مجله  فرهنگ کوثر  فروردین 1376، شماره 1 

72
علاوه بر بارگاه قدسی حضرت معصومه(س) در این شهر ستارگان فروزان دیگری بر خاک خفته اند که آشنایی با تک تک آنان کار بیشتر و مجال گسترده تری می خواهد. برای راهنمایی زائران کریمه اهل بیت(ع) در این شماره فهرستی از امامزادگان دیگر قم تقدیم می شود. امید است در شماره های آینده به تقدیم گزارش های مفیدتری از این کاروان کوثر موفق شویم.

عبدالوحید وفائی

امامزادگان قم
پس از به ولایتعهدی رسیدن امام رضا علیه السلام علویان و سادات بی شماری به شوق دیدار وی راهی سرزمین ایران گشتند. ولی بعض از آنان هنوز در نیمه های راه بودند که خبر شهادت امام(ع) را شنیدند و دیگر به حجاز باز نگشته و از خوف جان خویش در مناطق امن ایران بخصوص شهر قم جلای وطن زدند.

از این رو بسیاری از امامزادگان به این منطقه مهاجرت کرده و پس از گذراندن عمر طبیعی خویش در همین دیار به خاک آرمیدند و برکات و معنویات بسیاری را برای این دیار به بار آوردند.

و این نیز از افتخارات این شهر و مردمش به شمار می رود. زیرا زمانی که فرزندان امامان در گوشه و کنار سرزمینهای مختلف به شهادت می رسیدند امامزادگان بسیاری در کمال آرامش، زندگی خویش را در این منطقه سپری می کردند.

مردم این دیار همان گونه که از دخت گرامی امام موسی بن جعفر(ع) به گرمی استقبال نمودند از دیگر امامزادگان و مهاجران سادات نیز استقبال نمودند و برگ افتخار دیگری بر کتاب تاریخ خویش افزودند. شاهد این مطلب کثرت بی شماری از امامزادگان این شهر می باشد. به طوری که رقم امامزادگان این خطه را چهارصد و چهل و چهار (444) عدد بیان داشته اند که بعضی از آنان دارای بقعه و ضریح نیز می باشند و از زیباترین شیوه های معماری عصر و دوران خود بهره مندند.

در این نوشتار سعی ما بر آن است تا به امامزادگان مشهور و بدون واسطه این دیار اشاره داشته و سپس به اسامی دیگر امامزادگان بسنده کنیم و مشتاقان و جویندگان این بحث را به کتابهای تربت پاکان و گنجینه آثار قم که در این باره به بحث مفصل پرداخته اند، ارجاع می دهیم.

امامزادگان داخل شهر
چهل اختران: چهل اختران مقبره جمعی از سادات و امامزادگان - واقع در خیابان آذر - است که در سابق مرکب از سه بنا (چهل اختران، شاهزاده زید، موسی مبرقع) بوده است ولی اکنون از مجموعه نورهای به هم پیوسته آنان تشکیل یافته، و زیارتگاهی مشترک را به خود اختصاص داده است.

در این مکان مقدس، «موسی مبرقع » فرزند امام محمدتقی(ع) از ستارگان درخشان و امامزادگان معروف شهر به خاک سپرده شده است. وی نخستین کس از سادات رضویه است که در سال 256(ه) در قم رحل اقامت افکنده و در این شهر باقی مانده است. تا جایی که تمام سادات رضویه را از نسل ایشان می دانند.

امامزاده موسی در سال 296(ه) (1) از دنیا رحلت نموده و در منزل خویش - مزار کنونیش در مقربه چهل اختران - دفن گردیده است. در جوار قبر موسی، امامزادگانی چون «محمد» و «زینب » دو فرزند بزرگوار موسی مبرقع; «ام کلثوم »، «فاطمه »، «بریهه »، «ام سلمه » و «احمد بن محمد بن احمد بن موسی » از نوادگان آن بزرگوار و شاهزاده «زید بن علی » از نوادگان سیدالساجدین(ع) نیز به خاک سپرده شده اند.

امامزاده حمزه: مزار این امامزاده در خیابان آذر نزدیک به «میدان کهنه » قرار گرفته و مرکب از دو بقعه است:

1 - بقعه و مزار شاه حمزه (2) فرزند (بدون واسطه) موسی بن جعفر(ع) و برادر احمد بن موسی (شاه چراغ در شیراز).

2 - بقعه و مزار شاهزاده احمد که از نوادگان موسی بن جعفر(ع) محسوب می شود.

امامزاده احمد: چهار امامزاده در شهر قم بدین نام شهرت دارند که هر کدام دارای بقعه و مزار جدا می باشند:

1 - امامزاده احمد (در جوار شاه حمزه).

2 - امامزاده احمد (واقع در بلوار 15 خرداد - نرسیده به شاه سید علی - که معروف به احمد میانی و ابواحمد و از نوادگان محمد بن حنیفه است).

3 - امامزاده احمد (واقع در خاکفرج).

4 - امامزاده احمد بن قاسم (واقع در فلکه امامزاده قاسم - دروازه قلعه) در باره اجداد این امامزاده اختلاف نظر است; بعضی او را از فرزندان موسی بن جعفر(ع) و برخی وی را از نوادگان امام جعفرصادق(ع) می دانند «حسن قمی » نویسنده کتاب تاریخ قم و «شیخ عباس قمی » در کتاب منتهی الامال او را از فرزندان امام صادق(ع) می خوانند.

امامزاده علی بن جعفر(ع) (3) : وی از فرزندان بدون واسطه امام جعفرصادق(ع) می باشد (مزار او در خیابان چهارمردان جنب گلزار شهدا، زیارتگاه شیفتگان اهل بیت(ع) است.)

خاکفرج: در خیابان خاکفرج (انتهای 30 متری کیوانفر) سه بنا وجود دارد که هر یک از سابقه تاریخی برخوردارند:

1 - امامزاده خاکفرج: مزار شاهزاده احمد از نوادگان امام سجاد(ع).

2 - صفورا: جنب مزار امامزاده خاکفرج است که برخی وی را از اولاد عمر بن علی بن ابیطالب دانسته اند ولی اصل و نسب این امامزاده به درستی مشخص نیست. هم اکنون این مزار به نام «امامزاده محمد» مشهور می باشد.

3 - قبه هشت گوشه در خاکفرج; که در وسط آن چاهی وجود دارد. این بنا از قرنهای نهم و دهم هجری می باشد و گویند حضرت ابراهیم خلیل(ع) حجرالاسود را از این مکان برداشته و در کعبه نصب نموده است.

امامزاده شاه اسماعیل (معروف به سید سربخش): از نوادگان امام صادق(ع) و مزارش واقع در خیابان آذر -روبه روی چهل اختران - است.

شاهزاده ابراهیم: به این نام دو امامزاده در شهر قم وجود دارد:

1 - امامزاده ابراهیم: واقع در خیابان چهارمردان روبه روی گلزار شهدا. وی را از نوادگان امام موسی بن جعفر(ع) معرفی نموده اند.

2 - امامزاده ابراهیم (بخشی): واقع در خیابان امامزاده ابراهیم، در این مکان مزار دو تن از نوادگان موسی بن جعفر(ع) به نام «ابراهیم » و «محمد» قرار دارد.

امامزاده شاه جعفر: واقع در خیابان شاه ابراهیم که یکی از کهن ترین مزارهای شهر و از نوادگان امام کاظم(ع) به حساب آمده است.

امامزاده سید معصوم: واقع در انتهای خیابان نیروگاه و از اولاد امام زین العابدین(ع) است.

شاهزاده عبدالله: از نوادگان امام سجاد(ع) که در سابق به آن «شاه زید» می گفتند. این مزار بعد از امامزاده سید معصوم (در قلعه صدری) واقع است.

شاه جعفر غریب: واقع در جاده کاشان نزدیک قبرستان بقیع و از نوادگان امام موسی بن جعفر(ع) است.

شاه سید علی: واقع در بلوار 15خرداد، و از اولاد با واسطه حضرت ابوالفضل العباس شمرده شده است. (این مزار از احترام خاصی در بین اهل شهر برخوردار می باشد.)چهار امامزاده (ملا آقابابا): در روبه روی بقعه امامزاده سید علی - خیابان امامزاده شاه سید علی، مزار چهار تن از نوادگان امام سجاد - به نامهای «حسن »، «حسین »، «ابراهیم » و «جعفر» به چشم می خورد که به نام «ملا آقابابا» (خادم آنجا) مشهور است.

امامزاه شاه جمال: به این نام دو امامزاده در شهر قم وجود دارد که عبارتند از:

1 - بقعه شاه جمال از اولاد موسی بن جعفر(ع)، واقع در خیابان اراک (اول اتوبان کمربندی شهر).

2 - بقعه شاه جمال معروف به «جمال زینب » و «شاه جمال غریب » از اولاد موسی بن جعفر(ع) واقع در جاده کاشان جنب قبرستان بقیع.

امامزاده ناصرالدین: واقع در چهار راه بازار روبه روی در شمالی مسجد امام حسن عسکری(ع) است امامزاده ناصرالدین از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) است.

امامزاده سلطان محمد شریف: از نوادگان حضرت امام زین العابدین(ع) است که مزار و گنبد وی در خیابان چهارمردان در محله ای به همین نام قرار دارد.

مقبره های دیگری به نامهای «بابا مسافر» (4) و «شیخ اباصلت » (5) در این شهر معروف است که از احترامی خاص در میان مردم برخورار است لیکن امامزاده بودن آنان به ثبت نرسیده است.

پی نوشتها:

-1 - مرحوم شیخ بهایی وفات موسی مبرقع را به سال 292 ذکر نموده است. آرامگاه های خاندان پاک پیامبر و ...، سید عبدالرزاق کمونه حسینی ص 215 و نیز «محدث نوری » کتابی را به نام «بدر مشعشع » در خصوص زندگی موسی مبرقع نوشته است.

2 - مزارهای دیگری نیز به نام «شاه حمزه » در شیراز، شهر ری - کنار قبر شاهزاده عبدالعظیم - و اطراف مشهد وجود دارد.

3 - در مزار این امامزاده نیز اقوال دیگری وجود دارد; از جمله قلعه سمنان در خارج سمنان و قریه عریض در یک فرسخی مدینه مکان هایی است که به عنوان مدفن وی نسبت داده شده است. ولی علامه مجلسی اول و دوم مدفن وی را در قم تایید کرده اند. تاریخ قم نوشته ناصر الشریعة، ص 117.

4 - واقع در خیابان آذر، روبه روی بیمارستان نکویی، داخل کوچه، دست چپ.

5 - واقع در خیابان آذر، میدان کهنه،مسجدجامع،به طرف دروازه ری.