تا به حال چند بار برایتان پیش آمده که از حوالی خیابان منوچهری، چهار راه استانبول و اطراف آن رد شده باشید و از خودتان بپرسید که آیا تمام این اشیای تاریخی که در مغازه‌های این اطراف و یا بازارچه‌هایی مثل جمعه بازار به فروش می‌رسند عتیقه هستند یا خیر و اگر عتیقه‌اند پس چگونه در دست مردم عادی به راحتی خرید و فروش می‌شوند؟
موضوع گزارشی که در پیش رو دارید به چیستی و هویت اشیای عتیقه و مسائل مربوط به آن اختصاص دارد. تعریف عتیقه، قوانین مربوط به آن در قانون اساسی و خرید و فروش این اشیا موضوعاتی است که ما در این گزارش درباره آنها با کارشناسان و متخصصان این حوزه گفت‌و‌گو کردیم. «فائق توحیدی» که از باستان شناسان باسابقه حوزه میراث فرهنگی و مدرس دانشگاه است در گفت‌و‌گو با با اشاره به تعریف عتیقه می‌گوید: تعریف عتیقه برگرفته از قانون سال 1309 است که اصل این قوانین از قانون کشور فرانسه گرفته شده است بر این اساس به اشیای منقول به جا مانده از گذشتگان که ارزش فرهنگی، تاریخی و هنری دارد عتیقه گفته می‌شود البته علاوه بر ارزش، دارا بودن 100 سال قدمت هم الزامی است.
توحیدی با اشاره به تدوین قانون بعد از انقلاب در سال 1365 درباره واژه عتیقه توضیح می‌دهد: در سال 1365 با تشکیل سازمان میراث فرهنگی اموال فرهنگی، هنری و تاریخی جایگزین واژه عتیقه شد و در حال حاضر واژه عتیقه تنها در میان مردم عامه رایج است.
وی در ادامه سخنانش ضمن تقسیم بندی این اموال می‌گوید: اموال تاریخی، فرهنگی و هنری به دو دسته منقول و غیرمنقول تقسیم می‌شوند، منقول در اینجا به اشیا و غیر منقول به بناها، محوطه‌ها و آثار تاریخی اطلاق می‌شود. هر کدام از این دو دسته خود به مجاز و غیر مجاز تقسیم می‌شوند.
این مدرس دانشگاه، علاقه مردمان در پنهان کردن اشیای تاریخی را دارای یک ریشه تاریخی می‌داند و می‌افزاید: مردم عمدتاً عادت دارند که اشیای تاریخی را پنهان کنند و یک نوع نگاه محافظه‌کارانه به این موضوع دارند، علتش هم به زمان قاجاریه برمی‌گردد به خاطر اینکه آن زمان اشیای تاریخی راهی اروپا می‌شدند و حتی فرانسوی‌ها امتیاز حفاری در مناطق شوش و خوزستان را از دولت آن دوره گرفته بودند. از طرفی در آن زمان مردم عادی هم حق حفاری داشتند و پس از کاوش و کشف شیء تاریخی سهم خود را برمی‌داشتند و به همین منظور ما تا سال‌ها قبل شاهد شغل عتیقه فروشی بودیم که از سال 1352 این شغل جمع‌آوری شد و پروانه‌های این شغل تمدید نشد و عتیقه منحصر به دولت شد.
پس از گپ با این استاد دانشگاه و دانستن سابقه تاریخی این اشیا به سراغ «جلیل گلشن» که از مدیران سابق موزه ملی در سال 1360 بوده، رفتیم تا در خصوص نگهداری این اشیا و مسیری که این اشیا طی می‌کنند تا راهی موزه شوند با او گفت‌وگو کنیم.
گلشن مطالعه و پژوهش اشیای تاریخی را راهی برای پی بردن به صعود و نزول تمدن‌ها می‌داند و می‌گوید: در قانون سال 1358 یک ماده واحده داریم که در این ماده آمده هرگونه کاوش به قصد پیداکردن اشیای تاریخی ممنوع است و انحصاراً باید در دست دولت قرار بگیرد به همین دلیل همه حفاری‌ها علمی است و پس از انجام حفاری هم باستان شناسان آن شیء کاوش شده را مورد مطالعه و پژوهش قرار می‌دهند.
وی ادامه می‌دهد: بعد اشیای عتیقه پیدا شده فهرست و تحویل ادارات سازمان میراث فرهنگی در استان مربوطه می‌شود و سپس در اداره کل اموال دولتی امور اقتصادی و دارایی فردی با عنوان «امین اموال» اشیا را تحویل می‌گیرد و همه مشخصات آن را ثبت می‌کند و آن مشخصات را به اداره کل اموال دولت و سازمان میراث فرهنگی هم می‌دهد.
مدیر سابق موزه ملی در خصوص طرح شناسنامه‌دار شدن اشیای تاریخی که اخیراً در مجلس مطرح شده ‌افزود: طرح شناسنامه‌دار کردن طرح تازه‌ای نیست و ما در آئین‌نامه حفاظت که در سال 1381 تدوین شد نیز این قانون را داشتیم اما با وجود این قوانین هنوز این طرح متأسفانه عملی نشده است.
گلشن در ادامه تصریح می‌کند: گفتنی است که سازمان میراث فرهنگی فقط وظیفه شناسنامه‌دار کردن اشیایی که در دست خودش است را ندارد و مسئول همه اشیای تاریخی از جمله آنهایی که در دست دستگاه‌های دولتی، سازمان اوقاف و حتی مردم عادی است.
این کارشناس میراث فرهنگی خروج اشیای تاریخی، فرهنگی و هنری را به‌طور غیررسمی، غیرممکن می‌داند و می‌گوید: این امر امکان پذیر نیست مگر اینکه سرقت شود.
«ابراهیم حجری»، سرپرست اداره کل موزه‌ها و اموال منقول تاریخی، فرهنگی و هنری کارشناس دیگری است که با او در خصوص فعالیت‌های این اداره با او گفت‌و گو کردیم. او در خصوص ساماندهی اموال تاریخی می‌گوید: موضوع ساماندهی و شناسایی اشیای تاریخی، فرهنگی و هنری موضوع تازه‌ای نیست و این اداره از 3 سال پیش درصدد اجرای این طرح است و در حال حاضر هم نزدیک به 300 هزار شیء از مجموع یک میلیون و 700 هزار شیء که این سازمان در اختیار دارد ساماندهی شده و در قالب یک نرم افزار جامع با نام «جام» تحویل سازمان میراث فرهنگی داده شده است.
حجری می‌افزاید: براساس پیش‌بینی‌هایی که داریم تا پایان سال 1391 همه اموال دارای شناسنامه می‌شوند و با وجود کارشناسانی که با آنها در بیرون از سازمان در ارتباطیم اطلاعات را نیز تکمیل می‌کنیم.
وی با اشاره به وجود مشکلاتی در حوزه ساماندهی این اشیای تاریخی می‌گوید: وظیفه ماست که همه اشیای تاریخی را ساماندهی کنیم اما در این پروسه مشکلاتی از قبیل اینکه مردم اعتماد نمی‌کنند که اشیا را حتی برای مرمت آن در اختیار ما قرار بدهند داریم که باید در درجه اول اعتماد‌سازی کنیم تا آنها اطلاعات آن شیء را در اختیار ما قرار دهند.
سرپرست اداره کل موزه‌ها و اموال منقول تاریخی، فرهنگی و هنری در پایان به کنترل هرساله اموال اشاره می‌کند و می‌گوید: با توجه به ارزش این اشیا آنها هر ساله کنترل می‌شوند و در گذشته ما شاهد سرقت‌های محدودی از این اشیا بودیم اما در حال حاضر با وجود تأسیساتی که در دست داریم این اتفاق دیگر نمی‌افتد.
اما آنچه در پایان این گزارش می‌توان به آن اشاره کرد اینکه؛ در شرایطی که متصدیان فرهنگی کشور تمام تلاش خودشان را برای بازشناسی هویت و میراث گرانقدر کشورمان به عمل می‌آورند سوداگران هویت این مرز و بوم در میان غفلت میراث نشینان ایران زمین تنها به پربارتر شدن حراج گران این عرصه در کشورهای عربی و غربی می‌پردازند. در این فراخنای حساس، وظیفه هر یک از شهروندان مسئول مدار این است که ضمن ارزشگذاری بر میراث ماندگار خویش به بازیابی هر چه بیشتر این عرصه کهن برای آیندگان بپردازد تا نام ایران زمین برای همیشه در صدر کشورهای با قدمت و متمدن باقی بماند.

منبع: / روزنامه / ایران ۱۳۹۰/۹/۲
نویسنده : سارا فرجی