مجله  فرهنگ کوثر  دی1377، شماره 22 

نویسنده : محمد اصغری نژاد
7
در فضلیت شهر قم و اهل آن، روایات بی شماری وجود دارد. علامه بزرگوار شهید قاضی نورالله شوشتری در این زمینه می گوید:«اخباری که درفضلیت قم و اهل قم از رسول خدا(ص) و ائمه اطهار (علیهم السلام) روایت شده، فراوان است.» از این رو به ذکر گزیده ای از آنها می پردازیم:

1- روی علی بن محمد العسکری عن ابیه عن جده عن امیرالمؤمنین (ع) قال: قال رسول الله (ص): «لما اسری بی الی السماء الرابعه، نظرت الی قبه من لولولها اربعه ارکان و اربعه ابواب کانها من استبرق اخضر.

قلت: یا جبرئیل، ما هذه القبه التی لم ارفی السماء الرابعه احسن منها؟

فقال: یا حبیبی محمد، هذه صوره مدینه یقال لها قم، یجتمع فیها عبادالله المومنون. ینتظرون محمدا و شفاعته للقیامه و الحساب. یجری علیهم الغم و الهم و الاحزان و المکاره...»

پیامبر(ص) فرمود: هنگامی که به آسمان چهارم برده شدم، به گنبدی از لولو که چهار رکن و چهار در داشت و گویا از حریر سبز بود، نگریستم. گفتم: جبرئیل، این گنبدی که بهتر از آن را در آسمان چهارم ندیده ام، چیست؟

جبرئیل گفت: محبوبم محمد، این صورت شهری است که بدان قم گویند.در آن بندگان مؤمن خدا جمع می شوند و منتظر محمد و شفاعتش در روز قیامت و حسابرسی هستند. بر آنان غم و اندوه و ناراحتیها و ناخشنودیها وارد می شود...

در صورتی که مقصود از ایمان ذکر شده در روایت بالا، ایمان واقعی و مومنان راستین باشد، نمی توان برداشت کرد که تمامی افرادی که در شهر قم هستند، همگی بنده مؤمن خدا می باشند. چون افراد بی قید وبند همیشه از صدر اسلام تاکنون در این شهر بوده اند و به سبب گناه و معصیت خویش، اسباب نزول بلا بر این مکان مقدس را فراهم می کرده اند. در روایتی به فراهم بودن اسباب بلا بر اهل قم در زمان امام رضا(ع) اشاره شده است. در این روایت می خوانیم: شخصی به نام زکریای قمی عرض کرد: مولای من، می خواهم از محلی که خاندانم در آنجا هستند، به جایی دیگر بروم; چون مردم سفیه بسیار شده اند.

امام فرمود: این کار را نکن زیرا بلاها به واسطه تو از اهل قم دفع می شود، چنانکه بلا از مردم بغداد به وسیله ابوالحسن کاظم(ع) دفع می گردد.

سرزمین نجیبان
2- عن حماد الناب قال: کنا عند ابی عبدالله (ع) و نحن جماعه اذ دخل علیه عمران بن عبدالله القمی فساله و بره و بشه فلما ان قام، قلت لابی عبدالله (ع) من هذاالذی بررت به هذا البر؟

فقال: «من اهل البیت النجباء یعنی اهل قم ما ارادهم جبار من الجبابره الا قصمه الله »

شخصی به نام حماد ناب گفت: به همراه جماعتی در حضور امام صادق (ع) بودیم که عمران بن عبدالله قمی وارد شد. امام از او احوالپرسی کرد و خوشحالش نمود. وقتی او برخاست و رفت به ابی عبدالله (ع) عرض کردم: این چه کسی بود که با او این گونه خوشرفتاری کردید؟

امام فرمود: او از جمله خاندان نجیبان یعنی اهل قم است. هیچگاه هیچ گردنکشی از طاغیان نسبت به آنان سوء قصد نمی کند مگر اینکه خداوند او را در هم می شکند.

به فرض آنکه روایت فوق از امام صادق(ع) صادر شده باشد، مسلما منظور ایشان این نبوده که هیچ حاکم و ظالم و گردنکشی گرچه برای مدتی کوتاه بر قم مسلط نشده و حکمرانی نکرده است. شاید مقصود امام این بوده که به اصطلاح مقتضی برای نابودی جبارانی که نسبت به قم سوء قصد داشته ولی موانعی چون گناه که از سوی عده ای از اهالی قم صادر شده، باعث گردیده که حکام ظالم بر آنجا تسلط پیدا کنند. و اصولا با توجه به آنکه خداوند سرنوشت هیچ ملتی را تغییر نمی دهد مگر اینکه خود آنان بخواهند. می توان استنباط کرد که علت اصلی سلطه بیگانگان و ستمگران بر مردم قم و نیز بر ایران و دیگر کشورهای اسلامی، چیزی جز کردار ناشایست آن یاجمعی از آنان و به فراموشی سپردن دستورات الهی نبوده است. خداوند در این باره فرموده است: «... ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم...» یعنی خداوند سرنوشت هیچ ملتی را دگرگون نمی کند مگر اینکه آنان آنچه را که در خودشان هست، تغییر دهند.

حجت بلاد
3- عن ابی عبدالله (ع) قال: «ان الله احتج بالکوفه علی سائر البلاد و بالمؤمنین من اهلها علی غیرهم من اهل البلاد و احتج ببلده قم علی سائر البلاد و باهلها علی جمیع اهل المشرق و المغرب من الجن و الانس و لم یدع الله قم و اهله مستضعفا بل وفقهم و ایدهم... و سیاتی زمان تکون بلده قم واهلها و حجه علی الخلائق و ذلک فی زمان غیبه قائمنا(ع) الی ظهوره و لولا ذلک لساخت الارض باهلها. و ان الملائکه لتدفع البلایا عن قم و اهله، و ما قصده جبار بسوء الا قصمه قاصم الجبارین عنهم بداهیه او مصیبه او عدو. و ینسی الله الجبارین فی دولتهم ذکر قم و اهله کما نسوا ذکرالله.»

امام صادق (ع) فرمود: خداوند به شهر کوفه بر دیگر شهرها احتجاج کرده و به مومنان آن سامان برغیر آنان از ساکنان شهرها. و خداوند به شهر قم بر سایر شهرها به واسطه اهالی آن بر تمامی ساکنان مشرق و مغرب از جن و انس اجتجاج کرده است. خداوند اهل آن را مستضعف (در دین) نمی گذارد بلکه توفیقشان می دهد و تاییدشان می کند... زمانی می آید که شهر و اهل قم بر دیگر مردم حجت اند و آن در زمان غیبت قائم ماست تا ظهور او. اگر چنین نباشد، زمین ساکنان خود را فرو می برد. مسلما ملائکه دشواریها را از قم و ساکنانش دفع می کنند. هیچگاه گردنکشی نسبت به قمیان سوء قصد نمی کند مگر آنکه درهم شکننده جباران او را نابود و به مصیبت یا درد سر یا دشمنی مشغولش می نماید. خداوند قم را از یاد سرکشان در زمان حکومتشان می برد همانگونه که آنان یاد خدا را به فراموشی سپردند.

معدن علم و فضل، قائم مقام حجت
4- عن الصادق (ع) انه ذکرکوفه و قال: «ستخلو کوفه من المؤمنین و یازر عنها العلم کما تازر الحیه فی حجرها، ثم یظهر العلم ببلده یقال لها قم و یصیر معدنا للعلم و الفضل حتی لا یبقی فی الارض مستضعف فی الدین حتی المخدرات فی الحجال، و ذلک عند قرب ظهور قائمنا، فیجعل الله قم و اهله قائمین مقام الحجه و لولا ذلک لساخت الارض باهلها و لم یبق فی الارض حجه فیقیض العلم منه الی سائر البلاد فی المشرق و المغرب، فیتم حجه الله علی الخلق حتی لا یبقی احد علی الارض لم یبلغ الیه الدین و العلم، ثم یظهر القائم (ع) و یسیر سببا لنقمه الله و سخطه علی العباد; لان الله لا ینتقم من العباد الا بعد انکار هم حجه.»

زمانی امام صادق(ع) شهر کوفه رایاد کرد و فرمود: در آینده کوفه از مومنان خالی می شود و علم و دانش بدان پشت می کند همچنانکه مار در لانه خویش پشت می کند. آنگاه علم در شهری به نام قم ظاهر وآنجا معدن علم و فضلیت می شود به طوری که دیگر به روی زمین کسی که به امور دینی آگاه نباشد، پیدا نمی شود. در آن زمان حتی زنان پرده نشین هم از مسایل دینی آگاهی دارند. و این هنگام نزدیک شدن ظهور قائم ماست.

در آن هنگام خداوند قم و ساکنانش را قائم مقام حجت قرار می دهد. واگر چنین نباشد، زمین ساکنان خود را فرو می برد و دیگر بر روی آن حجتی باقی نخواهد ماند. در آن عصر علم از قم به دیگر نقاط جهان در شرق و غرب جاری می شود. لذا حجت خدا بر مردم تمام می گردد به گونه ای که دیگر کسی یافت نمی شود که دستورهای دینی و علم الهی بدو نرسیده باشد. آنگاه قائم (ع) ظهور می کند و وسیله انتقام و خشم خداوند بر بندگان می گردد; چون خداوند از مردم انتقام نمی گیرد مگر بعد از آنکه حجت را انکار کنند.

استراحتگاه مومنان، ماوای فاطمیان
5- عن محمد بن جعفر عن ابیه الصادق(ع) قال: «اذا اصابتکم بلیه و عناء فعلیکم بقم، فانه ماوای الفاطمیین و مستراح المؤمنین. و سیاتی زمان ینفر اولیاءنا و محبونا عنا و یبعدون عنا و ذلک مصلحه و لهم لیکلا یعرفوا بولایتنا و یحقنوا بذلک دماوهم و اموالهم و ما اراد احد بقم و اهله سوءا الا اذله الله و ابعده من رحمته.»

امام صادق(ع) فرمود: هرگاه بلا و ذلتی به شما رسید، به قم بروید. چون آنجا پناهگاه فرزندان فاطمه و استراحتگاه مومنان است. زمانی فرا می رسد که اولیا و دوستدارانمان ازما می گریزند و دور می شوند تا به دوستی با ما شناخته نشوند و خون و داراییشان محفوظ بماند. این به نفعشان است.

کسی نسبت به قم و ساکنانش سوء قصد نمی کند، مگر اینکه خداوند او را خوار و از رحمت خویش دور می نماید.

بخش عمده این روایت مربوط به دوران خفقان آلودی است که بر فرزندان فاطمه(ع) وشیعیان علی (ع) در زمان خلفا و پادشاهان ستمگر غیر شیعی خصوصا سفاکان اموی و عباسی پیش از انقلاب اسلامی گذشت.

محل باز شدن در بهشت
6- عن صفوان بن یحیی بیاع السابری قال: کنت یوما عند ابی الحسن(ع) فجری ذکر قم و اهله و میلهم الی المهدی(ع) فترحم علیهم و قال «رضی الله عنهم ».

ثم قال: «ان للجنه ثمانیه ابواب و واحد منها لاهل قم وهم خیار شیعتنا من بین سائر البلاد. خمرالله تعالی و لایتنا فی طینتهم.»

صفوان یحیی فروشنده پارچه های شاپوری گوید: روزی نزد امام کاظم (ع) (یا امام رضا(ع)) بودم که نام قم و ساکنانش و تمایل آنان به حضرت مهدی (ع) به میان آمد. در پی آن امام رحمتشان فرستاد و فرمود: خداوند از آنان خشنود باشد.

سپس افزود: بهشت دارای هشت در است و یکی از آنها از آن قمیان است. اهل قم بهترین شیعیان ما از میان دیگر شهرها هستند. خداوند دوستی ما را در سرنوشتشان آمیخته است.

آنچه در توضیح روایت بالا باید گفت، این است که شیعیان قم در مجموع نسبت به شیعیان سایر نقاط بهتراند. بنابراین، توصیف و تعریف امام از اهل قم به اصطلاح از حیث مجموع من حیث مجموع است و ناظر به این معنا نیست که فرد فرد اهل قم از مومنانی که در سایر شهرها و سرزمینها به سر می برند، بهتر و برترند.

سرزمین مقدس
7- عن ابی مسلم العبدی عن ابی عبدالله الصادق (ع) قال: «قم مقدسه و اهلها منا و نحن منهم لایریدهم جباربسوء الا عجلت عقوبته، ما لم بجو لوا احوالهم فاذا فعلوا ذلک، سلط الله علیهم جبابره سوء. اما انهم انصار قائمنا و دعاه حقنا» ثم رفع راسه الی السماء و قال: «الهم اعصمهم من کل فتنه و نجهم من کل هلکه ».

ابو مسلم عبدی گوید: امام صادق (ع) فرمود: خاک قم مقدس است و ساکنانش از ما هستند و ما از آنان. هیچگاه گردنکشی نسبت به آنان سوء قصد نمی کند مگر اینکه به کیفر خود شتاب ورزد، البته تا زمانی که احوال خویش را تغییر ندهند. در آن صورت خداوند سرکشان را بر آنان مسلط می کند. هان! اهل قم یاری دهندگان قائم ما هستند و به حق ما دعوت می کنند.

راوی گوید: آنگاه امام سرش را به سوی آسمان بلندکرد و گفت: بار الها، آنان را از هر فتنه ای حفظ کن و از هر هلاکتی نجات ده.

از این روایت شرافت و قداست ذاتی شهر قم استفاده می شود. یعنی از سخن امام به طور واضح می توان فهمید که خاک قم از ویژگی خاصی برخور دار است و این ویژگی بدون در نظر گرفتن افراد و شخصیتهای بارزی است که در آنجا سکنا گزیده اند.

نکته بسیار جالبی که در این روایت بدان تصریح شده، این است که اهل قم تا زمانی که کردار شایسته و اعمال پسندیده خود را ترک نکنند، مشمول رحمت الهی هستند و گردنکشان بر آنان سلطه پیدانخواهند کرد. اما پس از ترک دستورهای الهی و غوطه ور شدن در گناهان به خشم الهی دچار و حکام ستمگر بر آنان چیره می شوند.

مجمع انصار قائم آل محمد(ص)
8- عن عفان البصری عن ابی عبدالله (ع)قال: قال لی: (اتدری لمی سمی قم؟) قلت: الله و روسله و انت اعلم.

قال: «انما سمی قم لان اهله یجتمعون مع قائم آل محمد(ع) و یقومون معه و یستقیمون علیه و ینصرونه.»

عفان می گوید:امام صادق (ع) به من فرمود: آیا می دانی علت نامیده شدن این شهر به قم چیست؟

عفان عرض کرد: خدا و رسولش و شما داناترید.امام فرمود: این شهر قم نامگذاری شد چون مردمش با قائم آل محمد(ص) اجتماع و با او قیام، و برای او استقامت می کنند و یاریش می نمایند. برخی درشرح این حدیث گفته اند:

از این حدیث و امثال آن، نقش اصلی مردم این سرزمین در حکومت جهانی حضرت مهدی (ع) روشن می گردد. هسته های اصلی انقلاب جهانی اسلام در دوران ظهور، از مردم ایران به ویژه مردم قم تشکیل می شود. ازاین رو، زمینه سازی فرهنگی و تربیتی و گسترش معیارهای راستین اسلامی میان توده ها، ضرورتی حیاتی می یابد.تنها نمی توان به این خرسند بود که اینجا شهر افتخار آفرین قم و قیام است و فروغ عالم گستر حضرت معصومه (س) را بر سر دارد، و دیگر راحت زیست و تعهد و مسولیتی احساس نکرد.این نوعی ساده اندیشی است; زیرا با توجه به گذشته و حال و رسالتی که قم در آینده بر دوش دارد، مسوولیتی بزرگ متوجه مردم این سامان است و باید شایستگی و تقوای بیشتری داشته باشند که در خور این سرزمین و این بارگاه ملکوتی باشد و زمینه های آینده فراهم گردد و نعمت قرب و زیستن در چنین مرکزی ارج نهاده شود.و گرنه مسوولیت و کیفر افزونتری در کار خواهد بود; که مقربان مسئولیتی عظیمتر دارند.

زهرا، سالمترین شهرها، بهترین مواضع
9- سئل امیر المؤمنین علی بن ابی طالب عن اسلم المدن و خیر المواضع عند نزول الفتن و ظهور السیف.

فقال (ع): «اسلم المواضع یومئذ قصبه قم. فاذا اضطربت خراسان و وقتعت الحرب بین اهل جرجان و طبرستان و ربت سجستان، فاسلم المواضع یومئذ قصبه قم. تلک البلده التی یخرج منها انصار خیر الناس ابا و اما و جدا و جده و عما و عمه. تلک التی تسمی الزهراء...»

از امیر مومنان علی بن ابی طالب (ع) در باره سالم ترین و بهترین شهرها و موضعها به هنگام نازل شدن فتنه ها و ظاهر شدن شمشیرها سؤال شد. حضرت فرمود: سالمترین نقاط در آن روز، شهر قم است. زمانی که در خراسان اغتشاش روی دهد و میان مردم گرگان و طبرستان جنگ درگیرد و سیستان خراب شود، در آن هنگام سالمترین مواضع، شهر قم است. قم شهری است که از آنجا یاران بهترین مردم از جهت پدر و مادر و جد وجده و عمو و عمه بر می خیزند. آن شهر، زهرا نامیده شده است.

شهر انصار ائمه (ع)
10- عن الصادق(ع) قال: اهل خراسان اعلامنا و اهل قم انصارنا و اهل کوفه اوتادنا و اهل هذاالسواد منا و نحن منهم.»

از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: خراسانیان پرچم های ما و اهل قم انصار ما و کوفیان میخهای ما و اهل این سواد ازما و ما از آنان هستیم.

حرم اهل بیت(ع)
11- عن الصادق(ع) قال: «الا ان لله حرما و هو مکه. الا ان لرسول الله حرما و هو مدینه. الا ان لامیرالمؤمنین حرما و هو کوفه. الا ان حرمی و حرم ولدی من بعدی قم.

امام صادق(ع) فرمود: خداوند حرمی دارد و آن مکه است. هان، رسول خدا حرمی دارد و آن مدینه است. آگاه باشید، امیر مومنان حرمی دارد و آن کوفه است. هان، حرم من و فرزندانم بعد از من قم است.

شهر پربرکت
12- عن الصادق(ع) قال: «ان لعلی قم ملکا رفرف علیها بجناحیه لایریدها جبار بسوء الا اذا به الله کذئب الملح فی الماء.»

ثم اشار الی عیسی بن عبدالله فقال: «سلام الله علی اهل قم یسقی الله بلادهم الغیث و ینزل الله علیهم البرکات و یبدل الله سیئاتهم حسنات. هم اهل رکوع و سجود و قیام و قعود. هم الفقهاء العلماء الفهماء. هم اهل الدرایه و الروایه و حسن العباده.»

امام صادق(ع) فرمود: بر فراز قم فرشته ای بالهای خود را برافراشته است. هیچ گردنکشی نسبت به قم سوء قصد نمی کند مگر آنکه خداوند او را نابود می نماید چنانکه نمک در آب نابود می شود. آنگاه امام به عیسی بن عبدالله اشاره کرد و فرمود: سلام خداوند بر اهل قم باد. خداوند سرزمینشان را به خوبی تبدیل کند. قمیان اهل رکوع و سجده و قیام و قعوداند. آنان فقیه و عالم و با شعور و اهل فهم و روایت هستند و عبادات را به خوبی به جا می آورند.

طبق سخن امام و دعایی که ایشان در حق مردم قم فرموده است، بایستی وضعیت کشاورزی این شهر بسیار خوب و پربرکت باشد در حالی که خلاف آن مشاهده شده و حتی در برخی از زمانها آنان با کمبود آب هم مواجه بوده و مجبور شده اند برای رفع آن نماز استسقاء بخوانند.

پاسخ اجمالی این اشکال پیشتر ذیل برخی از روایات گذشت. آنچه در اینجا به بیانی دیگر می توان گفت، این است که دعای امام صادق(ع) گرچه در حق هرکس و هر گروهی که باشد، به اجابت می رسد، لیکن این در صورتی است که مانعی به وجود نیاید. مانعی که در اینجا وجود دارد و از رسیدن نعمتهای الهی و از جمله باران به مردم جلوگیری می کند، گناهان است. به این حقیقت چنانکه پیشتر هم اشاره شد آیاتی نیز دلالت می کند.

کوفه کوچک
13- عن الصادق(ع) انه قال: «ان لله حرما و هو مکه. الا ان لرسول الله حرما و هوالمدینه. الا ان لامیرالمؤمنین حرما و هو الکوفه. الا و ان قم الکوفه الصغیره...»

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: خداوند دارای حرمی است و آن مکه است.

هان، رسول خدا حرمی دارد و آن مدینه است. آگاه باشید، امیرمومنان دارای حرم است و آن کوفه است. بدانید که قم کوفه کوچک است...در این روایت قم، کوفه کوچک دانسته شده است. بر این اساس، احادیثی که در شرافت کوفه وارد شده، شامل قم هم خواهد بود.برخی از پژوهشگران در توضیح روایت فوق گفته اند:

شاید منظور این باشد که بعد از ظهور حضرت بقیه الله ارواحنا فداه کوفه پایتخت حکومت جهانی آن حضرت خواهد بود در آن موقع قم دومین پایگاه حکومت حقه خواهد بود. و شاید به همین جهت است که عاشقان دلباخته حضرتش در دوران غیبت به مسجد سهله در کوفه و مسجد صاحب الزمان در جمکران قم رهنمون می شوند. از این حدیث، ظمت شهر کوفه نیز به خوبی روشن می شود که قم را با آن همه عظمتی که دارد، «کوفه کوچک » نامیده اند.

اسامی شهر قم
با توجه به روایات ائمه(ع) 25 نام و عنوان و صفت برای این شهر مقدس ذکر گردیده است.

1) قم 2) ارض جبل 3) سرزمین نجیبان 4) حجت بلاد 5) معدن علم و فضل 6) قائم مقام حجت 7) منزل آل محمد 8) جایگاه شیعیان 9) استراحتگاه مومنان 10) ماوای فاطمیان 11) پناهگاه شیعیان 12) محل باز شدن در بهشت 13) سرزمین مقدس 14) مجمع انصار قائم آل محمد 15) قطعه ای از بیت المقدس 16) زهرا 17) سالمترین شهرها 18) بهترین مواضع 19) بحر 20) معدن شیعیان 21) بلد امین 22) شهر انصار ائمه 23) حرم اهل بیت 24) شهر پربرکت 25) کوفه کوچک