با سیاهپوش شدن شهر، از هر گوشه و کنار نوای سوگواری به گوش می‌رسد؛ نواهایی که بیشتر پاپ هستند. البته در برخی مناطق که هنوز تعزیه سرزنده و رایج است، نواهای همراه آن به عنوان موسیقی مذهبی ناب همچنان به گوش می‌رسد.
موسیقی ردیف دستگاهی ایران نه‌تنها نغمه‌های سوگ زیادی کوک می‌کند، از آن بالاتر، تداوم و استمرار خود در طول تاریخ را مدیون مناسبت‌های دینی بویژه عزاداری محرم است. در این میان تنها این موسیقی ارکسترال است که در حوزه آثار دینی دست چندان پری ندارد و از نواهای مذهبی جامانده است.
به دلیل همین کم‌کاری موسیقیدانان و گروه‌های بزرگ ارکسترال است که این فضا به تصرف آواها و نواهای پاپ درآمده و حتی ملودی‌های محلی را هم که برآمده از یک فرهنگ ریشه‌دار هستند، به حاشیه رانده‌اند. این کمبود در حالی حس می‌شود که کشور ما به خاطر داشتن آهنگسازانی چیره‌دست، می‌تواند شاهد پدید آمدن و اجرای آثار زیادی با موضوع‌های مذهبی باشند. باز می‌توان گفت این غفلت درحالی رخ داده که آثار ارکسترال توانایی اجرا و ارتباط با مخاطب را در تمام دنیا دارند و می‌توانند وقایع مذهبی مهمی چون عاشورا را با زبان موسیقایی خود به جهانیان معرفی کند. برای آگاهی از دلایل کم‌کاری گروه‌های ارکسترال در حوزه موسیقی مذهبی، به سراغ برخی هنرمندان این حوزه رفته‌ایم و نظر آنان را جویا شده‌ایم.

موسیقی مذهبی، نگاه علمی می‌خواهد
شاهین فرهت، آهنگساز بیش از 13 سمفونی برای ارتباط بیشتر موسیقی ارکسترال با موضوع‌های مذهبی، علمی شدن این نوع موسیقی را تجویز می‌کند و با اشاره به این که موسیقی مذهبی خیلی جای کار برای ساخت آثاری در شاخه کلاسیک و ارکسترال دارد، می‌افزاید: حتی در زمینه تعزیه نیز که نوعی از موسیقی مذهبی سنتی ماست و یک نوع اپرا و مکتب محسوب می‌شود، می‌توان کارهای زیادی صورت داد تا علمی‌تر شود. هرچند این ژانر از قدیم بوده و با یک سنت خاص اجرا می‌شود، ولی این دلیل نمی‌شود که اقدامی برای عوض کردن و علمی‌تر کردن آن صورت نگیرد.
وی ادامه می‌دهد: برای ساخت آثار جدی در زمینه موسیقی ارکسترال باید سفارش‌هایی از سوی نهادها داده شود تا هنرمندان بتوانند با فراغ بال دست به خلق آثار ماندگار بزنند.
فرهت برای مثال از سعید شریفیان نام می‌برد که درخصوص تراژدی عاشورا چند سال پیش کار موفق خسوف را نوشت. البته وی ادامه می‌دهد: باید از این دست آثار با سفارش مراکز و نهادهای دولتی، بیشتر ساخته شوند و محدود به واقعه عاشورا نشوند، هرچند در این زمینه هم کم ‌کار کرده‌ایم. این‌موسیقیدان همچنین تاکید می‌کند: البته من معتقدم این قبیل آثار نباید تنها به اجرای صحنه‌ای منتهی شوند، بلکه باید باحمایت در قالب آلبوم‌های موسیقی در بازار منتشر گردند.
خالق سمفونی فردوسی و ایران معتقد است جای آثار سمفونیک ماندگار که رنگ و بوی مذهبی داشته باشد، بین دیگر انواع موسیقی خالی است و از آنجا که این آثار به مناسبت‌های خاص ساخته می‌شوند، باید از تولید آنها حمایت جدی شود.
وی می‌گوید: ما در ایران موسیقیدانانی داریم که تجربه‌های جدیدی در عرصه آهنگسازی ایجاد کرده‌اند و در فرهنگ‌مان ماندگار شده‌اند. بر این اساس و با در نظر گرفتن این ظرفیت‌ها و احترام به آنان بی‌شک می‌توان قطعات مذهبی زیادی درموسیقی کلاسیک و علمی خلق کرد.
فرهت با اشاره به اهمیت اجرای آثار کلاسیک مذهبی بازهم تاکید می‌کند: به نظرم تنها ساخت چنین آثاری مهم نیست، بلکه اجرای آن توسط ارکسترها نیز در درجه اهمیت قرار دارد. در مرحله بعد هم ضبط و انتشار این آثار باید موردتوجه قرار گیرد.

وام گرفتن از موسیقی سنتی
محمد سریر، آهنگسازی است که او نیز کمبود آثار ارکسترال در زمینه موسیقی مذهبی را می‌پذیرد و می‌افزاید: موسیقی مذهبی و به طور عام موسیقی آیینی با توجه به ریشه‌ها و سنتی که در خود دارد، از یک سابقه اجرایی برخوردار است که وقتی رعایت نمی‌شود حس لازم را در مخاطب ایجاد نمی‌کند.
وی ادامه می‌دهد: تمامی موسیقی‌های مذهبی ما بویژه جانمایه‌های آن از موسیقی ردیف دستگاهی است. اگر در مواردی موسیقی مذهبی با سازهای الکترونیک اجرا می‌شود، اساسا دور از ذات این نوع موسیقی است و برای همین باید جلوی آن گرفته شود.
سریر: اجرای موسیقی مذهبی با سازهای الکترونیک، جهت و ذهنیت مخاطب را تغییر می‌دهد و به عقیده من این نوع اجراها از اصالتی که در نغمه‌های اولیه وجود داشته دور شده‌اند
سریر با این حال معتقد است که موسیقی مذهبی قابلیت اجرا از سوی ارکسترهای بزرگ را دارد که باید روی آن کار کرد. این آهنگساز در همین ارتباط می‌گوید: از آنجا که موسیقی سوگواری، موسیقی کلامی نیست و بدون شعر و ترانه هم حزن و اندوه را القا می‌کند، می‌تواند در فرم‌های ارکسترال نیز اجرا شود. هرچند در این صورت هم باید جانمایه‌اش موسیقی سنتی باشد.
این موسیقیدان تاکید می‌کند: این اصل باید در موسیقی مذهبی همیشه رعایت شود تا بتواند ما را به موسیقی‌ها و آیین‌های اصیل مذهبی که در گذشته بوده است، نزدیک کند.

محتوای بزرگ در قالب کوچک نمی‌گنجد
طی سال‌های اخیر، حضور موسیقی پاپ در بخش نوحه‌خوانی و برگزاری مراسم سوگواری پررنگ شده به‌گونه‌ای که در بسیاری موارد حتی جایگزین موسیقی‌های اصیل گردیده است؛ اتفاقی که انتقادهای زیادی را از سوی هنرمندان این حوزه و منتقدان به همراه داشته است.
داوود گنجه‌ای، نوازنده و ردیف‌دان در این‌باره می‌گوید: رویدادهای مذهبی در قالب موسیقی پاپ نمی‌گنجد، البته این امکان وجود دارد که بتوان نام شخصیت‌ها را در یک اثر پاپ بگنجانیم، اما رویدادهای مهم مذهبی برازنده این نیستند که به وسیله موسیقی پاپ بازگو شوند. چراکه این نوع موسیقی سبک بوده و از عمق کمتری برخوردار است و هیچ وقت عمق موسیقی کلاسیک یا سنتی را ندارد.
وی ادامه می‌دهد: ما دارای رویدادهای تاریخی، مذهبی و ملی زیادی هستیم که از یک عمق تاریخی زیادی برخوردارند که به نظرم همه اینها می‌تواند موضوعات جالبی برای نوشتن آثار موسیقایی ارکسترال باشد.
سریر نیز موسیقی پاپ را برای روایت رویدادهای مذهبی مناسب نمی‌داند و می‌افزاید: اجرای موسیقی مذهبی با سازهای الکترونیک، جهت و ذهنیت مخاطب را تغییر می‌دهد و به عقیده من این نوع اجراها از اصالتی که در نغمه‌های اولیه وجود داشته، دور شده‌اند.
هرچند در ادامه وی تاکید می‌کند: البته در میان برخی موسیقی‌های پاپ، قطعاتی به گوش می‌رسد که به واسطه داشتن مایه آیینی و سنتی، یک مقدار برای مردم قابل قبول هستند، اما متاسفانه باز هم اصالت لازم را ندارند.

بنای موسیقی کلاسیک، بر پایه آثار مذهبی
شاهین فرهت که استاد دانشکده هنرهای زیباست، در باب شایستگی موسیقی ارکسترال برای انتقال مفاهیم مذهبی می‌گوید: اگر به تاریخ موسیقی جهان نگاهی بیندازید، آثار بسیار بزرگی را از آهنگسازان معروف می‌یابید که به سفارش کلیسا یا مرکزی مذهبی و به مناسبتی دینی ساخته شده‌اند.
وی ادامه می‌دهد: آهنگسازان بزرگی در دنیا وجود داشته‌اند که در فرم‌های مذهبی، آثار ماندگاری خلق کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به باخ، ویوالدی و... اشاره کرد. بر این اساس ما نیز می‌توانیم به واسطه دارا بودن آهنگسازان توانا در این حوزه، چنین آثاری داشته باشیم.

موسیقی مذهبی، برای همه سال
ساخت آثار مذهبی به بهانه یک رویداد خاص توسط آهنگسازان شکل می‌گیرد و در یک برهه زمانی اجرای صحنه‌ای می‌شود، فرهت که تاکنون آثار بی‌شماری در این زمینه از جمله سمفونی شهید، فردوسی، دماوند و... را خلق کرده در این‌باره می‌گوید: آثار بی‌شماری در جهان وجود دارد که در یک شرایط خاص سفارش داده شده‌اند و همیشه نیز اجرا می‌شوند. به نظر من اگر یک قطعه ارزش موسیقی داشته باشد، در هر زمانی می‌توان آن را اجرا کرد.
وی ادامه می‌دهد: اگر اثری برای عاشورا سفارش داده شود، از آنجا که متعلق به امام حسین(ع) است، هم در ایام محرم می‌تواند از نظر اجرایی مناسب باشد و هم در دیگر روزهای سال، زیرا اثری است که برای یک شخصیت والا ساخته شده است.

منبع: / روزنامه / جام جم ۱۳۹۰/۹/۹
نویسنده : امیرسعید بورنگ