مجله  میقات حج  بهار 1381، شماره 39 

نویسنده : سید جواد ورعی
155
فاضلین نراقی، دو تن از فقیهان نامور شیعه که دارای آثار متنوّع فقهی، اصولی، اخلاقی و عرفانی اند، به بحث حج نیز از ابعاد مختلف پرداخته اند، به مناسبت برگزاری کنگره بزرگداشت فاضلین نراقی، مروری بر مباحث حج در آثار این دو عالم جلیل داریم. یکی از این آثار که نوشته ملا مهدی نراقی است و تاکنون به چاپ نرسیده، با تفصیل بیشتری مورد توجه قرار گرفته است. ابتدا گزارشی از آثار ملا مهدی نراقی و سپس آثار فرزندش ملا احمد نراقی را ارائه می کنیم:

مناسک مکّیّه:
یکی از آثار فاضل نامور ملاّمهدی نراقی در موضوع حج، رساله ای است با عنوان «مناسک مکیّه». این رساله که تاکنون به چاپ نرسیده و به همت دست اندرکاران برگزاری کنگره «فاضلین نراقی» نسخه ای خطی از آن به دست آمده، در اعمال و مناسک حج تمتع است. نویسنده در آغاز این رساله، انگیزه خود از نگاشتن این اثر و نیز علت نامگذاری آن را چنین بیان می کند:

«اما بعد، چنین گوید ذرّه احقر، مهدی ابن ابی ذر ـ عفااللّه عنهما ـ که چون این بی بضاعت قبل از این رساله مبسوطه در اعمال و مناسک حج نوشته بود، به سبب اشتمال آن بر اکثر اعمال و آداب مستحبّه، ضبط آن بر جماعتی که بهره ازعلم ندارند، مشکل بود، لهذا این رساله رابنابر التماس بعضی از برادران دینی جمع نمود در اعمال واجبه حجّ تمتع، نه قِران واِفراد؛ زیرا که واجب بر جماعتی که منزل ایشان از شانزده فرسخ بیشتر باشد، حج تمتع است و حج قِران و اِفرادفرضِ جماعتی است که منزل ایشان در مکه کمتر از شانزده فرسخ باشد و از برای تمامیّت فایده این رساله، قدر ضروری از زیارت پیغمبر و فاطمه و ائمه بقیع علیهم السلام به آن ضمّ نمود و چون تمام آن در مکه معظمه شد، آن را «مناسک مکیّه» مسمّی نمودم.»

این رساله حاوی دو باب؛ «عمره تمتع» و «حجّ تمتع» و یک «خاتمه» است. در باب اول پنج فصل برای تبیین اعمال پنج گانه عمره تمتع گشوده است:

باب اول
فصل اوّل :
در آغازین فصل باب اوّل، به بحث احرام پرداخته و در معرفی مواقیت پنجگانه، علاوه بر بیان احکام مربوط به آن، مواضع دقیق آنها را نیز مشخص کرده است؛ مثلاً درباره «ذوالحُلیفه» می نویسد:

مشتمل است بر مسجد شجره از برای اهل مدینه و ایشانی که از راه مدینه می روند و احوط و اقوی آن است که احرام از اصل مسجد شجره گرفته شود، نه از خارج آن و اگر چه از ذوالحلیفه باشد. و مسجد شجره تخمینا در یک فرسخی مدینه است و آن فضایی است که آثار دیوار بر آن احاطه نموده است و بالفعل دیواری ندارد و در سمت چپِ راه است نسبت به کسی که از مدینه به مکه می رود و نزدیک است به گودالی عمیق که آن را «بئر علی» گویند و متصل به آن بئر مخصوص، مربّعِ بزرگی است که آب از آن چاه می کشند و به آن حوض می ریزند از جهت استعمال. و بنایی که متصل است به فضای مسجد و در سمت قبله آن است و تخمینا نصف آن در سمت چپ است نسبت به کسی که داخل شود. سقف دارد، اما نصف دیگر [که] دیوار دارد لکن سقف ندارد و آثار سقف دارد و معلوم نیست که از مسجد باشد، پس احوط آن است که در آنجا نیز احرام بسته نشود و همچنین باید در معرس نبی احرام بسته نشود و آن مسجد کوچکی است که در سمت چپ مسجد شجره است و تخمینا یک میدان اسب از آن دور است...»

به لحاظ معین نبودن اماکن و راهنمایی حجاجی که به صورت پراکنده عازم حج می شدند، فاضل نراقی در مباحث دیگر نیز کم و بیش به تعیین حدود و ثغور اماکن توجه نموده است؛ مثلاً: درباره این مطلب که زائر هنگام مشاهده خانه های مکه باید تلبیه گفتن را ترک کند، می نویسد:

«مشاهده خانه های مکه در وقتی که بر بالای عقبه رود که آن را عقبه مدنیّین و عقبه ابوطالب گویند و در پای آن از سمت مکّه قبرستان معلاّة و ذی طوی واقع است.»

فصل دوم
در این فصل مباحث مربوط به طواف را مطرح کرده، برای معرفت و شناخت حدّ حرم علایمی را مشخص ساخته است. در تبیین این مطلب که هنگام شروع طواف، باید جزء اول بدن محاذی جزء اول حجرالأسود باشد، به تناسب اطلاعاتی را در خصوص حجرالأسود ارائه نموده، می نویسد:

حجرالأسود در ازمنه سابقه شکسته شده است و حال هفده یا هیجده سنگ سیاه است که به یکدیگر وصل نموده اند و بر اطراف آن لاک ریخته اند و اطراف لاک را نقره گرفته اند و در سنه 1188 که فقیر به زیارت بیت اللّه شرفیاب گردید، در روز 14 ذیحجه سال مذکور، دو تنگه نقره، که اطراف آن مطلاّ است، بر در حجر نصب نموده اند؛ به نحوی که همه نقره های سابق را و اکثر لاک ها را پوشانیده، لیکن قلیلی از لاک ها که متصل به ابتدای اجزاء حجر است، ظاهر است و بر بالای تیک های نقره صُرب ریخته اند...»

و در ادامه می فرماید:

«چون یافتن جزء اوّل حجرالأسود مشکل است، باید علامتی در زمین پیدا نمود که برابر جزء اوّل حجر باشد...»

البته هم اکنون که خطی تیره رنگ محاذی حجرالأسود بر سنگفرش های مسجدالحرام نقش بسته، مشکلی از این جهت وجود ندارد. اما در گذشته که از اینگونه علایم خبری نبود، فقها به منظور راهنمایی مردم به بیان چنین نکاتی هم عنایت داشته اند.

فصل سوّم
مؤلف فقیه رساله، در فصل سوّم به احکام مربوط به نماز طواف پرداخته و در فرض تقیّه، نماز طواف با دستان بسته را تجویز نموده است، فرضی که امروزه منتفی است.

فصل چهارم و پنجم
فصل های پایانی نخستین باب، به احکام مربوط به سعی و تقصیر اختصاص یافته است.

باب دوم
حاوی احکام و اعمال حج تمتع است که سیزده عمل آن در شش فصل تنظیم گردیده است.

در بخش آداب و مستحبات نیز به بیان حدود مسجد الحرام درعصر نبوی پرداخته و این نکته را یاد آورد شده که مواضع مختلف در مسجد در فضیلت با یکدیگر تفاوت دارند. مصلاّی حضرت رسول صلی الله علیه و آله را افضل اماکنِ مسجد شمرده که میان «رکن یمانی و حجرالأسود، نزدیک به دیوار خانه و موضع سجده نیز متصل به شاذروان است».

در همین بخش بعضی از اماکن متبرکه مکه؛ مانند خانه خدیجه، مولد نبی، قبرخدیجه،قبرآمنه، قبرعبدالمطّلب و قبر ابوطالب را نیز معرفی کرده است.

خاتمه
خاتمه رساله به آداب زیارت پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله ، فاطمه زهرا علیهاالسلام و ائمه بقیع علیهم السلام اختصاص دارد.

مؤلف ضمن بیان آداب زیارت، به طور دقیق محلّ آمد و شد زائران را تشریح کرده، که برای علاقه مندان به تعیین مواضعِ اماکن متبرکه در اطراف حرم نبوی و قبرستان بقیع مفید است. همچنین وضعیّت مکانی این اماکن را که متأسفانه امروزه از بین رفته، به طور دقیق گزارش کرده است.

در معرفی قبه های بقیع می نویسد:
«اول قبّه که برابر قبه ائمه بقیع و در سمت چپ آن است، نسبت به کسی که از مدینه بیرون آید، قبه ای است که در آن رقیه و زینب و امّ کلثوم دختران پیغمبر، و زینب و امّ کلثوم دختران حضرت امیر وفاطمه صغری دختر حضرت امام حسین علیهم السلام مدفونند.

و قبّه ای که متّصل به قبّه دختران است، قبه زنان پیغمبر است و همه زنان پیغمبر است و همه زنان آن حضرت در آن جا مدفونند مگر خدیجه و میمونه، و قبّه ای که متصل به قبه زنان است، قبّه عقیل است و بعد از آن دو قبّه است؛ یکی از مالک سرمذهب سنّیان و دیگری از نافع قاری و بعد از آن دو قبّه، قبّه ای است بزرگ تر که در آن ابراهیم پسر حضرت رسول مدفون است و ضریحی دیگر در آن است که در آن جا عثمان بن مظعون و عبداللّه ابن مسعود و عبد الرحمن بن عوف مدفونند، و در انتهای قبرستان دو قبّه است؛ یکی آن که در طرف راست و در بالای آن شبیه به میلی است، مشهورِ سنّیان آن است که از عثمان بن مظعون است و بعضی می گویند از عثمان بن ولید است و آن که در طرف چپ است، از حلیمه سعدیّه، مادرِ رضاعی پیغمبر است و قبه ای که از قبرستان خارج [است] و در نخلستان واقع است از فاطمه بنت اسد است و قبه ای که در ابتدای بقیع متصل به دروازه است، قبّه ای استکه عمّه های پیغمبر؛ صفیه و عاتکه در آن مدفونند.»

نکات متعددی از این گزارش استفاده می شود؛ یکی آن است که بنای گنبد و بارگاه و قبّه و ضریح اختصاص به شخصیت های مورد احترام شیعیان نداشته، بلکه اهل سنت نیز برای شخصیت های خویش قبّه و ضریح می ساختند و این سنّتی پسندیده در میان عموم مسلمانان بوده و شبهات مطرح شده در دهه های اخیر، از اختصاصات وهّابیان است که نه مقبول شیعیان است و نه مقبول پیروان مکاتب اهل سنت.

«حج» در آثار دیگرِ ملا مهدی نراقی
همان طور که فاضل نراقی در مناسک مکیّه یادآور شده، او رساله ای مبسوط در اعمال و مناسک حج نگاشته است. ولی ما از این رساله اطلاعی به دست نیاوردیم.

«جامع السعادات»
اثر دیگر نراقی که به تفصیل از «اسرار و معارف حج» سخن گفته، اثر معروف اخلاقی او به نام «جامع السعادات» است. او در جلد سوم این کتاب، در مقصد ششم، حج را «با عظمت ترین ارکان دین و مهمترین عاملی که بنده را به پروردگار نزدیک می کند و مهم ترین تکالیف الهی و سنگین ترین آنها و دشوارترین عبادات بدنی و برترین آنها» شمرده که روایات فراوانی در فضیلت آن در کتب روایی نقل شده و فقها نیز احکام و شرایط ظاهری آن را بیان کرده اند. از این رو، در اثر اخلاقی اش به تبیین اسرار حج و اعمال دقیق و آداب باطنی آن پرداخته که اهل معرفت عهده دار بیان آنند.

فهرست عناوینی که در این کتاب مورد بحث قرار گرفته عبارتند از:

غرض از خلقت انسان، اموری که شایسته است که حجاج بدان توجه کنند، میقات و آنچه که سزاوار است در میقات مورد توجه قرار گیرد، آداب دخول به شهر مکه، آداب طواف، آداب استلام حجرالأسود، سعی و آداب وقوف به عرفات، مشعر، رمی و قربانی و اسرار حج از زبان امام صادق علیه السلام .

در خاتمه کتاب نیز به آداب زیارت وپاره ای از اسرار معارف آن پرداخته است.

برای جلوگیری از طولانی شدن این گزارش بر دومین فصل از فصول این مقصد مرور می کنیم، امید که زائران بیت اللّه الحرام از آن بهره گیرند.

ملا مهدی نراقی معتقد است هر کس که آهنگ حج کند، باید امور ذیل را رعایت کند:

1 ـ نیّتش را در این سفر برای خدا خالص گرداند و هیچ غرض دنیوی را در آن وارد نسازد. فقط برای امتثال امر الهی عازم حج شود.

2 ـ به درگاه الهی توبه کند؛ توبه ای خالص و حقیقی و خود را برای سفر آخرت مهیّا سازد.

3 ـ عظمت بیت و صاحب بیت را در نفس خود به یاد آورد و بداند که ترک خانواده و وطن و مفارقت از دوستان و شهر و دیار برای امر مهمی است، سفری که با همه سفرهای دنیا تفاوت دارد. توجه کند که به زیارت چه خانه ای می رود و صاحب این خانه کیست؟!

4 ـ قلب خود را از هر آن چه آن را مشغول می سازد، خالی کند و خود را متوجه خدا و سفر آخرت نماید.

5 ـ سعی کند که توشه سفرش از مال حلال باشد، در این سفر انفاق زیادی کند.

6 ـ خُلق خود را نیکو گرداند و به نیکی سخن بگوید و بر تواضعش بیفزاید. همسفر خوبی برای زائران دیگر باشد.

7 ـ در این سفر سادگی را پیشه سازد، از زینت دنیا بپرهیزد و از فخر فروشی و خودنمایی دوری کند.

فاضل محقق مولی احمد نراقی نیز مبحث حج را از ابعاد مختلف فقهی و عرفانی در آثار و تألیفات مختلف خود مورد توجه قرار داده که به ارائه گزارشی کوتاه از آن می پردازیم:

«مستند الشیعه فی احکام الشریعه»
«مستند الشیعه فی احکام الشریعه» اثر نفیس فقهی ملا احمد نراقی است که بر اساس چاپ جدید آن از سوی مؤسسه آل البیت، سه جلد آن حاوی مباحث حج است که به ترتیب مباحث کتب فقهی تنظیم گردیده است. شرایط وجوب حَجّت الاسلام، حج نذری، حج نیابی، حج مستحبی، اقسام عمره و احکام آن، مواقیت و احکام آن، حج تمتع و شرایط آن، اعمال و مناسک حج و عمره تمتع، حج افراد و قران، احکام مصدود و محصور و کفّارات از جمله مباحث این اثر فقهی است. «مستند» به دلیل آن که به تفصیل اقوال فقهای گذشته و روایات مسأله را نقل و بررسی نموده، مورد توجه اساتید و فقهای حوزه های علمیه بوده و همواره از منابع درس های خارج فقه حوزه به شمار می رود.

«وسیلة النجاة»
این اثر فقهی که دو جلد بوده، جلد اول آن در مسائل طهارت و نماز و جلد دوم آن در بیان مسائل روزه، زکات، خمس، حج و جهاد تنظیم شده است.

آن طور که از متن این کتاب فقهی بر می آید، پس از نگارش مستند، به رشته تحریر در آمده و در بعضی از مواضع مؤلف به کتاب «مستند» ارجاع داده است. مباحث «کتاب الحج» در این اثر در سه مقصد تنظیم شده؛ مقصد اول: حاوی مباحث حج واجب و مستحب، استطاعت مالی، استطاعت طریقی، استطاعت بدنی و استطاعت از نظر زمان است.

مقصد دوم: به بیان اقسام عمره و حج و کیفیت آنها به صورت مجمل اختصاص دارد.

مقصد سوم: تفصیل اعمال حج تمتع و شرایط و احکام آن را در بر دارد.

در بعضی از مباحث این کتاب به تحقیقات پدر بزرگوارش در «مناسک مکیّه» اشاره کرده و بعضی از اطلاعات آن کتاب را در این اثر نقل کرده است. در خصوص موضع مسجد شجره و میقات یلملم به تحقیقات پدر ارجاع داده است.

از نکات قابل توجه آن است که نراقی بعضی از راه هایی که علما برای اطمینان از اینکه طواف از حجرالأسود شروع شده، وسواسی دانسته که نباید بدان ها اعتنا کرد، و از راه های متنوعی که پدر در «مناسک مکیّه» نقل کرده، تنها به ذکر یک مورد اکتفا کرده است. از نظر او دقّت های غیر متعارف در این خصوص احتیاط نیست بلکه وسواس است.

«رسائل و مسائل»
اثر دیگر محقق نراقی که حاوی مبحث حج است، کتاب «رسائل و مسائل» است. این کتاب شامل 815 سؤال و جواب و دوازده رساله فقهی و غیر فقهی است که به کوشش آیت اللّه رضا استادی به مناسبت بزرگداشت فاضلین نراقی در سه جلد منتشر شده است.

بحث حج این کتاب دارای دوازده سؤال و جواب در زمینه نیابت حج، طواف نساء، معذورین از حج، ارتکاب محرمات احرام و فاسد شدن عمره است. نوع سؤال ها نشان می دهد که در عصر وی زائران چه مشکلات و مسائلی در حج داشته اند. در میان سؤال کنندگان، زائران هندی نیز به چشم می خورند که حاکی از موقعیّت نراقی نزد مسلمانان کشورهای مختلف است. او در پاسخ سؤالات، فروض مختلف را مطرح نموده و با بیان دلایل فقهی به ارائه پاسخ پرداخته است.

«معراج السعاده»
اثر دیگر ملا احمد نراقی که یکی از مقاصد آن به بحث اسرار و آداب باطنی حج اختصاص یافته، «معراج السعاده» است. این کتاب که به پیروی از پدر ـ مولی مهدی نراقی ـ و به سبک کتاب نفیس «جامع السعادات» تألیف شده، در حقیقت به منزله ترجمه فارسی آن کتاب است. مباحث این مقصد در سه فصل تنظیم شده:

فصل اول: در فضیلت وشرافت حج و اینکه حج مشتمل بر ریاضت های بدنی و مالی است.

فصل دوم: در آداب باطنی که قبل از حرکت به سوی حج باید مراعات شود.

فصل سوم: در اسرار و آداب باطنی مقدمات و اعمال و مناسک حج.

بحث کوتاه ملا احمد در این کتابِ اخلاقی چکیده ای از مباحث پدر در جامع السعادات است.

آثار دیگر
از جمله آثاری که برای ملا احمد نراقی ثبت کرده اند، کتابی است با عنوان «رسالة فی وجوب الحج» که متأسفانه به این کتاب دست نیافتیم. دست اندرکاران برگزاری کنگره فاضلین نراقی بر این عقیده اند که این اثر را در کتابخانه آستان قدس رضوی شناسایی کرده اند، ولی تا کنون بدان دست نیافته اند. همچنین از کتاب دیگری با عنوان «اسرار حج» نیز به قلم ملا احمد نراقی نام برده شده که از این کتاب نیز اثری به دست نیاوردیم، بعید نیست که همان مباحث موجود در «معراج السعاده» به صورت جداگانه و جزوه ای مختصر چاپ شده باشد؛ چنان که در موارد دیگر از آثار این پدر و پسر بدان