سنگ‌نبشته‌های دوران ایران‌ باستان، زبان گویا و مستند گذشته این سرزمین هستند. برای پژوهش پیرامون فرهنگ و باورهای مردم این سرزمین و آنچه به گذشته تاریخی ایران تعلق دارد، این سنگ‌نبشته‌ها دربرگیرنده آموزه‌هایی ارزشمندند. بدون شک نقطه آغاز میراث کهن ایران، ریشه در این اسناد دارد.
در تمامی نقوش برجسته و کنده‌کاری‌های ایران‌باستان صرف‌نظر از ارزش والای هنری و میزان دقت و مهارتی که در خلق این آثار به کار رفته، نام ایزدان آریایی‌ها همانند اهورامزدا، آناهیتا، مهر، ناهید و... به چشم می‌خورند.
این وجه فرهنگی سنگ‌نبشته‌ها در عهد هخامنشی پررنگ‌تر است و در دوران اشکانی و ساسانی با اندکی تفاوت به چشم می‌خورد.
سنگ‌نبشته‌های باقیمانده از عهد اشکانیان بیانگر تنوع باورهای دینی ایرانیان آن دوران است. در این‌ آثار، پادشاه در برابر مکانی که برای اهدای قربانی و نذورات تعبیه شده بود و در بالای آن مشعل و نماد بالدار فروهر حک شده، خودنمایی می‌کند که در دستانش چیزی به عنوان نذر و نیاز قرار دارد.
در سنگ‌نبشته‌های باقیمانده از دوران هخامنشی، شهریاران این سلسله که به باورهای آسمانی، آیین‌های ملی و دینی و بویژه فرهنگ ایران بسیار اهمیت می‌دادند، پس از ستایش اهورا مزدا مردم را هم به پیروی از فرامین او سفارش می‌کردند. این موضوع در منشور کورش، سنگ‌نبشته‌های داریوش در نقش رستم، ‌بیستون، شوش و تخت‌جمشید و خشایارشاه و اردشیر در تخت‌جمشید دیده می‌شود.
در واقع شهریاران ایران، در این سنگ‌نبشته‌ها باورهای آسمانی و فرهنگی اقوام آریایی ایرانی را متناسب با زمان به‌آیندگان منتقل کرده‌اند.
به هر حال هنر ایران عهدباستان مانند ریشه سرسبزی، خرمی و جاودانگی درخت میراث فرهنگی و تمدن ایران است و باورها و آداب و رسوم اقوام ایرانی هم شاخ و برگ آن است.

نقش رستم
این اثر در دل کوه از دوران هخامنشیان که در نزدیکی تخت‌جمشید واقع شده، بر جای مانده است. برخی آثار هنری و پیکره‌ها و آرامگاه‌های شهریاران عهد هخامنشی، اشکانی و ساسانی، آتشگاه‌ها، پرستشگاه‌ها و بنایی معروف به کعبه زرتشت در روبه‌روی کوهی که نقش رستم بر آن خودنمایی می‌کند به چشم می‌خورند.
نقش رستم نمایانگر علامت‌ها و نشانه‌هایی است که پادشاهان، خاندان‌ها، نجیب‌زادگان، بزرگان اشراف ایران و شخصیت‌های بزرگ دینی و سیاسی آن دوران با آن نشانه‌ها، قابل شناسایی هستند.
قدیمی‌ترین نقش‌هایی که در نقش رستم کنده شده به نخستین پادشاهان هخامنشی از جمله کورش، کمبوجیه، داریوش و خشایارشاه تعلق دارد. الگوی معماری آنچه در نقش رستم و سایر آثار تاریخی کهن در تخت‌‌جمشید، استخر و بیشاپور بنا شدند در جنوب کازرون و نقاط دیگر را می‌توان در پاسارگاد پیدا کرد.
به بیان دیگر، آثار باستانی پاسارگاد، الهام بخش معماری‌های بعدی ایرانیان از جمله نقش رستم، نقش رجب، سر مشهد (در جنوب کازرون)، استخر، تخت‌جمشید و مناطق دیگر بوده است.
کتیبه‌ای از داریوش کبیر در نقش رستم وجود دارد که در آن از مطیع ساختن “ سکا‌های آن سوی دریا» که احتمالا در جنوب غرب روسیه سکونت داشته‌اند نام برده می‌شود.
کتیبه‌ای هم به خط آرامی در این آرامگاه وجود دارد که تقریبا تمامی قسمت‌های آن ناخوانا و از بین رفته است که به ظن قوی این کتیبه را سلوکیان از خود به‌جا گذاشته‌اند.
اردشیر و پسرش شاهپور ساسانی نیز در نقش رستم و کعبه زرتشت آثار فراوانی که حاوی شرح جنگ‌ها، فتوحات و باورهای فرهنگی و دینی‌شان است، خلق کرده‌اند. شرح درهم شکستن امپراتور روم توسط شاهپور در یک نقش برجسته که در آن والریانوس در پای او افتاده از دیگر آثار مهم نقش رستم است.
شاهپور کتیبه‌ای بر دیوار آتشگاه موجود در نقش رستم نوشته که در آن شرح کامل اقدامات حکومتی، سیاسی، نظامی و پیروزی‌ها و اعتقاداتش را توضیح می‌دهد.
آثاری از اقوام عیلامی نیز در نقش رستم به چشم می‌خورد. زبان و خط عیلامی یکی از مواردی است که کتیبه‌های عهدباستان در کنار الفبا و زبان یونانی و بابلی مورد استفاده قرار می‌گرفت و این دلیل نفوذ و اهمیت اقوام عیلامی و تمدن آنها در دوره هخامنشی است. بعلاوه اطلاعاتی در زمینه فرهنگ تمدن آنشان در آثار عیلامی نقش رستم دیده می‌شود.

کعبه زرتشت
کعبه زرتشت، عمارتی مکعبی شکل است که در مقابل ارتفاع نقش رستم قد برافراشته است. از جنبه معماری، کعبه زرتشت بسیار دقیق و ظریف ساخته شده به طوری که در مقاطعی از عهد باستان برای تعیین ساعت روزانه از آن بهره‌برداری می‌شده است.
تابش آفتاب بر این عمارت و سایه آن روی زمین موجب تعیین دقیق ساعت در طول روز می‌شد. در کعبه زرتشت، آتش مقدس برای برگزاری آیین‌های تاج‌گذاری، اعیاد و جشن‌های ملی و دینی همانند نوروز و مهرگان نگهداری می‌شد و در آن، مکانی هم برای نذورات و قربانی کردن حیوانات در مراسم تعبیه شده بود.
چنین مکانی در دیگر بناهای موجود در اطراف تخت‌جمشید از جمله نقش رجب و استخر هم وجود دارد.

نقش رجب
این اثر نیز در نزدیکی تخت‌ جمشید قرار دارد. آثاری از پیکره‌های دوران باستانی را در نقش رجب شاهدیم که علائم بازشناسی خاندان‌های ایرانی را به ما نشان می‌دهد. در نقش رجب، کرتیر، موبد موبدان ساسانی، کتیبه‌ای از خودش بر جای گذاشته که در آن انگشت خود را به نشانه احترام بلند کرده است. کرتیر به تنهایی آیین زرتشتی را تدوین، احیا و تفسیر و حتی حکم تکفیر و ارتداد برای پیروان آیین صادر می‌کرد. شاهپور، بزرگ‌ترین پادشاهی بود که از کرتیر و آموزه‌ها و برداشت‌های دینی او حمایت کرد. پیکره و سنگ‌نبشته کرتیر پشت سر شاهپور در نقش رجب، نشان از توجه شاهپور و دادن اجازه به او برای کندن این سنگ‌نبشته است، زیرا مجوز ایجاد تندیس یا سنگ‌نبشته (کتیبه) در انحصار و اختیار شاه بود. کرتیر در سنگ‌نبشته‌ای در نقش رجب منشوری دینی در باب آیین زرتشتی ارائه داده است.
سنگ نبشته‌ای دیگر پشت نقش برجسته شاهپور ساسانی از کرتیر وجود دارد که 81 سطر است و تمام آن پیرامون آیین زرتشتی سخن گفته است. سنگ نبشته‌ای مشتمل بر 59 سطر که 25 سطر آن با آنچه در نقش رجب هست، در عمارت باستانی سر مشهد واقع در جنوب کازرون پیدا شده است.

منبع: / روزنامه / جام جم ۱۳۹۰/۳/۱۷
نویسنده : قاسم آخته