مجله  میقات حج  زمستان 1381، شماره 42 

نویسنده : طرجان یلماز/ محمد رضا نعمتی
142
این مقاله، بخش چهارم از مقالات «پژوهشی در باره کعبه و اشیای هنری ـ تاریخی آن»، برگردان ازکتاب «الکعبة المشرفه، دراسة أثریة لمجموعة اقفالها و مفاتیحها» است که سه بخش آن را در شماره های 39، 40 و 41 آوردیم. گفتنی است، برای کامل تر شدن مطالب، کلید کعبه در عصر سعودی را نیز در پایان، به آن افزودیم.

3 ـ عصر عثمانی

تاریخ ساخت : ربیع الأول سال 915 هجری (1509 میلادی)، زمان سلطان بایزید دوّم

درازا : 5/26 سانتی متر ـ پهنا : 10 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2251/2

جنس آن از آهن بوده و روی آن طلاکوب شده است. هر دو روی آن، دارای تزیینات گیاهی می باشد و به شکل بادبزن هایی است که از برگ درخت خرما ساخته می شود و داخل قفل خالی است. قسمت های سه گانه سطح آن را نوشته هایی به خط ثُلث فرا گرفته و طلاکوبی شده است. کلید آن در این زمان موجود نیست.

نوشته ها : بر روی بدنه قسمت «الفِ» آن: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، فیه آیات بینات مقام ابراهیم و من دخله کان آمنا» نوشته شده و بر قسمت مربع سمت راست میله آن این نوشته را می خوانیم: «تاریخ فی اواخر ربیع الأوّل سنة خمس عشرة و تسعمائة» و بر مربّع سمت چپ: «اَلّلهمّ افتح لنا أبواب رحمتک بمحمّد و حرمه».

بر روی بدنه قسمت «ب» عبارت: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، اللّه مفتّح الأبواب، افتح علینا أبواب الخیرات» آمده و بر مربع نخست بالای بدنه، این عبارت دیده می شود: «عمل داود بن عبدالودود، اسکنه اللّه فی المقام المحمود» و در مربّع دوم می خوانیم: «من عبید السلطان الروم، السلطان بایزید بن محمد خان» و بر قسمت پایین قفل این عبارت را می خوانیم : «لا اله الا اللّه محمّد رسول اللّه ».

چنانکه ملاحظه می شود، نوشته ها به خطی آراسته و خوانا است و تاریخ روی ساخت قفل پیش از فتح مصر به وسیله عثمانیان می باشد.(1)

تاریخ ساخت : ربیع الأول سال 915 ه . (1509 میلادی) در زمان سلطان بایزید دوم

درازا : 5/25 سانتی متر ـ پهنا : 10 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2252/2

این قفل ازآهن است و ازنظر شکل هندسی وسبک ساخت شبیه قفل قبلی می باشد.

نوشته ها : بر روی دو مربع متصل به بدنه کلید، نوشته هایی است که بر روی «الفِ» آن می خوانیم : «عمل داود بن عبدالودود یسّره اللّه المقام المحمود» و بر مربع مقابل آن می خوانیم : «من عبید سلطان الروم، السلطان بایزید بن محمد خان» و نوشته بدنه قفل عبارت است از : «بسم اللّه الرحمن الرحیم، افتح اقفال قلوبنا بیتک المحترم».

و بر روی قسمت «ب» مربع نخست آمده است: «تاریخ فی اواخر ربیع الأول، سنة خمس عشر و تسعمائة» و نیز بر روی دیگر مربع دوّم آمده: «اَللّهمّ افتح لنا أبواب رحمتک بمحمّد و حرمه» و بر بدنه مستطیلِ آن سوی قفل، عبارتِ «بسم اللّه الرحمن الرحیم، یا مفتح أبواب الجود والکرم» و بر قسمت پایین آن : «لا اله الاّ اللّه ، محمد رسول اللّه » نوشته شده است.

به خوبی مشاهده می شود که در این قفل تا چه حد به استحکام و کیفیت ساخت آن عنایت شده است و احتمال می رود که این قفل نیز برای «باب الرحمه» (باب التوبه) که در داخل کعبه است، ساخته شده باشد.(2)

تاریخ ساخت : 973 ه . (1565-1566 میلادی) زمان سلطان سلیمان قانونی

درازای قفل : 5/60 سانتی متر، درازای بدنه : 34 سانتی متر، عرض : 10 سانتی متر

درازای کلید : 38 سانتی متر ـ شماره ثبت قفل : 2274/2 ـ شماره ثبت کلید : 41/21

قفلی است با پوشش نقره و روکش طلا و خالی از هرگونه تزیینات، جز بخشی از آن، که به مرآت شهرت دارد و گنبدی شکل است و بر فراز آن چیزی شبیه کنگره است، نوشته ای روی مرآت، در هشت سطر متوالی با این عبارت دیده می شود :

«هذا قفل باب بیت اللّه الملک المنّان، وضعه المعتصم بغفرانه یوم المیزان، سلطان سلیمان خان ابن سلطان سلیم خان، برجاء القبول بخدمته والوصول الی مغفرته فی سنة ثلث و سبعین و تسعمائة»

چنانکه ملاحظه می شود، بدنه اصلیِ قفل، از قطعه های هشتگانه آهن ساخته شده و روی آن با روکشی از طلا به عرض 3 میلی متر پوشیده شده است، ولی کلید آن را از نقره ساخته اند و روی آن آب طلا است. دسته کلید مخروطی شکل می باشد که دور محور خود می چرخد و سرِ کلید دارای چهار بخش

نگین مانند است که کار باز و بستن قفل را انجام می دهد.

تاریخ ساخت : اوّل ذی حجه 978 ه . (1570 میلادی) در زمان سلطان سلیم دوم

درازای کامل : 5/58 سانتی متر ـ درازای بدنه : 35 سانتی متر

پهنا : 10 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2256/2

قفلی آهنی با روکشی از نقره، آب طلاکاری شده و دارای نقوش است. مرآت آن را با کنگره ها و نوشته هایی در چند سطر آراسته اند، ولی دیگر بخش های آن فاقد هرگونه نوشته است.

نوشته ها : بر مرآتِ قفل، این نوشته ها به چشم می خورد :

«هذا قفل باب بیت اللّه الملک المنّان وضعه المعتصم بغفرانه یوم المیزان سلطان سلیم خان بن سلطان سلیمان خان برجاء القبول بخدمته و شرف الوصول الی مغفرته فی غرّة ذیالحجة سنة ثمان و سبعین و تسعمائة».

این قفل دارای کیسه ای ابریشمی است که با تارهای زرّین گل دوزی شده و اندازه اش 52/23 سانتی متر می باشد.

تاریخ ساخت : محرم 996 (1587م) زمان سلطان مراد سوم ـ درازای بدنه و مرآت : 62 ـ سانتی متر ـ درازای بدنه : 39 سانتی متر ـ پهنا : 16 سانتی متر

شماره ثبت : 2255/2

این قفل از نقره ساخته شد و روی آن را آب طلا داده اند. تزیینات این قفل، عبارت است از مرآت و جبهه آن، و نوشته های روی آن، مربوط به نام سلطان و تاریخ ساختِ قفل هم در این دو قسمت دیده می شود.

نوشته ها : بر مرآت قفل، این عبارات را به خط تعلیق می خوانیم :

«یا اللّه یا مفتح الأبواب. هذا قفل باب بیت اللّه وضعه المعتصم بغفرانه یوم المیزان مراد خان بن السلطان سلیم خان بن سلیمان خان بن السلطان سلیم خان رجاء القبول بخدمته والوصول الی مغفرته»

بر دیگر روی آن، این عبارت نوشته شده است : «فی شهر محرم الحرام سنة ستة و تسعین و تسعمائة».(3)

تاریخ ساخت : قرن 10 ـ 11 ه . (16ـ17 میلادی)، درازای بدنه و مرآت : 45 سانتی متر

درازای بدنه : 5/31 سانتی متر ـ پهنا : 10 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2292/2

قفلی است که آثار روی آن نشان می دهد با طلا است و تاریخ دقیق ساخت آن مشخص نیست و نیز تزییناتی روی آن یافت نمی شود. نوشته های کنار بدنه آن هم خوانا نیست و می توان تاریخ آن را مربوط به قرن ده یا یازده ه . دانست.

تاریخ ساخت : 1002 ه . (1593-1594 میلادی) زمان سلطان مراد سوم، سازنده : محمدبن عماد ـ درازای قفل و مرآت : 5/3 سانتی متر ـ درازای بدنه : 30 سانتی متر

پهنا : 10 سانتی متر ـ درازای کلید : 30 سانتی متر ـ شماره ثبت قفل : 2273/2

شماره ثبت کلید : 2280/2

زیبایی ساخت و ظرافت این قفل و کلید به گونه ای است که بیننده، در آغازین نگاه، به آن پی مبرد؛ زیرا در ساخت هر دو، از سبک بی سابقه ای بهره گرفته شده و نوشته هایی که زینت بخش آن گردیده و نیز تزیینات گیاهی آن به صورت روشن و مشخص نمایان است و حتی سطوحی که در آن برای نوشتن درنظر گرفته شده، به گونه ای طراحی گردیده که نشانه دقت و عنایت فراوانی است که درباره این قفل به عمل آمده است. و به سازنده آن فرصت کافی داده اند تا بتواند چنین ارمغان پیشرفته ای را خلق کند.

بدنه کلید از هشت بخش تشکیل شده و درازای آن به 30 سانتی متر می رسد. در امتداد بدنه قفل، دو برآمدگی مدوّر، به شکل نگین های به هم پیوسته، قرار دارد که کلید هنگام عبور از اولی باید به سمت راست و از دومی به سمت چپ بچرخد (و بدین ترتیب کار باز و بسته شدن قفل صورت می گیرد) و بدنه قفل، از دو سوی آن، دو برآمدگی هم چنان ادامه می یابد تا این که از یک سو به قسمت مرآت، که میله عمودی قفل به آن منتهی می شود، اتصال می یابد و از سوی دیگر به قطعه ای که آن را به میله عمودی پیوند می دهد. سطح قسمت های مختلف قفل به شکل های فشنکی، خطوط مستقیم و زاویه دار فرصت و زمینه مناسبی برای خطاط فراهم ساخته تا بر آن ها، با خط زیبای ثُلث بنگارد و با بسیاری از آیات قرآن، عبارات دعا و تزیینات آن را بیاراید و در حاشیه آن ها از نام و نسب سلطان، اسم سازنده و تاریخ ساخت آن یاد کند.

نوشته ها : بر روی قسمت «الفِ» بدنه عبارت : «بسم اللّه الرحمن الرحیم» آمده، سپس آیه نخستین سوره فتح و بخشی از دومین آیه آن و بر ضلع بعد از آن : «سوره قریش» و بر قسمت تزیین که به بدنه کلید متصل می باشد: «یا مفتح الأبواب» و بر قطعه رابط بین بدنه و میله عمودی، آیه: «ومن دخله کان آمنا» و بر تاج مرآت : «لا اله الاّ اللّه » و بر حاشیه آن : «سوره اخلاص» و در وسط : «هذا انشاء السلطان السلطان الأعظم و خاقان الأکرم، سلطان البرّین والبحرین، خادم الحرمین الشریفین السلطان بن السلطان السلطان مراد خان بن سلیم خان بن سلیم خان بن سلیم خان بن بایزید خان بن محمد خان» و بر پایه مرآت: «تاریخ سنة اثنی و الف» و بر میله عمودی قفل در داخل شکل فشنگی : «یا اللّه ، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، حسن، حسین، عن بقیة أصحاب» نوشته شده است.

و بر روی قسمت «ب» بدنه این قفل، نوشته های دیگری یافت می شود، بر قسمت تزیینی پیوسته به بدنه : «افتح علینا خیر الباب» که ادامه عبارت دیگر روی آن می باشد و بر بالای آن شکل بادبزن کوچکی از برگ نخل قرار دارد که در داخل آن، لفظ جلاله «یا اللّه » نگارش یافته است.

اما بر قسمت های چند ضلعی بدنه قفل، بر ضلع سمت راست آن عبارت : «لا اله الاّ اللّه » و بر ضلع میانی: «لا اله الاّ اللّه ، اسماعیل ذبیح اللّه » و بر ضلع سمت چپ عبارت: «ابراهیم خلیل اللّه » ثبت شده است.

بر قسمت رابط میان قفل و میله عمودی آن : «وللّه علی الناس حج البیت» ثبت شده و بر روی قسمت «ب» مرآت، در داخل شکل بادبزن یاد شده : دنباله نسب سلطان آمده «بن مراد خان بن بایزید خان بن مراد خان بن اورخان بن عثمان علیهم الرحمة والغفران آمین یارب العالمین» و بر قسمت بالای مرآت، می خوانیم : «عمل محمد بن عماد» و بر روی قسمت الف گنبدی شکل که در محل اتصال میله عمودی و مرآت دیده می شود.

«تارخی سنة اثنی والف» و بر روی دیگر: وقع بمقام قسطنطنیه» ذکر شده است.

کلید ویژه این قفل از جنس نقره ساخته شده و با طلا روکش شده است و بر بدنه آن با خط محقّق(4) و ثلث نگاشته شده و بر دسته و سرکلید، اشکال تزیینی دیده می شود. دسته کلید به شکل گلابی ساخته شده که دو شکل کروی بالای آن قرار دارد که در فاصله میان آن قطعه ای مستطیل شکل مشبّک واقع است. قسمت بالای کلید به شکل بادبزنی مشبّک است و هر قسمت آن برگ زیبانی گیاهی را نشان می دهد.

نوشته های رویش با کلمه «یا فتاح» در حاشیه آن آغاز می شود و در قسمت میانی اش «یا رزاق» می باشد و روی بدنه کلید، داخل شِکل فشنگی «لا اله الا اللّه » را می خوانیم و سپس «قال اللّه تعالی ان اللّه یأمرکم أن تؤدوا الأمانات الی اهلها و اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل» و بر کلید و نیز در نقطه اتصال بدنه کلید به دسته آن، نام سازنده : «محمد بن عماد» ثبت شده است.

کلید دارای کیسه ای به اندازه 47×16 سانتی متر می باشد که بر آن این عبارات نوشته شده است : «امر بعمل هذا الکیس المبارک مولانا السلطان مراد» و در پایین این نوشته این جملات را می خوانیم : «امر بعمل هذا الکیس المبارک مولانا الوزیر الخلیل»(5) و سپس بخشی از آیه 58 سوره نساء ذکر شده است.(6)

تاریخ ساخت : 1002 ه . (1593-1594 میلادی) در زمان سلطان مراد سوم

شماره ثبت : 2253/2، 2254/2 و 2259/2

این قفل و کلید از جنس نقره می باشد و یکی از دو پل ارتباطی قفل موجود نیست است و بر روی این قفل و کلید، نوشته هایی به خط ثلث و تعلیق(7) و نیز تزییناتی گیاهی و اَشکالی به صورت بادبزن هایی که از برگ نخل می سازند، دیده می شود که آب طلا کاری شده است و وزن هردو با هم 3271 درهم است.

نوشته ها : بر روی پل ارتباطی یاد شده این عبارت را می خوانیم : «لا اله الا اللّه محمد رسول اللّه » و بر یکی سوی بدنه کلید «قفل باب روضة حبیب اللّه تعالی اثر مصطفی آغا بواب درگاه عالی سر محضران مصر ناظر حاصکی سلطان تابع غضنفر آغا(ی) باب السعادت سلطان مراد خان عز نصره».

و بر روی دیگر بدنه آن، در سمت راست آن آمده: «عمل فی ثانی سنة بعد الألف» و بر سمت چپ آن نوشته شده : «3271 درهم» و روی کلید: «بسم اللّه یا فتاح» ثبت شده است.

تاریخ ساخت : 1003 ه . (1595 میلادی) در زمان سلطان محمد سوم، درازای قفل : 31

سانتی متر ـ درازای کلید : 23 سانتی متر ـ شماره ثبت قفل : 2257/2

شماره ثبت کلید : 2258/2

از این نوشته به دست می آید که این قفل و کلید، برای در حجره شریفه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مدینه منوره، در زمان سلطان مراد سوم (982-1003 ه .، 1564-1595 میلادی) ساخته شده و «مصطفی آغا» به ساخت آن اقدام کرده است.(8)

این قفل و کلید از نقره ساخته شده و سپس طلاکوب گردیده و روی آن ها نقوشی از ساقه گیاهان و تصاویر بادبزن های بافته از برگ های نخل و نوشته هایی به خط ثلث وجود دارد و یکی از دو پل ارتباطی قفل موجود نمی باشد.

کلید دارای شش دندانه است و وزن آن بر روی آن نوشته شده : 3260 درهم و از عبارات روی آن معلوم می شود که آن دو برای در کعبه نیست، بلکه اختصاص به در حجره شریفه پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه منوره دارد.

نوشته ها : بر بدنه قفل این عبارات را می خوانیم : «قفل باب اندرون حبیب اللّه » و سپس پُل ارتباطی از روی بدنه گذشته و بر روی آن نوشته شده : «لااله الا اللّه ، محمد رسول اللّه » و سپس نوشته ها بر روی بدنه قفل در دو سطر ادامه می یابد : «اثر مصطفی اغای مستحفظان قلعه مصر ناظر مرحوم خاصکی سلطان تابع آغای باب سعادت غضنفر (أ)غا» و چنین برمی آید که بر انتهای بدنه آن قطعه ای افزوده شده و روی آن

تاریخ ساخت : 1008 ه . (1599-1600 میلادی) در زمان سلطان محمد سوم

درازای تمام قفل : 58 سانتی متر ـ درازای بدنه : 35 سانتی متر

پهنا : 5/16 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2260/2

نوشته شده : «سلطان محمد (کلمه بعد از آن مشخص نیست) و بر روی کلید عبارت «بسم اللّه یا فتاح» نگارش یافته است.(9)

این قفل از نقره است و روی آن با طلاب روکش شده است و از هشت قطعه تشکیل شده. بدنه آن را برگ های گیاهی و گل های ظریف زینت بخشیده است. چنانچه نقوشی بر روی یک طرف مرآت و نیز بریک روی قطعه افزوده به پهلوی بدنه قفل یافت می شود.

نوشته ها : روی مرآت خطوطی نزدیک به خط ثلث دیده می شود که عبارت اند از:

«یا اللّه

فخار سلطان السلاطین الذی جلبه فی العلیا قد کان المدا لا ازال سلطانا ملیکا ابدا مفنی العدی، خلیفة المختار خیر الخلق، ازکی المرسلین احمدا فخاره قداقتضی تجدیده قفلاً لبیت...

فتم قفلا فائقا تاریخه القفل للبیت الحرام مجددا».

و بر آن قطعه افزوده (جبهه) دو بیت شعر ترکی به خط تعلیق دیده می شود:

«حضرت سلطان محمد ظل حق    باب اللّه پابدر یلوب بر کلید
غیبدن هاتف دیدی تاریخینی    صار قفل باب بیت اللّه جدید
این دو بیت شعر، با حساب ابجد تاریخ ساخت قفل را مشخص ساخته و ترجمه آن این است:

جناب سلطان محمد سایه حق    دستور ساختن قفلی رابرای خانه خداداد
هاتف غیب تاریخ آن را چنین اعلام کرد    قفل درِ بیت اللّه نو گردید
«القفل للبیت الحرام مجددا» که به حساب ابجد 1008 هجری می شود.

تاریخ ساخت : 1013 ه . (= 1604 م) درزمان سلطان احمد اول ـ درازای تمام قفل : 45 سانتی متر

درازای بدنه : 25 سانتی متر ـ پهنا : 5/10 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2267/2

این قفل از نقره است و با طلا روکش شده و از هشت قطعه تشکیل شده است و روی سه ضلع بدنه آن و نیز یک روی مرآت و یک روی قسمت افزوده بدنه (جبهه) را خطوطی به خط نزدیک به ثلث پر کرده است ولی بر یک ضلع روی دیگر بدنه آن تزیینات گیاهی پیچ دار وجود دارد.

نوشته ها : بر روی مرآت قفل : بسم اللّه الرحمن الرحیم و آیة الکرسی از آیات سوره بقره و بر بدنه قفل نیز آیه 125 سوره بقره از: «و اذ جعلنا البیت مثابة للناس ـ تا ـ مقام ابراهیم مصلی» و بر عروسه قفل این قسمت از آیه 26 سوره بقره : «باللّه والیوم الآخر» را می خوانیم و بر باریکه کنار بدنه نوشته است : «أمر بعمل هذا القفل المبارک السلطان الأعظم الخاقان الأکرم الأفخم ملک البرین والبحرین خادم الحرمین الأکرمین السلطان احمدبن السلطان محمد خلداللّه ملکه و أدام نصره سنه 1013»

تاریخ ساخت : 1022 ه . (1613 میلادی) در زمان سلطان احمد اول، درازای قفل : 5/47

سانتی متر ـ درازای پل ارتباطی : 25 سانتی متر ـ درازای کلید : 5/25 سانتی متر

شماره ثبت : 2261/2

این قفل از طلا ساخته شده و از دو قسمت عمودی و بدنه تشکیل شده و دارای کلید می باشد روی دو پل ارتباطی را نوشته هایی به خط ثلث وجود دارد و خالی از هرگونه تزیینات می باشد کلید دارای پنج دندانه و سوراخی در دسته آن وجود دارد که زنجیری به آن بسته شده است.

نوشته ها : بر روی دو قسمت عمودی چنین آمده است : «خادم الحرمین سلطان احمدخان ابن سلطان محمدخان» و تاریخ ساخت آن بر روی قفل آمده است : 1022 هجری، وزن قفل 5000 درهم می باشد که بر روی یکی از پل ها حک شده است.

تاریخ ساخت : 1023 ه . (1614 میلادی) در زمان سلطان احمد اول، درازای قفل : 5/51 سانتی متر ـ درازای بدنه تنها : 34 سانتی متر ـ درازای کلید : 36 سانتی متر

شماره ثبت : 2263/2

این قفل از آهن است و نوشته های رویش با خط ثلث و نسخ می باشد و طلاکوب و نقره کوب گردیده و قسمت های مسطح آن هم با طلا روکش شده است، بر قسمت های دهگانه بدنه، بر کمربند ارتباطی، بر دو روی مرآت، بر قسمت مدخل کلید و نیز بر سطوح کلید نقوش تزیینی وجود دارد، چنانچه بر کمربند ارتباطی و میله عمودی قفل هم تزیینات و نقوش گیاهی و برگ های طلاکوب یافت می شود.

نوشته ها : بر یک روی بدنه قفل : بسم اللّه الرحمن الرحیم و آیات اناسه و 27 تا 29 سوره فتح تا «مغفرة و اجرا عظیما» را می خوانیم و در ادامه «بسم اللّه الرحمن الرحیم و سوره اخلاص آمده و پس از آن:

«و خصوصا علی علی... و علی علی و علی سایر العشرة المبشرة و ملة... والأئمة المجتهدین والأولیاء المقربین و سلم تسلیما کثیرا وارحم امة محمد اجمعین»(10)

و بر یک روی مرآت می خوانیم : بسم اللّه الرحمن الرحیم و قسمتی از فاتحة الکتاب (سوره حمد) را و بر سر طاقی شکل بدنه قفل ادامه سوره فاتحه را. چنانچه بر عروسه مرآت لفظ جلاله «اللّه » و بر روی دیگرش کلمه «محمد» و زیر آن که خود مرآت است «آیة الکرسی و صدق اللّه العظیم» آمده است و بر حلقه دور عمود قفل : «یا فتاح، یا قیوم، یا حی» را می خوانیم. همان گونه که بر کمربند ارتباطی این قسمت نوشته : «اللهم یا خالق الأرواح والاشباح أعن عبدک خادم الحرمین المحترمین السلطان احمد خان بن محمد خان بالعدل والصلاح وافتح له ابواب الفتح والنجاح بمفتاح الفوز والفلاح. عمل عام ثلث و عشرین والف».

و بر یک روی بدنه کلید داخل یک مستطیل آمده است : «قال اللّه تعالی : ان اللّه یأمرکم ان تؤدوا الأمانات الی اهلها صدق اللّه العظیم» و بر روی دیگر آن : «اللهم مفتح الابواب افتح علینا خیر الباب».(11)

تاریخ ساخت : 1023 ه . (1614 میلادی) زمان سلطان احمد اول، درازا به طور کامل :

5/43 سانتی متر ـ درازای بدنه : 5/26 سانتی متر ـ پهنا : 11 سانتی متر

شماره ثبت : 2264/2

این قفل از آهن ساخته و طلاکوب گردیده است و با نوشته هایی به خط ثلث سه روی بدنه و کمربندی که بدنه را به میله عمودی پیوند می دهد، زینت داده است و در سمت راست کمربند، مرآت قفل قرار دارد که نقوش گیاهی در آن حک گردیده و بخش های برجسته آن نقوش طلاکاری شده است.

باز کردن قفل از یک طرق بدنه قفل به روشی جدید که در قفل های سابق وجود نداشت، صورت می گیرد، بدین ترتیب که با ورود کلید به سوراخی که به همین منظور در آن تعبیه شده است، دو چنگک آن که در دو طرف بدنه دیده می شود، حرکت می کند و به دنبال آن کار مورد؛ یعنی گشودن یا بستن قفل انجام می پذیرد.

نوشته ها : در بخش های مختلف بدنه قفل این نوشته ها را به طور واضح می خوانیم : «بسم اللّه الرحمن الرحیم، آیه اول و دوم سوره فتح تا ـ «نصرا عزیزا» سپس قسمتی از آیه 27 همان سوره تا «محلقین رءوسکم و مقصرین» و بعد بخشی از آیه 29 آن سوره : «محمد رسول اللّه والذین معه...» تا «من أثر السجود» و سرانجام «صدق اللّه العظیم»

و بر دو ضلع قسمت مربوط به باز و بستن قفل این چنین می خوانیم، نخست در سطر پایین : «اللهم یا فتاح یا خالق الأرواح والأشباح أعن عبدک خادم الحرمین المحترمین السلطان احمد خان ابن السلطان» در سطر بالای آن : «محمد خان بالعدل والصلاح وافتح له ابواب الفتح والنجاح بمفتاح الفوز والفلاح» و بر کمربند ارتباطی : «ادامه آیات یاد شده سوره فتح و صدق اللّه العظیم و بر قسمت فوقانی میله عمودی، داخل شکل ویژه هندسی»: «یا فتاح» و بر روی دیگر میله، پشت قسمتی که «صدق اللّه العظیم» آمده بود، عبارت : «عمل عام ثلث» و در کنار آن که در تصویر مشخص نیست «و عشرین والف» نوشته شده است.

تاریخ ساخت : سلطان احمد اول 1012-1026 ه . (1603-1617 میلادی)

درازای قفل : 5/31 سانتی متر ـ پهنا : 5/10 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2262/2

قفلی است از آهن که طلاکوب و نقره کوب شده و دو سوی میله عمودی و دو پلا ارتباطی آن با نقوش گیاهی و تصویر بادبزن هایی از برگ نخل تزیین گردیده است و بریک طرف بدنه آن نقش و نگار دیده می شود و در بخش های خالی از نقوش آن، به طلاکاری بسنده شده است. کلید این قفل شبیه کف دست و انگشتان می باشد که با طلا پوشش داده شده است.

نوشته ها : بر بدنه کلید این عبارات را می خوانیم : «السلطان احمد خان بن سلطان محمد خان بالعدل والصلاح وافتح له ابواب الفتح والنجاح بمفتاح الفوز والفلاح»

این قفل دارای کیسه ای از دیبای سبز گل دوزی شده ای است به اندازه 50×18 سانتی متر و روی آن این عبارات نوشته شده است : «أمر بعمل هذا الکیس المبارک مولانا السلطان مرادخان فی سنة 1053، امر بعمل هذا الکیس الجدید الوزیر بیرام پاشا(12) امت سعادته» چنانچه روی کیسه قسمتی از آیه 58 سوره نساء وجود دارد.(13)

تاریخ ساخت : 1039 ه . (1629 میلادی) در زمان سلطان مراد چهارم

درازای کامل : 44 سانتی متر ـ درازای بدنه : 28 سانتی متر

عرض : 5/13 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2265/2

این قفل با نقره پوشش داده شده و سپس روی او طلاکاری گردیده و از تزیینات اضافی مانند مرآت و جبهه برخوردار نمی باشد، نوشته های روی اشکال هشتگانه بدنه آن، و نیز روی کمربند ارتباطی اش به خط ثلث می باشد که پاره ای از آن ها را چند بیت شعر تشکیل می دهد و نیز نوشته هایی بر آن وجود دارد که به ساخت قفل در زمان سلطان مراد چهارم و به تاریخ آن در سال 1039 هجری اشاره دارد.

نوشته ها : بر روی بدنه کلید اشعار و سست و ضعیفی به زبان عربی وجود دارد که به ترتیب آمده است:

(للّه أعلی شأن من قد حمی) (عباده عن جور اهل العناد) (مقصده نیل الرضی دائما) (یرجو العطایا من کریم جواد) (الحمد للّه الذی خصه) (من بین...)

(کل أمرئ¨ من فضله شاکر) (یدعو بخیر عن صمیم الفؤاد) (أهدی الی البیت العتیق العلی) (قفلا به نرجوا فتوح البلاد) (قفل مبارک بقربه الی اللّه سبحانه خادم الحرمین الشریفین السلطان)

و بر دو کمربند ارتباطی نوشته شده است : «مراد خان ابن المرحوم السلطان احمد خان خلد اللّه تعالی دولته و سلطنته فی تاریخ تسعة و ثلثین والف من هجرة النبویة اللّه محمد ابوبکر عمر عثمان علی حسن حسین رضوان اللّه سبحانه و تعالی علیهم و علی سایر أصحاب رسول اللّه صلی اللّه تعالی علیه و سلم والتابعین اجمعین هو الفتاح»(14)

تاریخ ساخت : 1056 ه . (1646 میلادی) زمان سلطان ابراهیم

درازای کامل قفل : 37 سانتی متر ـ درازای بدنه قفل : 22 سانتی متر

پهنا : 4 سانتی متر ـ درازای کلید : 25 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2266/2

این قفل و کلید از جنس نقره است که زراندود گردیده و بدنه آن شش ضلعی است و نوشته های رویش به وسیله سیارهایی نشان داده شده و با رنگ سیاه رنگ آمیزی و نمایان گردیده است و روی آن نیز توقیع(15) مخصوص سلطان ابراهیم وجود دارد.

نوشته ها : نوشته های روی بدنه قفل داخل شکل های منشوری قرار گرفته و بدنه آن شش پهلو است و این نوشته ها به ترتیب زیر می باشد:

«لا اله الا اللّه محمد رسول اللّه جدد هذا القفل المبارک برسم البیت الشریف مولانا السلطان الاعظم والخاقان الافخم مولانا السلطان ابراهیم خان خلد اللّه ملکه الی انتهاء الدوران» سپس نوشته های دیگری آمده که در میان آن ها تاریخ ساخت قفل وجود دارد : «فی سنة ستة و خمسین و الف»

نوشته هایی نیز روی کلید وجو دارد که عبارت است از: «بسم اللّه الرحمن الرحیم» و «نصر من اللّه و فتح قریب» و بشر المؤمنین یامحمد»

قفل دارای کیسه ای از دیبای سبز است به اندازه 43×15 سانتی متر و روی آن نوشتاری است بر روی طرف الف، در قسمت بالا : «امر بعمل هذا الکیس المبارک» و در وسط آیه «انه من سلیمان و انه بسم اللّه الرحمن الرحیم» و در قسمت پایین آن «جدد هذا الکیس المبارک» نوشته شده و بر روی طرف ب، در قسمت بالا: «مولانا السلطان ابراهیم» و در قسمت میانی : «ان اللّه یأمرکم أن تؤدوا الأمانات إلی أهلها» ـ آیه 58 از سوره نساء ـ و در قسمت پایین: «مولا الوزیر مقصود پاشا فی سنة 1053»(16)

تاریخ ساخت : 15 ربیع الآخر 1287 ه . (1870 م) زمان سلطان عبدالعزیز

درازای قفل : 35 سانتی متر ـ عرض : 7 سانتی متر ـ درازای کلید : 26 سانتی متر

شماره ثبت : 2293/2

قفل از یک قطعه چوبی ساخته شده که روی آن نوشته هایی طلاکوب وجود دارد و پیرامون آن نوشتار تزیینات ساده دیده می شود.

کلید نیز از قطعه چوبی خالی از هرگونه نوشتار و تزیینات می باشد.

نوشته ها : روی بدنه قفل عبارات زیر را در داخل اشکال مرصع کاری شده از چپ به راست به صورتی که در جدول زیر آمده است می خوانیم:

یا فتاح مفتاح باب اللّه طه المرتجی بحر الکارم ملجأ الطلاب    سنة 128715ربیع الآخر    سلطاننا عبدالعزیز التجااذ کان خادم هذه الاعتاب    لیفوز بالآمال والآرابان الوسائل للملوک ببابهم    وغدا لسان مقاله متمثلاًووسیلتی العظمی بهذا الباب
مفتاح باب اللّه طه المرتجی    بحر المکارم ملجأ الطلاب
سلطاننا عبدالعزیز التجا    لیفوز بالآمال والآراب
وغدا لسان مقاله متمثلاً    إذ کان خادم هذه الاعتاب
إن الوسائل للملوک ببابهم    ووسیلتی العظمی بهذا الباب
بر روی دیگر آن می خوانیم : «لا اله الا اللّه » و «محمد رسول اللّه »

تاریخ تقریبی ساخت : قرن 13 ه (19 م)

این کلید از آهن آب طلا کاری شده می باشد و از هرگونه نوشته و تزیینات خالی است سر کلید که کار بازگشایی را به عهده دارد، حلزونی شکل می باشد و بدین ترتیب از با دیگر کلیدهای گذشته تفاوت دارد و قسمت دسته کلید به صورت منشور چند پهلو می باشد.

تاریخ تقریبی ساخت : قرن 13 ه . (19م)، درازا : 5/32 سانتی متر

شماره ثبت : 222/2

جنس این کلید آهن مرصّع کاری شده است، از نوشتار و تزیینات تهی است و سر کلید (که کار بازگشایی قفل را انجام می دهد) دارای چهار دندانه می باشد، قسمت بالای دسته که حلقه ای به آن متصل است به شکل کروی است و به دور محور خود می چرخد.

حلقه کلید قرار دارد.

تاریخ تقریبی ساخت : قرن 13 ه . (19 م)، درازا : 35 سانتی متر

شماره ثبت : 2221/2

این کلید از آهن ساخته شده و دسته آن که به شکل گلابی وارونه می باشد و زراندود گردیده و در قسمت پایین و بالای آن دو شکل کروی وجود دارد و به آن دستگیره ای پیوسته است و از هرگونه نوشته و نقوش تزیینی تهی است و مانند کلید سابق دارای چهار دندانه می باشد.

تاریخ تقریبی ساخت : قرن 13 ه . (19 م)، درازا : 28 سانتی متر

شماره ثبت : 2223/2

این کلید از آهن ساخته شد و در قسمت دسته زراندود گردیده و دسته آن به دور خود می چرخد، سر کلید گلابی شکل چند پهلو است و حلقه ای به آن پیوسته است. و در انتهای بدنه کلید، چهار دندانه وجود دارد. و بر روی بدنه آثار نقوش و نیز شیارهایی یافت می شود.

درازا : 34 سانتی متر، شماره ثبت : 2231/2

این کلید از نقره و یا از آهن می باشد و با لایه ای از طلا پوشش داده شده و از هرگونه نوشتار و تزیینات خالی است. دسته کلید چند پهلو و سر آن با وجود گردی چند پهلو می باشد و جای دستگیره ای به آن پیوسته است که ممکن است برای اتصال حلقه ای به آن بوده است و در انتهای آن چهار دندانه وجود دارد. این کلید شبیه به یک عصا است.

تاریخ تقریبی ساخت : قرن 13 ه . (19 م)، درازا : 38 سانتی متر

شماره ثبت : 2268/6

این کلید از نقره ساخته شده و دسته آن که چند ضلعی است طلاکاری شده و قسمت بالای آن که به شکل بیضی چند پهلو می باشد، متحرک است، از نوشته و تزیینات خالی است و در قسمت مربوط به بازگشایی قفل، نیز چهار دندانه قرار دارد.

تاریخ تقریبی ساخت : قرن 13 هجری (19 م)

کلیدی است از نقره، دارای بدنه استوانه ای شکل و بدون هرگونه تزیین، دسته کلید چند پهلو و روی یکی از پهلوها «بسم اللّه الرحمن الرحیم» به صورت نسبتا کم رنگ نگارش یافته و سر آن دارای چهار دندانه است.

تاریخ تقریبی ساخت : قرن 13 هجری (19 م)، درازا : 5/34 سانتی متر

شماره ثبت : 2270/2

کلیدی است ازنقره که ازهشت قطعه تشکیل شده وحلقه هایی آن هارابه هم پیوندداده است وحلقه ای که برای آویختن آن درآن کار گذاشته شده است به شکل بادبزن می باشد. نوشته و تزییناتی در آن نیست و به سبک کلیدهای گذشته دارای چهار دندانه است.

تاریخ تقریبی ساخت : قرن 13 هجری (19 م)، درازا : 36 سانتی متر

شماره ثبت : 2271/2

این کلید از نقره است که روکشی از طلا به آن داده شده و دسته آن با بدنه هم شکل و در یک راسته قرار گرفته و در قسمت سر شبیه گلابی وارونه میان تهی است و با نقوش گیاهی تزیین گردیده و بدین ترتیب با دیگر کلید تفاوت پیدا کرده است و بر روی دیگرش «بسم اللّه الرحمن الرحیم» نگارش شده است.

تاریخ تقریبی ساخت : قرن 13 هجری (19 م)، درازا : 38 سانتی متر

شماره ثبت : 2272/2

جنس آن نقره و به شکل کلید قبلی است و با نقوشی از ساقه ها و برگ ها و گل های گیاهی تزیین گردیده و در انتهای آن چهار دندانه [برای گشودن قفل] وجود دارد، بریک رویش : «بسم اللّه الرحمن الرحیم» و بر دیگر روی آن: آیه نخست سوره «فتح» نوشته شده است.

کلیدهای پنجگانه اخیر (46 تا 50) داخل کیسه سبزی که با رشته های زرّین گلدوزی شده قرار دارند. اندازه این کیسه 56/24 سانتی متر می باشد.

بر بخش فوقانی آن نوشته شده : «امر بعمل هذا الکیس المبارک مولانا السلطان محمد خان بن مصطفی» و بر قسمت میانی آیه 58 سوره «نساء» و بر قسمت پایین کیسه : «جدد هذا الکیس المبارک مولانا الوزیر الاعظم راغب محمد پاشا فی سنة 1161»(17) نگارش یافته است.

درازا : 36 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2279/2

کلید از جنس نقره است که روی آن طلاکاری شده و دسته آن به شکل گلابی مستطیل می باشد که در قسمت سر مدوّر و کروی است و حلقه ای برای آویختن به آن پیوسته است.

بدنه کلید طولانی و نوشته هایی دو روی آن را زینت بخشیده و در انتهای آن دندانه های چهارگانه کلید قرار دارد، دسته کلید نیز دارای نوشتاری است.

نوشته ها: بر روی قسمت میانی کلید که دسته را به بدنه پیوند می دهد، بر یک سوی آن : «یا وهاب» و بر سوی دیگر : «یا فتاح» نگارش یافته و بر یک روی بدنه : «اللهم یا مفتح الابواب افتح علینا خیر الباب» و بر روی دیگرش : «قال اللّه تعالی :... ان اللّه یأمرکم أن تؤدّوا الأمانات الی اهلها صدق اللّه العظیم»(18) نوشته شده است.

تاریخ تقریبی ساخت : قرن 13 هجری (19 م) ـ درازا / : 37 سانتی متر

شماره ثبت : 6/21

جنس آن از نقره، دارای بدنه ای استوانه ای شکل و دسته آن به شکل گلابی مستطیل می باشد که با شیارهایی در امتداد آن تزیین یافته است و چهار دندانه در انتهای آن وجود دارد و روی هم رفته تقریبا شبیه به کلید شماره 47 می باشد.

این کلید داخل کیسه ای قرار دارد که روی آن نوشته شده : ویژه سلطان مراد چهارم.

تاریخ تقریبی ساخت : قرن 13 هجری (19 م) ـ درازا : 38 سانتی متر

شماره ثبت : 4/21

این کلید از نقره ساخته شده و با طلا پوشش داده شده است و سر کلید به شکل گلابی میان تهی است و روی دسته اش با نقوشی از برگ ها و گل های گیاهی زینت یافته و بر یک روی آن آیه نخست سوره «فتح» نقش بسته است.

تاریخ تقریبی ساخت : قرن 13 هجری (19 م) ـ درازا : 5/40 سانتی متر

شماره ثبت : 42/21

این کلید از نقره زر اندود می باشد، دارای دسته ای دراز است که با نقوشی از ساقه های گیاهی تزیین شده، سر کلید هم چون گلابی وارونه است که در قسمت هایی از وسط میان به عنوان تزیین، میان تهی می باشد ولی بدنه کلید خالی از تزیینات است و در انتهای آن چهار دندانه به شکل نیمه دایره، برای باز کردن قفل ساخته شده است.

این کلید داخل کیسه ای پیدا شده که روی آن تاریخ1078 (1667م)نوشته شده است.

تاریخ تقریبی ساخت : اوایل قرن 14 هجری (20 م) اندلس (اسپانیا)

درازا : 2227/2 سانتی متر ـ شماره ثبت : 2227/2

این کلید از جنس آهن است و تنها قسمت سر کلید از مس ساخته شده و نقره کوب گردیده است و روی قسمت های چهارگانه آن نوشته های ناخوانا است که نتوانستیم جز بسم اللّه را در آن ها بخوانیم.

روی زبانه کلید که بر بدنه آن پیوسته است نوشته هایی است که چنین خوانده می شود : «الحمد للّه علی نعمه» و بر روی دیگر آن : «مفتاح کعبه مشرفه» دیده می شود.

سر کلید دور محوی کروی شکل می چرخد و نوشته ها روی دسته نیم دایره آن می باشد. نوشته های خوانای آن عبارت است از : «و موسی و علی و محمد و حسن المجیدی صاحب الزمان» و نظیر آن ها در روی دیگر آن است که چنین خوانده می شود : «و محمد و علی و فاطمة والحسن والحسین و علی و محمد و جعفر»

این کلید داخل کیسه ای یافت شده که از دیبای سبز است و با تارهای زر گلدوزی شده و اندازه آن 30×11 سانتی متر می باشد و با همان تارها آیه 58 سوره نساء بر آن نقش بسته و بر پلاک آویخته به کیسه، به زبان ترکی عبارتی نوشته شده که معنی آن این است : این کلید کعبه شریفه می باشد و آورنده آن ابراهیم پاشا است و از سبک نگارش آن تاریخ این نگارش مشخص می شود که مربوط به قرن 10 هجری (16 م) است.

4 ـ عصر سعودی(19)
از آنجا که سلسله مقالات گذشته، مربوط به قفلها و کلیدهای درِ کعبه تا پایان عصر عثمانی است و اشاره ای به دوره بعد از آن ندارد، ما به خاطر تکمیل این بحث، مطالب زیر را به عنوان پایان بخش این مقالات، از کتاب «تاریخ مکة المکرّمة قدیماً و حدیثاً» نوشته «دکتر محمد الیاس عبدالغنی» ترجمه کرده و به این مجموعه افزودیم.

تصویر قفل تاریخ ساخت: 1399 هجری قمری درازا: 34 سانتی متر

عرض هر ضلع: 6 سانتی متر

این قفل دارای همان ویژگی های قفل زمان «سلطان عبدالحمید» عثمانی است که در سال 1309 هجری قمری ساخته شده است. ولی به منظور بالا رفتن ضریب اطمینان آن و عدم نیاز به محافظت و صیانت از قفل، اندک تغییراتی متناسب با در جدید کعبه، در آن داده شدهاست.

در هر ضلع آن قطعه ای برنجی به طول 8 سانتی متر و عرض 2 سانتی متر کار گذاشته شده و بر روی آن نام خالد بن عبد العزیز از دودمان سعود که این قفل به دستور وی ساخته شده و نیز تاریخ ساخت آن بدینگونه حک گردیده است: «صنع فی عهد خالد بن عبدالعزیز آل سعود سنة 1399 ه»(20)

کلید این قفل به طول آن 40 سانتی متر در کیسه ای که ساخت کارخانه تولید کننده پرده کعبه است نگهداری می شود. جنس آن از دیبا است و با تارهایی از طلای ناب گلدوزی شده است و طبق یک سنّت کهن در اختیار یکی از خاندان بنی شیبه قرار دارد.

یک روی کلید با آیه شریفه: إِنَّ اللّه َ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُوءَدُّوا اْلأَماناتِ إِلی أَهْلِها...(21) تزیین یافته است و بر روی دیگر آن، این عبارت نوشته شده: «أمر بصنعه خادم الحرمین الشریفین فهد بن عبدالعزیز آل سعود، حفظه اللّه » یعنی خدمتگزار دو حرم شریف[مکه و مدینه ]دستور ساخت آن را صادر ساخت.(22)

پی نوشت ها:

1 ـ نک : (منابع در پاورقی کتاب، انگلیسی است از آن جا تایپ شود).

2 ـ نک : سوردل، صص78، 79، أمل أسین، مکة والمدینة، تصویر شماره 86

3 ـ نک : سوردل، ص80

4 . مُحَقّق : از اقلام ستّه یا خطوط شش گانه عربی و نزدیک ترین خط در بین اقلام ستّه به کوفی است. امروزه استعمال آن معمول نیست و جای خود را به خط ثلث داده است.

محقق، خطّی رفیع (بلند قامت) و کشیده است. دارای حدود چهار دانک سطح و دو دانک دورم، بر خلاف نستعلیق است. تزیینات حروف در آن کمتر از ثلث است. اغلب در زیر کلمه ها، تزیین حروف نمی آید، چون اغلب حروف از عرض کشیده و دارای سطح بیشتری هستند.

(مجموعه دروس تخصّصی کنکور هنر، به کوشش محمد حسن اثباتی ـ حسین محسنی، انتشارات مارلیک، چاپ پنجم، 1374 شمسی).

5 ـ وی خلیل پاشای قیسری است (5160 ه . ـ 1692 میلادی) که در دوره سلطان مراد چهارم مقام صدارت عظمای او را به عهده داشته و نیز فرمانده ناوگان نیروی دریایی عثمان بوده است

6 . نک : سوردل، ص81

7 . تعلیق : خطی است که تأثیر شدید از خط اوستایی و پهلوی در آن دیده می شود. این خط، از خط توقیع و رقاع گرفته شده است، واضع آن را، خواجه ابوالعال و خواجه تاج اصفهانی دانسته اند.

عبدالحق استرابادی نقش عمده ای در رشد نخستین این خط داشته است، وی به تشویق شاه اسماعیل صفوی قواعد نگارش تعلیق را بنا نهاد.

این خط در بین ایرانیان و هندیان و عثمانی به صورت خط بومی مبدّل گردید. خط تعلیق در آغاز برای تحریر کتابت و نامه ها به کار می رفت ولی کم کم به صورت شکسته درآم د و به واسطه زیبایی که در شکل حروف و کلمه و سطرهای آن مشهود بود، خود موضوع خوشنویسی و هنرنمایی شد (و سپس خط نستعلیق جایگزین آن شد) نک : اطلس خط، فضایلی، حبیب اللّه ، انتشارات ارغوان، 1350

8 . نک : تصویر 24، ص44-45. Raby, 1-Allah, 1.1982,PP.

9 . نک : همان ص45، تصویر شماره 26

10 . عبارات قسمت های نقطه چین از روی قفل پاک شده است

11 . نک : به انگلیسی نوشته شد از کتاب ص89 تایپ شود

12. بیرام پاشا در سال 1032 هجری قمری سمت فرماندهی از سوی سلطان مراد چهارم بر عهده داشت و سپس بیش سال های 1035-1037 به عنوان فرماندار مصر تعیین شد و چنین برمی آید که در این سمت دستور ساختن کیسه کلید را داده است

13 . نک : سوردل، ص81، 82 شماره ثبت قفل و کلید در موزه به اشتباه 2266 : 2 نوشته شد ولی صحیح همان است که در بالا آمده است

14 . نک : سوردل، ص82، 83

15 . در متن طغراء است که به معنی توقیع و مهر مخصوص سلاطین عثمانی به خط طغرا می باشد و شامل نام و نام پدر و القاب ایشان بوده است. م

16 . نک : سوردل، صص : 83، 84

17 . محمد پاشا در سال 1110 هجری (1698م) در استانبول دیده به دنیا گشود، وی مرد شمشیر و قلم بود؛ زیرا از رجال مرتبه نخست دولت و نیز از چهره های ادبیات به شمار می رفت. محمد پاشا در سال 1157 هجری (1774م) به فرمانداری مصر منصوب شد و به مدت پنج سال در این سمت باقی ماند و از آن پس در سمت های گوناگون ارتقای درجه یافت تا در سال 1170 هجری (1756م) به مقام صدارت عظمی (نخست وزیر) نائل شد و سرانجام در رمضان 1176 هجری (1762م) دیده از جهان فرو بست. وی دارای دیوان شعر و تألیفات دیگری است که مشهورترین آن ها «سفینة الراغب» است.

و از خود نیز کتابخانه ای غنی بر جای گذاشت که تا به امروز به نام خود باقی می باشد

18 . نساء : 58

19 . این قسمت جزو کتاب «کعبة و اشیای هنری ـ تاریخی آن نیست و تنها به دلیل تناسب آن با موضوع کتاب و نیز به منظور اطلاع رسانی از وضع موجود این بخش از اشیای یاد شده در پایان این سلسله مقالات درج گردید.

20 . قصّة التوسعة الکبری، حامد عباس، ص 61

21 . نساء: 58، دلیل نگارش آیه یاد شده بر روی کلید کعبه آن است که گفته شده که هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سال هشتم هجری مکّه را از سلطه مشرکان آزاد کرد کلید کعبه را از عثمان بن ابی طلحه گرفت و در درِ کعبه را گشود، سپس عباس بن عبدالمطلب ـ عموی پیامبر صلی الله علیه و آله ـ از آن حضرت درخواست کرد کلیدداری کعبه را هم در کنار سقایت ـ آب رسانی به حجاج ـ به وی واگذارد و در آن هنگام آیه یاد شده نازل شد و سپس آن حضرت عثمان بن طلحه را فراخواند و کلید کعبه را به وی بازگردانید به همین دلیل آیه مزبور بر روی کلید نگاشته می شود. (ازرقی 1: 111، تفسیر ابن کثیر 2: 299).

22 . تاریخ مکّة المکرّمة قدیماً و حدیثاً، محمد الیاس عبدالغنی، ص 58.