مجله  میقات حج  پاییز 1381، شماره 41 

نویسنده : عبدالعزیز بن صقر الغامدی / حسین صابری
76
1 ـ درآمد
یکی از مهم ترین رویکردهای نوین در دانش جغرافیا، اهتمام به توزیع جغرافیایی مراکز خدمات عمومی است که افراد، روزانه یا به صورت هفتگی و یا ماهانه، به آن ها نیاز دارند. این اهتمام از آنجا سرچشمه می گیرد که دانش جغرافیا به پراکندگی مکانی این گونه مراکز و سنجش امکان ارائه کردن بهترین راه حل های ممکن تأکید دارد؛ به گونه ای که به عملکرد هر چه بهتر و آسان تر این گونه مراکز بینجامد.

جغرافی دانان از اوایل دهه شصت(2) به این گونه مطالعات اهتمام ورزیده اند. اما در این میان، موضوع ها و ابعادی نیز وجود دارد که در محافل عربی ـ اسلامی به بررسی آن ها پرداخته نشده است. یکی از مهم ترین این موضوع ها، پراکندگی جغرافیایی خدمات عمومی با روشی علمی و مبتنی بر تحلیل جغرافیایی است.

از سویی شاید مسجدها که خانه های خداست، با اهمیت ترین مراکز همگانی باشند که ما در زندگی روزانه با آن ها سروکار داریم و از جانب پروردگار خویش به این سر و کار داشتن الزام شده ایم. چنان که همگان می دانند بر هر مسلمانی واجب است در هر روز پنج بار نماز بگزارد و در این میان برای او شایسته و گاه بر او بایسته است که این نمازها را در مسجد به جای آورد؛ چه، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ آن عرب بادیه نشین و نابینا که به حضورشان آمده بود و از آن حضرت اجازه می خواست تا در خانه خود نماز بگزارد چنین اجازه ای نداد و آن گونه که بدین مضمون در روایت آمده است از او پرسید: آیا صدای اذان را می شنوی؟

او گفت: آری. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: پس (این بانگ دعوت را) پاسخ بگوی.

اگر ما به مهم ترین خدمات اساسی چون خرده فروشی مواد غذایی، مدرسه، درمانگاه، بوستان محلی و از این دست، که شخص هر روزه بدانها نیاز دارد نظری بیفکنیم، خواهیم دید این خدمات هیچ کدام متعهد به این امر نیستند که در جای خاص قرار داشته باشند یا در زمان معین خدمات خود را ارائه دهند، بر خلاف مساجد که افراد می بایست در اوقات معین در آن ها حضور داشته باشند و این امکان نیز فراهم باشد که در مکان هایی تقریبا نزدیک به محلّ سکونت خود به آن ها دست یابند.

در پژوهشی که اینک فراروی دارید و یکی از مهم ترین ابعاد آن «بررسی چگونگی توزیع مکانی مسجدها درمحله های مسکونی مختلف» است با این ضرورت مواجه هستیم که برای یافتن بسیاری از حقایقی که احتمالا در پی بردن به اهمیت توزیع مکانی مساجد دخالتی دارند، ناگزیر می بایست اصولی علمی مبتنی بر مطالعات میدانی بنیاد نهاده شود.

آنچه در این نوشتار در اختیار شما قرار گرفته، مطالعاتی است از این نوع که شاید از بعد جغرافیایی نخستین مطالعه میدانی در نوع خود باشد. در این مطالعه، مساجد شهر مکه به عنوان نمونه ای برای دیگر شهرها مورد بررسی قرار گرفته است.

2 ـ اهداف مطالعه
هدف نهایی این مطالعه، تلاش برای شناخت توزیع مکانی مساجد مکه است که از دو رهگذر تعقیب می شود:

1 ـ پی بردن به وضع کنونی مساجد از نظر ابعاد و خدمات مختلف که بدان ها مربوط می شود، یا استناد به دیدگاهی که امامان جماعت و نمازگزاران یکایکِ مسجدهایِ موضوعِ مطالعه، دارند.

2 ـ تحلیل مسافت کنونی خانه های مسکونی نمازگزاران از مساجد، بر اساس الگوی فعلی پراکندگی مسجدها در هر محله و رسیدن به ترسیمی از وضعیت مطلوبی که در این عرصه باید به سوی آن حرکت کرد.

3 ـ بیشینه مطالعه
تاکنون جغرافی دانان به مطالعه درباره مراکز گوناگون خدمات عمومی اهتمام ورزیده اند و این مطالعه سه جنبه مهم را در بر داشته است:

1 ـ پراکندگی خدمات عمومی ( public Disvrubtion of public serveces ) یعنی شمار این مراکز، میزان پراکندگی آن ها و نیز میزان سهولت و راه های دسترسی به آن ها.

2 ـ قابلیت و مزیّت های مراکز خدمات ( public service ) ،بدان معنا که محل جغرافیای هر یک از مراکز خدماتی باید از مزیت هایی برخوردار باشد و با نوعی مرکزیت بتواند با تسهیل و انعطاف بیشتری خدمات خود را به مناطق پیرامونی به انجام رساند.

3 ـ مطالعه ساز و کار توزیع مجدد خدمات ( Location allication system ). این خود مقتضی مطالعاتی درباره وضعیت خدمات کنونی و مراکز ارائه کننده این خدمات و همچنین میزان انجام تغییراتی در جهت توزیع مجدد این مراکز بر پایه اصولی علمی صورت پذیرد.

از این دیدگاه علمی، مراکز خدمات، مراکزی هستند که شخص می تواند از طریق آن ها به آسانی و در کوتاه ترین زمان ممکن به نیازمندی های زندگی روزانه خود و نیازهای دیگر از این قبیل دست یابد و آن ها را برآورده سازد.

از دیدگاه جیکل «jakel» و در مطالعه او به سال 1976 میلادی، مراکز خدمات از نظر چگونگی پراکندگی به سه گروه تقسیم می شوند:

1 ـ مراکز با الگوی پراکندگی تصادفی ( Random location patternes ). شاید چگونگی پراکندگی مساجد، داروخانه ها و بوستان های محلی بهترین نمونه برای این الگو باشند.

2 ـ مراکز تجمع یافته ( clustered location patternes ). مجموعه های تجاری، برخی از مجموعه مطب های بخش خصوصی و یا مراکز دولتی، نمونه هایی از این الگوها هستند.

3 ـ مراکز سامان یافته ( uniform location pattern ). می توان دفاتر پست، مراکز آتش نشانی و امداد و نجات، مدارس و درمانگاه های دولتی را نمونه هایی از این الگو دانست.

موقعیت جغرافیایی هر یک از مراکز خدمات، به نوعی نمایانگر آن تصمیمی است که خواه بنا بر دلایل اقتصادی و اجتماعی و خواه بنا بر ملاحظات سیاسی در مورد انتخاب محل آن ها اتخاذ شده است و به طور طبیعی مهندسان طرّاح این گونه مراکز، در فراهم نهادن مقدمات این تصمیم بسیار اثرگذار بوده اند.

البته در کنار این مهندسان طراح، اقتصاد دانان و خبرگان سیاست و جامعه شناسی و جغرافیا نیز در زمینه مشخص کردن اهمیت مراکز خدمات و روشن ساختن ارتباط این مراکز با عرصه برنامه ریزی و طراحی شهری ایفای نقش کرده اند.(3)

از دیدگاه خبرگان امر، اهمیت مراکز خدمات عمومی به نکاتی چون سهولت دسترسی به این مراکز، مقدار مرکزیت آن ها و زمان و همچنین مسافت لازم برای رسیدن به آن ها وابسته است. هر یک از این نکات نیز خود موضوع مطالعاتی علمی قرار گرفته اند؛ چراکه این ویژگی ها با هزینه های مالی، پیوندی آشکار دارد و همین امر اقتصاد دانان و برنامه ریزان و طراحان شهری را به تلاش برای رسیدن به راه هایی در مورد کاستن از این هزینه ها واداشته است.(4)

اما در زمینه تحلیل داده های این دسته از مطالعات، الگوهای متعددی وجود دارد که الگوی «موقعیت مکانی فعلی و مکان پیشنهادی برای مرکز خدمات»(5) ( Location allocation Model ) یکی از مهم ترین آنهاست. این الگو به بهره جستن از معادلات ریاضی به هدف حلّ مشکل استقرار فعلی مراکز و استقرار مجدد آن ها، به گونه ای که بتواند از مقدار مسافت لازم و همچنین از هزینه های مالی و رنج لازم برای رسیدن به آن ها بکاهد، اهتمام ویژه ای دارد. این الگو، همچنین، با الگوهای دیگری چون الگوی تردد وسایل حمل و نقل(6) ( transportation modeml ) پیوند و همسویی دارد.

افزون بر این الگوها، شماری از عالمان کوشیده اند با به کارگیری شماری از متغیّرهای مرتبط با این زمینه الگوهای ویژه ای نیز فراهم سازند.(7)

همه مطالعات یاد شده به هدف به سازی سطح خدمات از طریق انتخاب مناسب ترین محل برای مراکز ارائه کننده آن ها انجام پذیرفته و به طور طبیعی، الگوهای پیشگفته و تحوّلات پیش آمده در شیوه های کمی مطالعات جغرافیایی، در زمینه حل بیشتر مشکلات مراکز مهم خدمات عمومی؛ از قبیل مراکز درمانی و تجاری، پایگاه های امداد و نجات و اماکن عبادی همانند مساجد تأثیر شگرفی داشته اند.

4 ـ برنامه و شیوه پژوهش حاضر
چنان که پیشتر گذشت، هدف این پژوهش را می توان در دو نکته زیر خلاصه کرد:

1 ـ شناخت وضعیت کنونیِ مسجدها از نظر مسافت آن ها و خدماتی که ارائه می دهند.

2 ـ تلاش برای رسیدن به تعریفی درباره بهترین موقعیت مکانی برای احداث مساجد در آینده.

برای رسیدن به هدف نخست، دو نظرسنجی؛ یکی از نمازگزاران و دیگری از امامان جماعت مساجد صورت پذیرفته است. در پرسشنامه های سنجش نخست که درمیان حدودا 623 نمازگزار توزیع شده، پرسشهایی درباره فاصله خانه های نمازگزاران از مسجدهای کنونی، دیدگاه آنان درباره فاصله مطلوب در مسجدهای احداثی در آینده، میزان امکانات رفاهی موجود در مسجد، مشکل توقفگاه خودرو و مسائل دیگر از این دست وجود داشته است.(8) در مورد ائمه جماعت مساجد نیز حدودا در میان 153 نفر از آن ها پرسشنامه توزیع شده و هدف از انجام این نظرسنجی، فراهم آوردن داده هایی درباره تابعیت آمد و شد کنندگان به مسجد، شمار نمازگزاران در اوقات مختلف نماز، میزان تسهیلات جانبی همچون استراحتگاه در جوار مسجد، نظافت مسجد و وجود مدرسه حفظ قرآن و موضوع هایی دیگر از این قبیل بوده است.(9)

پرسش های از این دو نظرسنجی به گونه ای سامان یافته اندکه بتوان با کمک داده های حاصل از آن ها، به شناخت وضع کنونی مساجد دست یافت و به نظر نمازگزاران و امامان جماعت درباره مهم ترین ابعاد خدمات موجود در مساجد و نیز مشکلات مربوط به ارائه این خدمات، آگاهی پیدا کرد. داده های نخستین حاصل از این نظرسنجی، خود محورهای راهنمایی خواهند بود که در آینده به منظور برنامه ریزی مناسب ترین مکان برای ارائه این خدمات از آن ها بهره جسته خواهد شد.

پرسشنامه های این پژوهش، در 153 مسجد که از مجموع مساجد ثبت شده در اداره حج و اوقاف مکه با شمار افزون بر 600 باب (نقشه شماره 1) به صورت تصادفی انتخاب شده اند توزیع گردیده است، بدین ترتیب که در هر کدام از این مساجد پس از پایان هر یک از نمازهای پنج گانه، از میان نمازگزارانی که از مسجد بیرون می آمده اند، به نفر پنجم، دهم، پانزدهم و به همین ترتیب در هر پنج نفر به فرد آخر، پرسشنامه داده شده و نظرسنجی در میان این نمونه های تصادفی ترتیبی و به تعداد 623 نمازگزار انجام یافته است.(10)

مهم ترین مساجد کنونی موجود در مکّه مکرّمه
اما برای رسیدن به دوّمین هدف از اهداف پژوهش حاضر؛ یعنی شناخت فاصله مطلوب میان خانه های مسکونی و مساجد از دیدگاه نمازگزاران، سه محله از محله های مختلف مکه انتخاب شد تا مطالعات میدانیِ تفصیلی در آن ها صورت پذیرد. در انتخاب محله ها این نکته رعایت شده است که به طور عام بتوانند نماینده مناطق مختلف شهر مکه باشند؛ چه، محلّه «جرول» بدان سبب انتخاب شده که نماینده وضعیت موجود مساجد در یکی از محله های سنتی و برخوردار از بافت قدیمی شهر باشد؛ منطقه «عزیزیه»، نیز بدان دلیل برگزیده شده است که نمایانگر وضعیت محله های جدید در شرق و جنوب شرقی مکه باشد و سرانجام محلّه «زاهر» نیز از آن روی به عنوان نمونه مورد مطالعه قرار گرفته است که بتواند نماینده محله های غربی شهر باشد (نقشه شماره 2). در این سه محله مطالعات و اقدام های زیر انجام پذیرفته است:

مناطق مختلف شهری مکّه مکرّمه و مناطق مورد مطالعه در این تحقیق
1 ـ موقعیت هر یک از مساجد موجود در این محله ها شناسایی و بر روی نقشه های تفصیلی مشخص شد.

2 ـ در هر یک از محله های یاد شده، نمونه ای از مساجد انتخاب گردید و به هدف تعیین موقعیت و مرکزیت هر مسجد نسبت به خانه های پیرامون آن، فاصله میان مسجد و

نقشه منطقه زاهر که مساجد موجود در روی آن مشخص شده اند.
خانه های نمازگزاران اندازه گیری شد. هدف از این اقدام آن بود که مناسب ترین مکان

نقشه منطقه جرول که مساجد موجود در روی آن مشخص شده اند.
برای ساخت مسجدها در آینده شناسایی گردد، قطر دایره مناسبی که می بایست مسجد در وسط آن قرار گیرد، معین شود. شناختی از تعداد مساجد لازم برای محله های احداثی در آینده به دست آید و سرانجام از دوگانگی در ساخت مساجد پرهیز شود.

5 ـ تحلیل نتایج مطالعه
این پژوهش کوشیده است ابعادی چند از وضعیت مساجد را به لحاظ اجتماعی و همچنین از نظر برخورداری از تسهیلات و فاصله آن ها به خانه های نمازگزاران روشن سازد و از این رهگذر تصویری گویا از اوضاع مساجد مکه و فرض ها و راه حل های ممکن برای رفع مشکلات آن ها به دست دهد.

این مهم خود در قالب دو تحلیل انجام پذیرفته است:

5 ـ 1 ـ تحلیل نظرسنجی انجام شده در جامعه نمازگزاران و امامان جماعت مساجد.

5 ـ 2 ـ تحلیل فاصله ها به هدف سنجش وضعیت مطلوب برای مساجد احداثی در آینده.

اکنون در صفحاتی که فرا روی دارید با نتایج این مطالعه آشنایی خواهید یافت:

5 ـ 1 ـ 1 ـ وضعیت اجتماعی نمازگزاران؛ در بررسی سنّ نمازگزاران مساجد، در نمونه مورد مطالعه، نتایج زیر به دست آمده است (جدول شماره 1):

جدول شماره 1 ـ سن نمازگزاران در مساجد مورد مطالعه
سن    شمار افراد هر گروه    درصد آن ها به کل جامعه آماری
کمتر از 20 سال    58    5/7
از 20 تا 29 سال    155    9/24
از 30 تا 39 سال    150    1/24
از 40 تا 49 سال    139    3/22
از 50 تا 59 سال    64    3/10
بیش از 60 سال    68    9/10
جمع

623
در این جدول ملاحظه می شود که بالاترین درصد نمازگزاران مربوط به گروه سنی میان 20 تا 29 سال است و از آن خبر می دهدکه بیشتر نمازگزاران از جوانان هستند. این پدیده که اکثریت نمازگزاران به گروه سنی جوان مربوط باشد، خود پدیده ای پسندیده است و در مورد کهنسالان نیز ظاهرا این احتمال مطرح است که عدم تحمّل پیمودن مسافت های طولانی، یکی از عوامل کاهش حضور آنان در مساجد باشد.

5 ـ 1 ـ 2 ـ وضع تابعیت نمازگزاران؛ در جامعه آماریِ موردِ بررسی، حدود 22 ملّیت شناسایی شدند که البته در این میان بالاترین درصد، متعلّق به اتباع عربستان سعودی بود و 5/52 % از آمد و شد کنندگان به مساجد را همین گروه تشکیل می دادند. اتباع یمن با نسبت 13 %، پاکستانی ها با نسبت 12 % و مصری ها با نسبت 5/10% در رتبه های بعد قرار داشتند.

5 ـ 1 ـ 3 ـ آیا نمازگزار از ساکنان همان محله است؟ در پاسخ این سؤال که آیا نمازگزار مورد مصاحبه، از ساکنان همان محلّه ای است که در آن مسجد نمازگزارده یا از ساکنان دیگر مناطق است، کسانی که پاسخ مثبت داده بودند، حدود 82% را تشکیل می دادند و بقیه از کسانی بودند که در هنگام تحقیق حاضر به صورت عبوری در مسجد مورد مطالعه حضور یافته و آن جا نماز گزارده اند. این بدان معناست که اکثریت قاطع نمازگزاران مساجد مورد مطالعه، از ساکنان همان منطقه ای هستند که مسجد در آن قرار دارد و از این روی دیدگاهی که آنان در پاسخ به پرسش ها ارائه کرده اند انعکاسی از یک برداشت حقیقی از وضع مساجد و نگاه نمازگزاران است.

5 ـ 1 ـ 4 ـ میزان ارتباط نمازگزاران با مساجد؛ تحقیق حاضر در صدد شناخت این امر برآمده است که آیا نمازگزاران مساجدِ مورد مطالعه، بیشتر نمازهای خود را در همان مساجد به جای می آورند یا نه. داده های تحقیق حاکی از آن است که حدود 75% کل جامعه آماریِ مورد مطالعه، بیشتر نمازهای خود را در مساجد نمونه موضوع بررسی، که غالبا نزدیک ترین مسجدها به خانه های آنان بوده است، به جا می آورند.

5 ـ 1 ـ 5 ـ سطح خدمات در مساجد؛ تردیدی نسبت که سطح خدمات و تسهیلات موجود در مساجد، در حیات و پویایی آن ها و در نتیجه عنایت و اهتمام به مسجد و پاسداشت حرمت و جایگاه آن، که خواست اسلام است، تأثیر برجسته ای دارد.

شاید یکی از مهم ترین عوامل اعلام «هفته مساجد» به مدیریّت وزارت حج و اوقاف عربستان، همین اهتمام به سطح خدمات رفاهی و نظافت مساجد و فراهم ساختن برخی از نیازهای اوّلیه و ضروری آن ها باشد.

چنان که شاید آمد و شد کنندگان به هر مسجد، شایسته ترین کسان برای عهده دار شدن مسوؤلیت این گونه خدمات اساسی باشند.

5 ـ 1 ـ 6 ـ سطح نظافت مساجد؛ در این باره داده های حاصل از پژوهش حاضر، به شرح جدول زیر (جدول شماره 2) بوده است:

جدول شماره 2 ـ سطح نظافت مساجد
سطح نظاف    تشمار افراد در هر گزینه    نسبت این افراد به کلّ جامعه آماری
خوب    359    6/57%
متوسط    226    3/36%
بد    38    1/6%
جمع    623    100%
در این جدول ملاحظه می شود که 6/57 % از نمازگزاران، پاکیزگی مساجد را «خوب» دانسته اند.

5 ـ 1 ـ 7 ـ تهویه و تلطیف هوا؛ از آن روی که مکه در بیشتر فصل های سال و به ویژه در فصل تابستان دارای هوای گرم است، مسأله سرد کردن و تلطیف هوای مسجد یکی از ابعاد مهم خدمات آن به شمار می رود. در مطالعه حاضر و از رهگذر پرسش هایی که بدین امر نظر داشته و در تحلیل نتایج آن ها، وضعیت گزارش شده در جدول زیر (جدول شماره 3) به دست آمده است:

جدول شماره 3: سطح خدمات مربوط به سرد کردن و تلطیف هوای مساجد
مکه مکرمه
سطح    شمار افراد در هر گزینه    نسبت این افراد به کل جامعه آماری
خوب    494    3/79%
نامطلوب    129    7/20%
623    100%
در این جدول ملاحظه می شود که حدود 80 % از پاسخ دهندگان، سطح تهویه و تلطیف هوا را «خوب» و تنها حدود 20% آن را «نامرغوب» توصیف کرده اند که این امر نیز یا به کهنه بودن سامانه ها و دستگاه های سرما ساز مساجد و یا به عدم مراقبت و نگهداری لازم از این سامانه ها و دستگاه ها بازمی گردد و این پدیده در مورد بسیاری از مساجد، امری طبیعی است. البته این حقیقت ناگفته پیداست که وضعیت هوای مسجد در حضور نمازگزاران در مسجد و باقی ماندن آنان در این مکان پس از پایان نماز اثر فراوانی دارد؛ چرا که اگر هوای مسجد سرد و لطیف باشد، نمازگزاران به این امر ترغیب خواهند شد و در صورتی که هوا گرم و نامطلوب باشد تأثیر معکوسی خواهد داشت.

5 ـ 1 ـ 8 ـ توقفگاه های خودرو؛ مسأله توقفگاه خودرو یکی از مهم ترین موانعی است که ممکن است نمازگزار را از آمدن به مسجد باز بدارد، به ویژه در هنگامی که میان خانه او تا مسجد فاصله زیادی باشد. احتمالاً مشکل پارکینگ در مورد همه مراکز خدمات عمومی از قبیل بیمارستان ها، مدارس، اداره های دولتی و طبعا مساجد، مشکلی همگانی است که خود به مشکل در طرح و برنامه از سوی نهادهای دست اندرکار و عدم توجه کافی به این نیاز مهم باز می گردد.

در پژوهش حاضر، در این باره پرسش شده است که چه میزان توقفگاه خودرو در اطراف مساجد در دسترس است. نتایج به دست آمده از پژوهش (جدول شماره 4) روشن ساخته است که حدود 4/62% از نمازگزارانِ مورد مصاحبه، بر این عقیده بوده اند که در دسترسی به پارکینگ در مجاورت مسجد با مشکل مواجه هستند، در حالی که حدود 6/37 % چنین اظهار کرده اند که در این باره مشکلی ندارند. این پاسخ بیشتر در مورد آن دسته از مساجدی دیده می شودکه در برخی از محله های جدید شهر مکه ساخته شده اند یا امکان استفاده از خیابان به عنوان محل توقف خودرو در جوار مسجد وجود داشته است. در مواقع عادی معمولاً چنین کاری نیز صورت می پذیرد و نمازگزاران خودروهای خود را در خیابان های مجاور مسجد پارک می کنند. اما در روزهای جمعه و به هنگام نماز جمعه، از آن روی که در بیشتر مساجد پارکینگ مشخصی وجود ندارد و مردم ناگزیر می شوند خودروهایشان را در خیابان های اصلی یا حتی فرعی اطراف مسجد متوقف سازند، همین امر سبب کندی عبور و مرور در اطراف مساجد می شود. در مطالعه ای به هدف پی بردن به مقدار ضرورت توقفگاه های خودرو در اطراف مساجد، از افراد مورد مصاحبه پرسیده شده است چه مقدار با اهمیت وجود چنین توقفگاه هایی اختصاصی به عنوان حریم مسجد موافقند. در پاسخ، اکثریتی حدود 85% بر ضرورت این گونه پارکینگ های اختصاصی مساجد تأکید داشته اند تا هر نمازگزاری بتواند با آسودگی خاطر، خودرو خود را در آن جا بگذارد.

جدول شماره 4: دیدگاه نمازگزاران در مورد وجود توقفگاه در اطراف مسجد
پاسخ    شمار افرادی که این پاسخ را داده اند    نسبت این افراد به کلّ جامعه آماری
پارکینگ وجود دارد    234    6/37%
پارکینگ وجود ندارد    389    4/62%
623    100%
5 ـ 1 ـ 9 ـ فاصله میان مسجد و خانه؛ شاید مسأله مسافت؛ یعنی فاصله مکانی میان خانه و مسجد و نیز توزیع جمعیتی مساجد در مقایسه با خانه ها، در هر یک از محله های شهر یکی از مهم ترین ابعادی باشد که پژوهش حاضر بر آن تأکید داشته است.

5 ـ 1 ـ 10 ـ فاصله خانه و مسجد در وضعیت کنونی؛ درباره فاصله مساجد موجود با خانه های نمازگزاران، نتایج خوبی در این جستار به دست آمده و این نتایج، خطوط کلی ای را در باره موقعیت مطلوب مساجد و چگونگی مرکزیت آن ها در فاصله میان خانه های مسکونی در مناطق و محله های مختلف به دست می دهد (جدول شماره 5):

جدول شماره 5 ـ فاصله میان مسجد و خانه در وضعیت کنونی
فاصله اظهار شده میان خانه و مسجد    شمار کسانی کهاین گونه پاسخ داده اند    نسبت این کسان به کلّ جامعه آماری
کمتر از 100 متر    213    2/34%
از 100 تا 199 متر    108    3/17%
از 200 تا 299 متر    75    12%
از 300 تا 399 متر    57    1/9%
از 400 تا 499 متر    20    2/3%
از 500 تا 599 متر    30    8/4%
از 600 تا 699 متر    5    8/0 %
از 700 تا 799 متر    10    6/1%
بیش از 800 متر    105    9/16%
623    100%
این داده ها حاکی از آن است که حدود 2/34 % از نمازگزاران خانه هایشان در فاصله حدود 100 متر از مسجد قرار دارد و این درصد خوبی است. رتبه بعدی پس از این گروه، از آنِ کسانی است که خانه هایشان در فاصله 100 تا 199 متر از مسجد قرار دارد و خود حدود 3/17 % از مجموع افراد جامعه آماری نمونه را شامل می شوند. نکته قابل توجه در این جدول آن است که نسبت کسانی که خانه هایشان بیش از 800 متر با مسجد فاصله دارد نسبت چندان پایینی نیست و به 9/16 % می رسد. این خود حاکی از آن است که مساجد با شمار نسبتا فراوان از خانه ها فاصله زیادی دارد.

5 ـ 1 ـ 11 ـ فاصله مطلوب از دیدگاه نمازگزاران؛ در مطالعه ای به هدف آگاهی از دیدگاه های نمازگزاران درباره فاصله مطلوب میان خانه و مسجد، در مساجد احداثی در آینده، به گونه ای که دسترسی به آن ها را آسان تر سازد، نتایج زیر به دست آمده است (جدول شماره 6):

جدول شماره 6 ـ فاصله مطلوب میان مسجد و خانه از دیدگاه نمازگزاران
فاصله مطلوب از دیدگاه مصاحبه شوندگان    شمارافراددرهریک از گزینه ها    نسبت این افراد به کلّ جامعه آماری
کمتر از 100 متر    218    35%
از 100 تا 199 متر    234    6/37%
از 200 تا 299 متر    78    5/12%
از 300 تا 399 متر    32    1/5%
از 400 تا 499 متر    15    4/2%
از 500 تا 599 متر    28    5/4%
از 600 تا 699 متر    2    03 %
از 700 تا 799 متر        
بیش از 800 متر    16    6/2%
623    100%
آن گونه که در جدول ملاحظه می شود، بیشترین درصد از جامعه آماریِ مورد مطالعه، براین نظر بوده اند که فاصله مطلوب میان مسجد و خانه، میان 100 تا 199 متر است. در رتبه پس از این گروه، کسانی هستند که معتقدند فاصله مطلوب زیر 100 متر است. این گروه حدود 35% از جامعه آماری را به خود اختصاص داده اند. طرفداران فاصله مطلوب میان 200 و 299 متر نیز رتبه سوم را از آن خود کرده اند و نسبت این گروه در کلّ جامعه آماری، به حدود 5/12 % می رسد. از این روی مشاهده می کنیم اکثریت قاطع جامعه آماریِ مورد مطالعه، که نسبت 85 % از کلّ این جامعه را از آن خود کرده اند، طرفدارِ فاصله میانگین حدود 200 متر هستند.

5 ـ 1 12 ـ سهولت رسیدن به مسجد؛ در مقایسه میان فاصله مکانی و انگیزه درونی حضور در مسجد برای کسانی که فاصله کمتری دارند، در این پژوهش روشن شده است که اکثریت معتقدند رسیدن به مساجد در وضعیت حاضر، دشوار نیست (جدول شماره7):

جدول شماره7 ـ میزان سهولت در رسیدن به مسجد
سهولت یاعدم سهولت دسترسی    تعداد افراد در هر گزینه    نسبت این تعداد به کلّ جامعه آماری
دسترسی به مسجد آسان است    541    87%
دسترسی به مسجد دشوار است    81    13%
623    100%
به نظر می رسد ارائه کنندگان این پاسخ، که «دسترسی به مسجد آسان است» با برهان کسانی منطبق است که نزدیک ترین فاصله را با مسجد دارا هستند و با مشکلی به نام دوری خانه از مسجد دست به گریبان نیستد؛ چه، مشاهده می کنیم که حدود 85% از نمازگزاران از فاصله های نزدیک و پیاده به مسجد می آیند.

مطالعه حاضر همچنین روشن ساخته است که حدود 83% از پاسخ دهندگان (جامعه آماری) نماز در مسجد را بدان دلیل که مسجد به خانه های آنان نزدیک است برگزیده اند و تنها حدود 11% اظهار داشته اند: آمدنِ آنان به مسجد، به دلیل قرائت خوب امام جماعت بوده و حدود 6% نیز این امر را به وجود توقفگاه های خودرو و سهولت پارک و وسایل نقلیه خود مربوط دانسته اند.

5 ـ 1 ـ 13 ـ وضعیت مساجد؛ در تحلیل داده هایی درباره وضعیت عمومی مساجد، این نتیجه ملاحظه شده است که حدود 68% از مساجد به دست نیکوکاران ساخته شده و تنها حدود 32% از آن ها بناهای دولتی هستند. این خود بی گمان از میزان تمایل نیکوکاران در ساخت و آبادانی مساجد از پایبندی آنان به این فرمان الهی حکایت دارد که فرمود:

إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّه ِ مَنْ آمَنَ بِاللّه ِ وَالْیَوْمِ الاْآخِرِ...(11) ؛

«مساجد را تنها کسانی آباد می کنند که به خدا و روز واپسین ایمان دارند.»

از مجموع مساجد مورد مطالعه که شمار آن ها به 153 مورد می رسد، ملاحظه شده است که در 62% از آن ها نماز جمعه برگزار می شود. همچنین در نتیجه پژوهش حاضر، روشن شده است که بیشتر مساجد از واحدهای مسکونی برای امام جماعت و مؤذن برخوردار نیستند؛ چه، از میان مساجد مورد مطالعه حدود 70 % فاقد واحد مسکونی بوده و تنها حدود 30 % از آن ها از واحد مسکونی برای امام جماعت و مؤذن مسجد برخوردار بوده اند.

5 ـ 1 ـ 14 ـ وضعیت دستشویی های مساجد؛ درباره این واحد، خدماتی که به دلیل نیاز فراوان و روزانه به آن ها در مساجد از اهمیت زیادی برخوردارند، پژوهش حاضر روشن ساخته است که حدود 84% از مسجدهای مورد مطالعه، دارای دستشویی هستند، که این خود درصدی مناسب است و تنها حدود 16% فاقد چنین امکاناتی هستند، هر چند البته این وضعیت در حد همین درصد نیز پسندیده نیست.

5 ـ 1 ـ 15 ـ مدارس ویژه حفظ قرآن؛ امروزه بیشتر مدارس حفظ قرآن در مجموعه مساجد جای گرفته اند و در برخی از موارد دارای ساختمان های مستقلی در جوار مسجد هستند و در برخی دیگر نیز در داخل خود مسجد برگزار می شوند. این مدارس هم از نظر دینی دارای اهمیتی ویژه اند و هم فرزندان و جوانان جامعه را که غالبا از دانش آموزان و دانشجویان هستند، به آمد و شد به مساجد و فراگیری و تلاوت قرآن خو می دهند.

در مطالعه حاضر این نتیجه به دست آمده است که در حدود 23% از مساجد مورد بررسی، مدارس حفظ قرآن وجود دارد و حدود 77% فاقد چنین مدرسه ها یا کانون هایی هستند. البته این در حالی است که می دانیم عربستان از مدارس حفظ قرآن حمایت می کند و به شرکت کنندگان در این مدارس مقرری های ماهانه ای اختصاص می دهد و افزون بر این، نیکوکاران نیز کمک های داوطلبانه ای در اختیار این مدارس می گذارند.

5 ـ 1 ـ 16 ـ برخورداری مساجد از مؤذن؛ در مطالعه حاضر روشن شده است که درصد مناسبی از مساجد دارای مؤذن هستند (جدول شماره 8):

جدول شماره 8 ـ وضعیت برخورداری مساجد از مؤذن
وضعیت مسجد    شمار مسجد در هر مورد    درصد نسبت به کلّ جامعه آماری
بدون مؤذن    130    85%
دارای مؤذن    23    15%
153    100%
بی گمان مؤذنان در پاسداشت اذان در اوقات خاص آن و مراقبت و نظافت مسجد، نقش برجسته ای دارند و غالبا ـ در عربستان سعودی ـ به هنگام حضور نیافتن امام جماعت نیابت از او را عهده دار می شود. از این روی، وجود مؤذن از نیازهای اوّلیه هر مسجد است و اهتمام به این امر از ضرورت ها دانسته می شود.

این نیز ناگفته نماند که در عربستان سعودی اغلب مؤذنان، مانند امامان جماعت حقوق ماهیانه ای از دولت دریافت می کنند.

5 ـ 1 ـ 17 ـ سطح علمی امامان جماعت؛ در بررسی وضعیت علمی و تحصیلی امامان جماعت مساجد مورد مطالعه، روشن شد که حدود 37% آنان از مدرک تحصیلی معتبر برخوردار نیستند (جدول شماره 9):

جدول شماره 9 ـ وضعیت علمی و تحصیلی امامان جماعت مساجد
وضعیت مدرک تحصیلی*    تعداد افراد در هر مورد    درصد نسبت به کل جامعه آماری
بدون مدرک معتبر    57    37%
دارای تحصیلات تا کلاس ششم    16    11%
دارای تحصیلات تا دیپلم    25    16%
دارای تحصیلات دانشگاهی (مقطع لیسانس)    40    26%
دارای تحصیلات تکمیلی (فوق لیسانس و دکتری)    15    10%
153    100%
* به تفاوت نظام تحصیلی در عربستان و ایران توجه شود.

همانگونه که در جدول مشاهده می شود 26% از افراد جامعه آماری، دارای مدرک دانشگاهی در حدّ لیسانس هستند که این درصدِ بسیار مناسبی است. به همین تعداد؛ یعنی حدود 26% نیز تحصیلاتی در حد پایان مقطع متوسطه یا پایان مقطع نخست تحصیلی (پایه ششم) دارند و جالب آنکه حدود 10% هم از تحصیلات تکمیلی مانند فوق لیسانس برخوردار هستند. این خود حاکی از این نوید است که دارندگان مدارج علمی بالا به عهده دار شدن جماعت روی آورده اند. این امر به ویژه هنگامی اهمیت می یابد که بدانیم چنین امامان جماعتی معمولا به خوبی از عهده قرائت قرآن، مسأله مخارج حروف و رعایت تجوید برمی آیند و ممکن است وجود چنین کسانی موجب ادای هر چه درست تر و زیباتر نماز شود و خود بر اقبال مردم به نماز جماعت بیفزاید.

ناگفته پیداست که امام جماعت با چگونگی قرائت و نماز خود و با طول ندادن به نماز و سخت گیری نکردن بر نمازگزاران، نقش مهمی را در ترغیب مردم به مسجد دارد و در صورتی که روشی برعکس در پیش بگیرد، می تواند موجب گریز مردم شود. این حقیقت، هم در مطالعات میدانی و نظرسنجی از نمازگزاران به اثبات رسیده است و هم نوع رفتار مردم آن را گواهی می کند.

5 ـ 2 ـ 1 ـ پراکندگی کنونی مساجد مکه؛ برای آنکه بتوانیم تصویری روشن از وضعیت کنونی مساجد مکه و پراکندگی آن ها درمناطق مسکونی مختلف این شهر به دست دهیم، به مطالعه ای میدانی در سه محله یا منطقه مکه پرداختیم که عبارتند از:

1 ـ منطقه عزیزیه

2 ـ منطقه زاهر

3 ـ منطقه جرول

برای رسیدن به درکی روشن از مساجد این سه منطقه، نخست همایش میدانی درباره این محلّه ها انجام یافت، سپس مشاهدات به دست آمده بر روی نقشه ثبت گردید و سرانجام مساجد موجود در این مناطق بر روی نقشه علامت زده شدند. (جدول شماره 10).

جدول شماره 10ـ شمار مساجد موجود در سه منطقه مورد بررسی
نام محله یا منطقه    تعداد مساجد موجود
عزیزیه    27
زاهر    39
جرول    19
جمع    85
برای پی بردن به فواصلی که نمازگزاران از خانه تا مسجد طی می کنند در هر یک از مساجد مورد مطالعه، چند مسجد به عنوان نمونه و همچنین شماری از نمازگزاران در هر منطقه به عنوان نمونه انتخاب شدند و در مطالعاتی میدانی، داده هایی درباره فاصله ای که هر کدام از آنان سپری می کنند و نیز جهتی که برای رسیدن به مسجد در پیش می گیرند گردآوری شد.

در نقشه شماره 6 که مربوط به منطقه عزیزیه است مشاهده می کنیم که در مورد بسیاری از مساجد فاصله زیادی از آن ها تا خانه های مسکونی مناطق اطراف وجود دارد. این در حالی است که در دیگر سوی در برخی از مناطق، به ویژه در جاهایی که به خیابان های اصلی مشرف هستند، شاهد نوعی کار موازی و دوباره کاری هستیم.

در منطقه عزیزیه نکته قابل ملاحظه دیگر آن است که فاصله های میان مساجد و به تبع، فاصله های میان خانه ها و مساجد، بیش از آن چیزی است که در دیگر مناطق به چشم می خورد. این امر ظاهرا به تصادفی بودن پراکندگی مساجد و عدم پیمایش لازم پیش از احداث مساجد در این منطقه باز می گردد و شاید هم در این میان بالا بودن قیمت زمین در مناطقی چون عزیزیه عامل دشوار کننده دیگری برای انتخاب محل مناسب احداث مساجد باشد.

اما نقشه شماره 7 مربوط به منطقه زاهر نشان می دهد که در برخی از نقاط این منطقه دوباره کاری زیادی مشاهده می شود و تعداد زیادی مسجد وجود دارد و در نتیجه نمازگزاران با گزینه های متعددی برای رفتن به این یا آن مسجد رویاروی هستند و فاصله کمی را نیز تا مسجد طی می کنند. اما در همین منطقه و در برخی از نقاط دیگر آن، به دلیل وجود نداشتن مسجد به تعداد لازم، نمازگزاران ناگزیر به پشت سر نهادن مسافت زیادی برای رسیدن به مسجد هستند.

اما نقشه شماره 8 مربوط به منطقه جرول تصویری کاملا متفاوت با دیگر مناطق به دست می دهد و گویای آن است که در این منطقه فاصله میان مساجد و به طور طبیعی فاصله خانه ها تا مسجدها کمتر است. این امر احتمالا به کوچک بودن این منطقه و قدمت آن در مقایسه با دیگر مناطق مکه و به تبع، فراوانی شمار مساجد در این منطقه باز می گردد. بی تردید مناطق قدیمی شهر درمقایسه با مناطق جدید، از تعداد مساجد بیشتری برخوردارند؛ چرا که رشد این مناطق کند بوده و این خود سبب می شده است فرصت و زمینه خوبی برای انتخاب مکان مناسب و دارای مرکزیت بیشتر برای مسجد بر حسب نیاز مردم وجود داشته باشد.

با ملاحظه نقشه های مناطق سه گانه عزیزیه، زاهر، و جرول می توان وضعیت کنونی مساجد در این منطقه را در این دسته بندی خلاصه کرد که ما اصولا با سه نوع خانه در این منطقه مواجه هستیم:

1 ـ خانه هایی با فاصله بسیار نزدیک به مسجد.

2 ـ خانه هایی با فاصله متوسط با مسجد.

3 ـ خانه هایی با فاصله دور با مسجد.

در خلال اجرای پژوهش حاضر، مشاهده شد که نزد بیشتر افراد نمونه مورد مطالعه نوعی احساس عدم رغبت نسبت به پشت سر گذاشتن مسافت های طولانی برای رسیدن به مسجد به منظور ادای نماز وجود دارد. این حقیقتی است که در مقایسه فاصله ها در نقشه های مناطق یاد شده نیز تأیید می شود.

5 ـ 2 ـ 2 ـ دیدگاهی درباره وضعیت مطلوب برای مساجد کنونی؛ چنان که پیشتر گذشت مطالعاتی جغرافیایی در باره رسیدن به بهترین نظریه در مورد توزیع مجدد خدمات عمومی صورت پذیرفته است. این مطالعات کوشیده تا در درجه نخست اوضاع موجود را بررسی و تحلیل کند و سپس به فرضیه ای برای توزیع مجدد این خدمات برسد وآن گاه در پرتو معیارهایی معین(12) سیاستی جدید را در خصوص تنظیم مجدد توزیع این گونه از خدمات رسم کند. این مطالعات هدفی بنیادین را در نظر داشته است و آن مرکزیت خدمت یا خدمات مورد بررسی است، به گونه ای که هر کس به آن خدمت یا خدمات نیاز داشته باشد بتواند با صرف کمترین هزینه بدان دست یابد. در این میان شاید نظریه مراکز مرکزی ( Central place theory ) نظریه ای فراگیر در بررسی مراکز خدماتی و اندازه و حجم این گونه از خدمات به شمار آید.

ما در این پژوهش کوشیده ایم پاره ای از معیارها و استانداردهای موجود را در رسیدن به شناختی از وضعیت پراکندگی مساجد ـ و وضعیت مطلوب برای آن ها در آینده ـ به کار گیریم. از همین روی نیز در پژوهش حاضر تأکید ما بر شناخت «تعداد مناسب برای مساجد در هر یک از سه منطقه مورد مطالعه بوده و این امر از سه رهگذر انجام یافته است:

1 ـ اطلاع از مساحت هر یک از مناطق سه گانه یاد شده.

2 ـ به کارگیری برخی از معادله های ریاضی برای محاسبه تعداد مطلوب و آرمانی.

3 ـ مقایسه الگوی پیشنهادی یا الگو یا وضعیت موجود و بررسی میزان تفاوت بر پایه اصول و معیارهایی که پیشتر بدانها اشاره شد.

بدین ترتیب در جریان پژوهش حاضر مساحت هر یک از مناطق سه گانه مکه مشتمل بر خیابان ها و خانه های مسکونی ـ چرا که این مناطق، مناطقی مسکونی هستند ـ اندازه گیری و سپس بر پایه معادله، نتایج لازم محاسبه شده اند. ناگفته نماند در این معادله A مساحت منطقه مورد بررسی، a ارزش عددی ثابت، s مسافت مطلوب میان مراکز خدماتی مورد بررسی و K تعداد مراکز پیشنهادی به عنوان متغیر مورد محاسبه است. در این معادله، همچنین بر پایه مطالعات پیشین که در آن ها بیشترین درصد از افراد مورد مصاحبه 200 متر را به عنوان فافصله مطلوب میان خانه و مسجد مطرح کرده بودند عدد 200 به عنوان مسافت مطلوب اتخاذ شده است. محاسبه های انجام یافته در قالب معادله فوق نتایج زیر (جدول شماره 11) را به دست داده است:

جدول شماره 11 ـ تعداد مساجد موجود و تعداد مساجد پیشنهادی در
مناطق سه گانه
نام منطقه    تعداد مساجد موجود    تعداد مساجد پیشنهادی
عزیزیه    27    35
زاهر    39    26
جرول    19    12
جمع    85    73
آن گونه که در جدول ملاحظه می شود در منطقه عزیزیه شمار مساجد فعلی 27 و تعداد مساجد پیشنهادی 35 باب است. برای تفسیر این ارقام، نظریه کریستالر به خدمت گرفته شده و ارقام یاد شده در قالب آن تحلیل شده اند. بر پایه این نظریه (و چنان که در نقشه شماره 9 می بینید) اشکالی شش ضلعی رسم می شود و سپس نقطه مرکزی هر شکل محل استقرار خدمت موضوع بررسی اعتبار می گردد.

بدین ترتیب ما می توانیم تفاوتی را نیز مشاهده کنیم که میان نقاط مختلف یک منطقه وجود دارد؛ چه برخی نقاط دارای مساجدی بیش از نیاز هستند و برخی دیگر اصلا دارای مسجد نیستند. اما الگوی پیشنهادی ما همه نقاط یک منطقه را پوشش می دهد به گونه ای که هر کس می تواند در فاصله حدود 200 متری خانه خود به مسجد دسترسی داشته باشد؛ چرا که الگوی پیشنهادی ما هر یک از مساجد در وسط دایره ای با قطر 200 متر قرار گرفته است.

آن گونه که در نقشه شماره 10 نیز ملاحظه می شود شمار مساجد پیشنهادی در مقایسه با مساجد موجود از 39 باب به 26 باب تقلیل یافته است. البته نکته دیگر هم در این منطقه آن است که توزیع کنونی مساجد کاملا تصادفیاست و گاه در آن تکرار و موازات نیز دیده می شود تا جایی که گاه میان دو مسجمد فاصله ای کمتر از صد متر است و این پدیده در بیش از یک نقطه از منطقه زاهر به چشم می خورد. از همین روی در الگوی پیشنهادی مطرح شده است که در این منطقه به جای مساجد موجود تنها 26 مسجد وجود داشته باشد و این تعداد نیز بر اساس طرحی همنواخت و با فاصله های مساوی از همدیگر توزیع شوند به گونه ای که به خوبی همه نقاط این منطقه از شهر را پوشش دهند.

اما درباره منطقه جرول، نقشه شماره 11 نشان می دهد که شمار مساجد از 19مسجد یعنی تعداد واحدهای موجود به 12 واحد به عنوان شمار پیشنهادی کاهش یافته است ؛ چه، مساحت این منطقه از شهر زیاد نیست و با آن که در الگوی پراکندگی مساجد این منطقه شاهد نزدیکی بیشتر آن ها با همدیگر هستیم اما اگر بنا باشد این تعداد در منطقه با آن مساحت محدود وجود داشته باشند سامان دهی و مراقبت از آن ها کاری آسان نخواهد بود.

آن چه را تا کنون درباره پراکندگی مساجد گذشت می توان اینگونه خلاصه کرد که الگوی پیشنهادی پراکندگی مساجد در مناطق سه گانه یاد شده از مکه تنها توصیفیس از «بایستگی ها» و بایدهای پراکندگی مساجد در این مناطق است. البته در صورتی که بنا باشد روشهای محتوی و تمرکز گرا در انتخاب بهترین و مناسب ترین محل و مسافت معقول و ناظر به مرکزیت مشخص منطقه ای اعمال گردد.

این الگویی است که دست کم در پراکندگی مراکز خدمات دینی در محله های نوساز شهر و در نقشه های جامع جدید شهرداری ها می توان از آن پیروی کرد.

پی نوشتها:

1 ـ این گفتار در هشتمین کنفرانس سازمان شهرهای عربی در ریاض، 12 رجب 1406ه . ق. ارائه شده است.

2 ـ berry , 1967.

3 ـ wagner at falkson , 1975 , orliff , 1977 , Morrill , oet al , 1978 , Abernaty of Hershey , 1971 , Dear , 1974 , Brown , et al , 1974 , Austin , et al , 1970 .

4 ـ Christaller , 1933.

5 ـ Rushton , 1973.

6 ـ Garrison , 1959.

7 ـ Homes , et , al , 1972 , Hodgart , 1978 , Gooper , 1963 , scott , 1970 , Tore gas , et , al , 1971-72 , church , et , al , 1976 .

8 . بنگرید به پیوست شماره 1

9 ـ بنگرید به پیوست شماره 2.

10 ـ Blaock , 1979 .

11 . توبه : 18

12 ـ Al . Ghamdi , 1981, Mehretu 1980 ,white , 1979.