مجله  فرهنگ کوثر  شهریور 1377، شماره 18 

نویسنده : محمدهادی حمیدیان
64
اشاره
در مورد آثار هنری اماکن مقدسه مخصوصا حرم مطهر حضرت معصومه(س) تحقیقات و بررسی های بسیار اندکی صورت گرفته است و در کتابهایی هم که در مورد تاریخ قم و حضرت معصومه(س) نوشته شده به این موضوع کمتر بها داده شده و یا فقط به ذکر فهرست مختصری از این آثار اکتفا شده است. البته رسالت نوشتن مقاله و تحقیق در این زمینه بیشتر متوجه هنرمندان و کارشناسان هنری است که دارای قدرت تشخیص آثار هنری می باشند.

در شماره اول این نشریه مقاله ای از خوشنویس معاصر حضرت حجة الاسلام والمسلمین استاد حجت کشفی در این زمینه درج شده بود که جای تقدیر و تشکر دارد و امیدواریم شاهد چاپ مقالاتی گسترده تر در این موضوع باشیم...

این نوشتار کوتاه (همراه با تمام کمبودها و نقایص) نگاهی است به هنر کتیبه نگاری - که یکی از جلوه های هنری اماکن مقدسه به شمار می رود - و معرفی دو کتیبه از زیباترین کتیبه های حرم حضرت معصومه(س)

امید است مورد توجه هنردوستان قرار گیرد ...

کتیبه و کتیبه نگاری
کتیبه در اصطلاح هنری عبارتست از خطوط درشت و جلی که از روی کاغذ و از دست کاتب به صفحات کاشی منتقل و بر سر درها و دیوارها و محرابهای مساجد و مکانهای مقدس و بناهای مهم دیگر قرار می گیرد. (1)

کتیبه نویسی در بناهای تاریخی مذهبی از دیرباز رواج داشته و امروزه هم رونق خود را از دست نداده است. کتیبه هایی که از قدمت تاریخی برخوردارند، از جهات مختلفی سنجیده می شوند. برای اینکه به مقدار ارزش یک کتیبه پی برده شود، باید چند چیز را مورد بررسی قرار داد: اول اینکه کتیبه شامل چه مضامینی می باشد، دوم اینکه قدمت آن چقدر است، سومین مسئله می تواند این باشد که نوع مصالح آن چگونه است و یا اینکه در چه شرایط تاریخی، سیاسی و یا به چه مناسبتی و توسط چه کسی ساخته شده است و ... اما یکی از مهم ترین معیارهایی که در ارزشمند بودن یک کتیبه قدیمی مورد توجه اهل فن می باشد، هنری بودن آن اثر است. به دیگر سخن، زمانی یک کتیبه تاریخی ارزش چند برابری خواهد داشت، که علاوه بر اینکه از مضامین بلند معنوی و عرفانی در آن استفاده شده، از ظرایف و قواعد هنری در ساخت آن غفلت نشده باشد. زیرا کتیبه های هر دوره تاریخی، نشان دهنده شکوه و عظمت هنری آن دوره یا ضعف هنری آن برهه تاریخی می باشد; چنانکه بعضی از کتیبه ها فقط دارای بار معنوی هستند و یا معرف دورانی از تاریخند یا اینکه فقط ارزش قدیمی بودن را دارند، ولی دارای هنر قابل توجهی نیستند; زیرا انگیزه و هدف از کتیبه نگاری در بعض موارد صرف تزئین اماکن مذهبی با آیات قرآن، اشعار مذهبی و نام ائمه: و... بوده و خیلی توجه نمی شده که آیا ظرافتهای هنری اعم از خوشنویسی یا دیگر هنرها در آنها رعایت می شود یا نه؟ علاوه بر اینکه اکثریت مردم قدرت تشخیص همه نکات ظریف هنری را ندارند و همه کارهای هنری را معمولا به یک چشم می نگرند، (2) باید توجه داشت که کتیبه هایی هم که دارای ارزش هنری می باشند، یکسان نیستند.

در بین متصدیان و سازندگان بناهای مذهبی تاریخی، افرادی یافت می شوند که به هنر اهمیت زیادی می داده اند و در بناهای خود همتشان بر این بوده که از بهترین شیوه های هنری و از ماهرترین هنرمندان زمان استفاده کنند و این طرز فکر باعث شده که آثاری به وجود آید که دارای ارزش هنری بسیار بالایی بوده به طوری که پس از گذشت سالها، هنوز زیبایی و تازگی خود را از دست نداده و در حقیقت این آثار گنجینه ای است جاودان از هنرهای مختلف و میراثی است عظیم از زحمات گذشتگان. در اینجاست که انسان به این حقیقت پی می برد که ایمان و عقیده، با هنر خط و نقاشی و کاشیکاری، دست به دست هم داده و بهشتی با نزهت و دلگشا و ساکت و گویا بوجود آورده و چون در کتیبه ها بیشترین جایگاه را هنر خوشنویسی داراست، عنایت خاصی به آن بوده است.

حرم حضرت معصومه(س) مجموعه ای از آثار هنری
در حرم حضرت معصومه(س) آثار هنری مختلفی به چشم می خورد، از آن جمله کتیبه های بسیار زیبایی است که چشم هر بیننده هنردوست را به طرف خود معطوف می سازد. در بین این کتیبه ها، کتیبه ای که فاقد ارزش هنری باشد، بسیار کم است، یا اصلا وجود ندارد; چون متولیان ساخت بناهای مختلف حرم مطهر معمولا از پادشاهان، وزرا و شاهزادگان و یا وابستگان به آنها بوده اند. (3) شواهد تاریخی نشان دهنده این است که معماری حرم مطهر بیشتر مربوط به دوره صفویه و قاجاریه می باشد و در این دورانها به هنر خوشنویسی اهمیت زیادی داده می شده، چنانکه شاهکارهای بزرگی از این دوره ها باقی است، تا آنجا که در بعضی از دورانهای تاریخی در بین شاهزادگان نیز خوشنویسان بزرگی یافت می شود، مثل ام السلمه و ضیاء السلطنة که دختران فتحعلی شاه قاجار می باشند و در خط نسخ مهارت زیادی داشته اند. (4)

در حرم مطهر حضرت معصومه(س) از این دو دوره تاریخی (صفویه و قاجاریه) چند نمونه وجود دارد، که به حق از شاهکارهای بزرگ خوشنویسی است و شاید در بین کتیبه های موجود در حرم مطهر هیچ یک از آنها به اندازه دو اثر بزرگی که به توضیح آن خواهیم پرداخت، نباشد; زیرا این دو اثر بزرگ و یا به عبارت بهتر و صحیح تر این دو شاهکار هنری توسط دو تن از خوشنویسانی به وجود آمده که قطعات و آثارشان روشنی بخش دیده هر بیننده صاحب هنر می باشد. یکی مرحوم محمد رضا امامی که در عصر صفویه می زیست و دیگری مرحوم میرزا آقا (زنجانی) (5) می باشد که در دوران قاجار زندگی می کرد.

رابطه خط ثلث و کتیبه نگاری
هر چند نوشتن تمام خطوط در کتیبه ها ممکن است و کم و بیش نیز در بین کتیبه های موجود تمام خطوط یافت می شود، ولی خط ثلث در کار کتیبه نگاری از زمانهای قدیم تاکنون بیشتر رواج داشته و این امر علل مختلفی دارد: اول اینکه خط ثلث با کاشیکاری و طرحهای نقاشی و رنگها هم آهنگی خاصی پیدا می کند، که خطوط دیگر به پای آن نمی رسد و علت دیگر این است که خط ثلث درشت اندام و با حرکات مختلف است و از فاصله دور چشم گیرتر و باشکوه تر به نظر می رسد. علاوه بر اینکه بعضی از خوشنویسان معتقدند که خط ثلث با روح معنوی و عرفانی قرآن و روایات سازگاری بیشتری دارد.

همه کتیبه ها دارای ارزش هنری یکسانی نمی باشند; زیرا همه آنها به دست استادکاران تهیه نمی شود و همه کتیبه نگاران هم پایبند به اجرای قواعد هنری نمی باشند، چه بسا بعضی از آنها که در این کار کمترین مهارتی هم ندارند و در این فن بسیار ضعیف می باشند. از این نوع کتیبه ها که بگذریم، نوبت به کتیبه هایی می رسد که توسط اساتید بزرگ نوشته شده و انصاف این است که در مورد این آثار بسیار کم تحقیق شده، حتی بسیاری از اهمیت این موضوع نیز غافلند.

بطور خلاصه باید بگوییم پیشینه تاریخ هنر خوشنویسی دارای اهمیت خاصی است و تحقیق در این زمینه آثار گذشتگان و کسانی که در تکامل آن هنر نقشی داشته اند، در حقیقت تلاش برای حفظ و احیای آثاری است که به عنوان پشتوانه این هنر اصیل در عصر حاضر دارای اهمیت زیادی می باشد.

عهد صفوی و اوج هنر کتیبه نویسی
کتیبه نگاری در همه دورانهای تاریخی بوده و در شهرهای مهم ایران کتیبه هایی حتی از دورانهای سلجوقیان و تیموریان وجود دارد، تا آنجا که بایسنقر میرزا فرزند شاهرخ خود از بهترین خوشنویسان و هنرمندان زمان خویش بوده و در خط ثلث و محقق مهارت زیاد داشته (6) و کتیبه پیش طاق مسجد گوهرشاد مشهد به خط ثلث اوست، که در سن 20 سالگی نوشته است. (7)

ولی از مقایسه کتیبه های دوره های مختلف معلوم می گردد که این هنر در عصر صفویه به اوج شکوفایی و ترقی خود رسیده بطوری که کتیبه های این دوران در واقع نمونه های کامل و سرمشق های عالی و ممتازی است برای کتیبه نگاران دوره های بعد که تا امروز از آنها پیروی می شود و بسیار خوشنویسان معاصر نیز از آنها الهام می گیرند.

در آن دوران ده ها کتیبه نویس چیره دست وجود داشته اند که از مشهورترین آنها علیرضا عباسی و محمد رضا امامی می باشند، که آثار آنها معمولا در اصفهان دیده می شود; زیرا گذشته از اینکه اصفهان در عصر صفویه پایتخت بوده، مردم اصفهان نیز خود دوستدار هنر و هنرمند بوده اند.

یکی از آثار زیبای محمد رضا امامی کتیبه ای به خط او که در حرم مطهر حضرت معصومه(س) در رواقی که امروزه به مسجد امام خمینی رحمه الله شهرت دارد، قرار گرفته است. این رواق کوچک که به صورت یک 12 ضلعی ساخته شده، در حقیقت مقبره و آرامگاه شاه عباس دوم است; زیرا شاه عباس دوم در وسط این رواق مدفون است و شاید به همین لت باشد که در ساخت این رواق دقت فراوانی شده است و در کتب تاریخی این کتیبه مشهور است به کتیبه مقبره شاه عباس ثانی.

این کتیبه که کل سوره مبارکه جمعه را در بردارد، به خط ثلث تحریر شده و زمینه آن نیز سنگ مرمر می باشد. همچنین این اثر همراه با نام و امضای هنرمند آن می باشد که در آخر کتیبه چنین نوشته شده: کتبه محمد رضا الامامی. همچنانکه گفته شد، اکثر کتیبه هایی که به خط محمد رضا امامی نوشته شده، در اصفهان (8) است و در شهر قم از خطوط او همین یک نمونه وجود دارد. با توجه به این نکته است که می توان گفت این اثر دارای ارزشی مضاعف می باشد.

قرن سیزدهم هجری دوران شکوفایی خط نستعلیق
قرن سیزدهم هجری را باید دوران اوج و شکوفایی خط نستعلیق دانست; زیرا در این زمان بود که هنر خط بالاخص خط نستعلیق به سرحد کمال رسید. همچنین در این دوران ستارگان درخشانی در آسمان خط نستعلیق طلوع کردند و با زحمات آنها خط نستعلیق به صورت گسترده رواج یافت و نسل به نسل به هنرمندان بعدی انتقال یافت و بسیاری از هنرمندان متاخر نیز کار آنها را الگوی خود قرار داده و در حقیقت خود را دنباله روی آنها می دانند. هنگامی که به کتب تراجم اهل هنر رجوع می کنیم، می بینیم مهمترین آثار نستعلیق توسط خوشنویسان این دوره پدید آمده که مهمترین آن اساتید عبارتند از: میرزا محمد رضا کلهر (9) و میرزا غلام رضا اصفهانی. (10)

در کنار این دو خوشنویس بزرگ در این دوره، ده ها نستعلیق نویس بزرگ دیگر نیز می زیسته اند که به خاطر عظمت هنری میرزای کلهر و میرزا غلام رضا، هنرشان تحت الشعاع قرار گرفت و کمتر نامی از آنها به میان می آید، با اینکه آنها نیز دارای جایگاه بلندی در هنر خوشنویسی بوده اند. اشخاصی مثل میرزا کاظم تهرانی، میرزا عمو، میر سید علی تهرانی، میر حسین خوشنویس باشی و بالاخره مرحوم میرزا آقا زنجانی.

مورخین نوشته اند او اهل زنجان بوده، ولی در تهران سکونت داشته است. در تاریخ و احوال خوشنویسان آمده وی با میرزا علی اصغر خان امین السلطان مشهور به اتابک ارتباط نزدیکی داشته تا آن حد که خود امین السلطان، برادر و خانواده اش در محضر او به فراگیری خوشنویسی می پرداختند.

امین السلطان (11) در قم و مشهد در کنار مرقد مطهر حضرت امام رضا علیه السلام و حضرت معصومه(س) عمارتهایی را بنا کرده که هنوز پابرجاست و از آن جهت که در بین خوشنویسان آن دوران با میرزا آقا ارتباط زیادی داشته، نوشتن کتیبه های این دو عمارت بزرگ را به او محول کرده است.

نکته ای که در مورد خط میرزا آقا قابل توجه است، این می باشد که هر چند او در کتابت و مشق نیز از مهارت زیادی برخوردار بوده، ولی در کتیبه نگاری دست قوی تری داشته و به گفته بعضی از اساتید معاصر کتیبه های میرزا آقا در صحن مطهر حضرت معصومه(س) در نوع خود کم نظیرند.

این هنرمند بزرگ که ظاهرا هم عصر میرزا غلامرضا اصفهانی بوده، در شیوه خطی خود شباهتهای زیادی در خط به او دارد. شاید به همین علت بوده که میرزا حسین فرزند میرزا آقا هم در نزد پدر و هم در نزد میرزا غلامرضا تعلیم خط می گرفته است.

از مشقهای وی، متاسفانه مقدار اندکی باقی مانده که در بعضی از مجموعه ها کم و بیش یافت می شود، ولی کتیبه هایی که او در صحن حرم مطهر حضرت معصومه(س) کتابت نموده، هنوز پابرجاست و از آثار گرانبهای وی در آستانه مقدسه عبارتست است:

1 - کتیبه سر در صحن جدید (12) که همراه با تاریخ و امضاست «میرزا آقا 1304».

2 - کتیبه های گرداگرد صحن جدید «بزرگ » که طول کتیبه ها روی هم رفته حدود 258 متر و عرض آن 60 سانتیمتر می باشد. این کتیبه بزرگ که شامل اشعاری است از فتح الله خان شیبانی یک مصرع بر روی کاشی سفید و یک مصرع بر روی کاشی زرد و با زمینه آبی نوشته شده. در آخر این کتیبه نیز امضاء و تاریخ نگارش آن توسط خود هنرمند این چنین ذکر شده: راقمه میرزا آقا1303.

چنانکه توضیح دادیم، در کتیبه نگاری خط ثلث رواج بیشتری دارد و کتیبه هایی که به خط نستعلیق نوشته شده است، نسبت به ثلث رقم کمتری دارد.

از این رو کتیبه هایی که از میرزا آقا و نستعلیق نویسان معاصر او بجای مانده دارای اهمیتی چند برابر می باشد; زیرا این کتیبه ها که حاصل تجربیات هنرمندان گذشته است، می تواند سرمشق های بسیار خوبی برای کتیبه نگاران متاخر باشد و شاید بتوان گفت در فن کتیبه نگاری (به خط نستعلیق) آثار میرزا غلامرضا و میرزا آقا از بهترین کتیبه های موجود به شمار می آیند...

در بین هنرمندان و خوشنویسان بزرگ اشخاص دیگری نیز هستند که مفتخرند که آثارشان لیاقت این را پیدا کرده که زینت بخش صحن و سرای دختر موسی بن جعفر علیها السلام گردد. به امید آنکه این آثار به برکت این مکان مقدس مورد توجه اهل معرفت خواهد بود و جاودان خواهد ماند که شرح حال آنان و معرفی آثارشان مجال بیشتری را می طلبد. (13)

آثار هنری موجود در حرم حضرت معصومه(س) به این دو مورد خلاصه نمی شود، بلکه این دو مورد قطره ای بود از دریا و معرفی این دو اثر مقدمه ای بود برای بررسی بیشتر جلوه های هنری این مکان مقدس تا زمینه ای باشد برای حفظ و مرمت این آثار (14) . ... والحمدلله رب العالمین.

پی نوشتها:

1- تعلیم خط تالیف مرحوم استاد فضائلی، ص 130.

2- در زمان ما نیز متاسفانه چنین کتیبه هایی رو به افزایش است.

3- سلاطین، وزرا و شاهزادگان صفوی و قاجار گرچه افرادی متدین و مؤمن نبوده اند، ولی برای ائمه و اهل بیت: احترام خاصی قائل بودند (داستانهای زیادی در این مورد در کتب تاریخی مذکور است) و در بزرگداشت قبور شریفه آنها خدمات زیادی داشته اند و بعضی از آنها در کنار حرم حضرت معصومه(س) مدفونند ...

4- از خطوط ام السلمه در کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه ملک و جاهای دیگر موجود است. نیز قرآنی رحلی به خط ضیاء السلطنة در موزه حرم حضرت معصومه(س) موجوداست.

5- مؤلف کتاب گنجینه آثار قم در مواردی که ذکری از این هنرمند کرده است، نام او را میرزا آقا تبریزی ثبت نموده، که درست نیست. ر. ک: گنجینه آثار قم، ج 1.

6- حتی بعضی از هنرمندان او را یکی از ارکان اربعه خط می دانند. ر. ک: تعلیم خط، ص 467.

7- ر. ک: احوال و آثار خوشنویسان ج 4، ص 41، شماره 101.

8- مثل کتیبه های مدرسه چهار باغ و مسجد امام خمینی رحمه الله که از مهمترین آثار او به شمار می آیند.

9- کلهر از بزرگترین خوشنویسان قرن سیزدهم می باشد که در زمان ناصرالدین شاه می زیسته. او در سبک میرعماد تغییراتی ایجاد کرد. بسیاری از هنرمندان معاصر نیز پیرو سبک او می باشند.

10- او یکی از هنرمندان معاصر با کلهر می باشد که در سال 1246 به دنیا آمده و در 4 ربیع الثانی 1304 دارفانی را وداع گفت. لازم به ذکر است که به همت جمعی از هنرمندان سبک زیبای او که در حال از بین رفتن بود، احیا شد و در زمان ما هنرمندان بزرگی وجود دارند که در شیوه خود پیرو سبک او می باشند. خوشبختانه این شیوه زیبا در حال گسترش است.

11- او در صحنی که در کنار حرم حضرت معصومه(س) بنا کرده، در جنب ایوان طلا مدفون است.

12- این صحن بالنسبه به صحن عتیق که از قدمت بیشتری برخوردار است، صحن جدید یا صحن اتابک نامیده می شود.

13- به عنوان نمونه ای دیگر می توان از محمد ابراهیم تهرانی مشهور به میرزا عمو نام برد که از شاگردان میرزا غلام رضا می باشد و در زمان ناصرالدین شاه می زیسته. کتیبه های سر در حرم مطهر در صحن عتیق (سر دری که به فیضیه راه دارد) از خطوط اوست، که چنین رقم و تاریخ دارد: چو شد ز هجر نبی یکهزار و سیصد و یک / راقمه میرزا عمو.

14- لازم است از تک تک کتیبه های موجود در حرم مطهر بطور دقیق عکسبرداری شود، مخصوصا کتیبه هایی که در صحن و در معرض فرسایش بیشتری قرار دارد.