چنانکه تعدادی از کتابها بعد از حوادث متعدد و دست به دست گشتن به بعضی از کتابخانه های کشور راه یافت.

به عنوان نمونه باید از تفسیر روض الجنان ابوالفتوح رازی یادکرد، که شاه عباس صفوی در سال 1037ق آن را بر روضه منوره حضرت معصومه و مدرسه مبارکه وقف کرد و اکنون در مدرسه فیضیه، به شماره 58، نگهداری می شود. (6)

وضعیت فعلی کتابهای خطی کتابخانه فعلی آستانه حضرت معصومه(س) در سال 1331هجری شمسی به وسیله حاج ابوالفضل تولیت، تولیت آستانه تاسیس شد. او نخست 1500جلد از کتب خطی و چاپی کتابخانه خود را به کتابخانه آستانه اختصاص داد و سپس با هزینه آستانه مقدسه کتب دیگری به آن افزود. (7)

حضرت آیة الله بروجردی - قدس سره - و دیگر مراجع تقلید و دانشوران شیعه نیز از اهدای کتاب به این کتابخانه دریغ نفرموده اند و بیشتر کتابهای کتابخانه تا قبل از انقلاب اهدایی بوده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز تعداد نسخه های خطی و کتب چاپی فزونی یافت.

کتب خطی آستانه مقدسه تاکنون در سه جلد فهرست و به ترتیب زیر تنظیم شده است:

1- فهرست نسخ خطی کتابخانه آستانه مقدسه قم: این فهرست توسط استاد محمدتقی دانش پژوه تهیه شد و در سال 1355هجری شمسی به وسیله آستانه مقدسه چاپ و منتشر شده است. این فهرست دارای چند بخش است:

مقدمه: شامل 116صفحه; در این مقدمه مطالب تحقیقی و تاریخی پیرامون قم، که دارای اهمیت ویژه است، به چشم می خورد و همچنین کتابها و آثار مربوط به قم در آن معرفی شده است.

بخش اول: در این بخش قرآنهای خطی آستانه بدین ترتیب معرفی شده است:

قرآنهای کتابخانه، شامل هفت جلدقرآنهای موزه، هشتصدویک جلدقرآنهای تازه یافته سیصدوهشتاد جلدبدین ترتیب در این بخش چهارصدوشصت وهشت قرآن خطی معرفی شده است.

بخش دوم: این بخش به نسخه های خطی اختصاص دارد، بعد از معرفی هر نسخه شماره ثبت، شماره قفسه و شماره کتاب ذکر شده است.

ملحقات: شامل تصاویری از نسخه های بااهمیت و فهارس.

این فهرست با همه نکات تحقیقی و تاریخی، ضعفهایی نیز دارد که بازنگری و فهرست مجدد آنها را اقتضا می کند. اهم این نکات چنین است:

الف) چون ترتیب معرفی نسخ بر اساس حروف الفباست لذا نسخ دیگری که اضافه شده در آن قابل درج نیست.

ب) پیرامون کتاب شناسی نسخه ها هیچ توضیحی داده نشده است.

ج) شماره هایی که بعد از معرفی نسخه ها ذکرشده تغییرکرده، دیگر نمی توان با این شماره ها نسخه ها را درخواست کرد.

د) هویت عکسهای پایانی کتاب مشخص نیست و نمی توان دریافت که هر تصویر مربوط به کدام صفحه و کدام نسخه است.

تعداد نسخه های خطی که در این فهرست معرفی شده حدود هشتاد جلد است.

2- فهرست نسخ کتابخانه آستانه مقدسه حضرت معصومه(س)، جلد اول، تهیه و تنظیم حجت الاسلام والمسلمین سیدحسن نقیبی، در این فهرست چهارصد نسخه، از نسخ افزوده شده بعد از فهرست آقای دانش پژوه، معرفی شده است.

3- فهرست نسخ خطی کتابخانه آستانه مقدسه حضرت معصومه(س)، جلد دوم، که در آن چهارصد نسخه از نسخ افزوده شده، به وسیله نویسنده این سطور معرفی شده است.

جهت عدم تکرار اشکالات فهرست دانش پژوه، در فهرست این دو جلد نسخه ها به ترتیب شماره مسلسل معرفی شده است. در پایان هر جلد نیز فهارسی از عناوین کتب و مؤلفین دیده می شود. (8)

در فرصتهای آتی، نسخه های نفیس این کتابخانه معرفی و در مواردی نسخه هایی تصحیح و منتشر خواهدشد.

پی نوشتها:

-1- «نقض » معروف به «بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض »، تالیف نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل قزوینی رازی، به تصحیح میرجلال الدین محدث ارموی، ص 194-195.

2- فهرست نسخ خطی آستانه مقدسه قم، محمدتقی دانش پژوه، ص 91.

3- همان، ص 17 مقدمه.

4- همان، ص 5 مقدمه.

5- ایران و قضیه ایران، جرج.ن.کرزن، مترجم غ. وحید مازندرانی، ج 2، ص 8.

6- فهرست کتابخانه مبارکه مدرسه فیضیه قم، مجتبی عراقی، ج 1، ص 56. بنا به شواهد تاریخی که ذکرشد مدرسه فیضیه در دوره های قبل خود بخشی از اماکن زیر نظر تولیت آستانه مقدسه بوده است.

7- تاریخ قم، محمدحسین ناصرالشریعه، ص 298.

8- جلد اول و دوم فهرست نسخ خطی کتابخانه آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) در سال 1375ه ش چاپ و منتشر شده است.