تیر ماه سال 1361 عملیات رمضان با رمز یا صاحب الزمان(عج) ادرکنی در منطقه شرق بصره آغاز شد. هدف این عملیات دور کردن آتش دشمن از شهرهای جنوبی کشور و انهدام نیروهای متجاوز ارتش عراق بود. عملیات رمضان به مدت پانزده روز و در منطقه ای به وسعت هزار و ششصد کیلومتر مربع ادامه داشت.
قبل از آغاز عملیات رمضان، مسوولین و دست اندرکاران جمهوری اسلامی ایران دو مساله اساسی را رویاروی خود داشتند:
تجاوز اسراییل به جنوب لبنان و ورود به داخل خاک عراق. تجاوز اسراییل به جنوب لبنان، بی ارتباط با پیروزی های رو به گسترش جمهوری اسلامی پس از فتح خرمشهر نبود. تأثیر پیروزی های ایران، اسراییل را به وحشت انداخته بود. بحران تجاوز اسراییل به جنوب لبنان، اذهان را متوجه آنجا کرد. از طرفی هم، فروکش کردن تب و تاب انجام عملیات در جبهه‌ها ـ خصوصاً پس از فتح خرمشهر ـ طبعاً خطرات فزاینده‌ای برای جنگ و انقلاب در پی داشت. در این مرحله، فرمانده کل قوا، امام خمینی(ره) با تبیین استراتژی راه قدس از کربلا می گذرد، عملاً جهت اصلی تحرکات و اقدامات اساسی جمهوری اسلامی را خاطر نشان فرمودند. همچنین لازمه حفظ و گسترش ابتکار عمل و برخورداری از روحیه تهاجمی برای اعاده حقوق جمهوری اسلامی در شرایطی که عقب نشینی سراسری دشمن در پی شکست های سنگینی که متحمل شده بود، به منظور معطل نمودن ایران و ایجاد شرایط نه صلح، نه جنگ و حاکم ساختن وضعیت فرسایش در جنگ صورت گرفته بود ـ با ورود به داخل خاک دشمن امکان پذیر می شد.
بر این اساس عملیات رمضان طراحی شد تا قوای نظامی جمهوری اسلامی با تجمع خود در پشت رودخانه دجله و اروند و تسلط بر معابر وصولی بصره، از نظر سیاسی ـ نظامی موقعیت مناسبی را برای جمهوری اسلامی فراهم کنند.
دشمن تا قبل از فتح خرمشهر، از آنجا که این شهر را کلید بصره می دانست و امکان از دست دادن این شهر را غیرممکن می پنداشت، در شرق بصره مواضع مستحکمی نداشت. لیکن در فرصتی که به دست آورد، تغییرات مهمی را در زمین منطقه ایجاد کرد که قسمت اعظم آن، مبتنی بر تجارب بر آمده از عملیات های گذشته بود.
بدین ترتیب دشمن با احداث خاکریزهای مثلثی خطوط پدافندی مناسبی را ایجاد کرد که طراحان و مبتکران اصلی آن در گذشته اسراییلی‌ها بودند. علاوه بر این، دشمن کانالی به طول 30 کیلومتر و عرض یک کیلومتر را که مختص به امر پرورش ماهی با پمپاژ آب و احداث موانع و کمین و سنگرهای تیربار، به عنوان مانعی بازدارنده، در مقابل تعرض نیروهای خودی به سمت بصره، آماده نمود. همچنین در قسمت جنوبی منطقه که مقابل شلمچه واقع است، از سوی دشمن، آب رها شد تا مانع از عبور نیروهای اسلام شود.

مراحل پنج گانه عملیات
مرحله نخست عملیات: سه قرارگاه از سه محور با دشمن درگیر شدند و در جناح شمالی، دو تیپ به علاوه از سپاه و یک تیپ از ارتش ماموریت یافتند این جناح عملیات را، تامین نمایند. لیکن به علت وجود موانع و استحکامات مثلثی شکل و میادین مین، نیروها نتوانستند با سرعت عمل به تمامی اهداف مورد نظر دست یابند. لذا با نزدیک شدن روشنایی صبح، از ادامه پیشروی خودداری شد. در محور میانی(شمال پاسگاه زید) سه تیپ به اضافه از سپاه و یک لشکر از نیروی زمینی ارتش شرکت داشتند و به رغم این که توانستند مقداری پیشروی کنند، لیکن به مثلثی های دشمن نرسیدند. در محور جنوبی(جنوب پاسگاه زید)، چهار تیپ به اضافه از سپاه و دو تیپ از ارتش توانستند با سرعت عمل چشمگیر و قابل ملاحظه ای تمامی مواضع دشمن را در هم بکوبند و به عمق 30 کیلومتری مواضع دشمن پیشروی نمایند و خود را به نهر کتیبان، در شرق اروند و کانال ماهیگیری برسانند، به طوری که به قرارگاه فرمانده لشکر 9 زرهی رسیده، ماشین بنز فرماندهی را به غنیمت گرفته، قرارگاه را منهدم کردند و از آب کانال ماهیگیری و نهر کتیبان وضو ساختند.
در این محور نیروها به قدری به بصره نزدیک شده بودند که به راحتی چراغ های شهر را مشاهده می کردند، بدین ترتیب طی مرحله اول عملیات، 85 تانک و نفر بر و 12 توپ دشمن منهدم گردید و 71 تانک و نفربر به غنیمت گرفته شد. علاوه بر این، 2700 نفر از عناصر دشمن کشته و زخمی شده، 850 نفر به اسارت درآمدند.
مرحله دوم عملیات: از محور میانی (جنوب پاسگاه زید) با همان یگان های مرحله اول، به اضافه یک یگان قوی از سپاه دو تیپ که تحت امر قرارگاه محور جنوب بودند، آغاز شد.
در این مرحله هدف عمده، استفاده از سه پل به دست آمده (در داخل خاک عراق به وسعت 60 کیلومتر مربع) در مرحله اول و گسترش و توسعه آن تا کانال ماهیگیری (جلوی بصره) بود که در صورت دستیابی به آن فاصله، رزمندگان تا بصره از 20 کیلومتر به 12 کیلومتر تقلیل می یافت.
به دنبال تهیه عکس هوایی از منطقه عملیاتی و سایر شواهد و قرائن موجود، مشخص شد که دشمن نیروهای زرهی خود را با تجمعی بسیار وسیع آرایش داده و احتمالا مبادرت به پاتک خواهد نمود. بر این اساس مرحله سوم عمدتا به منظور انهدام تجهیزات زرهی (تانک و نفربر) تدبیر شد لذا از شرکت نیروهای زرهی خودی ممانعت به عمل آمد تا بدین وسیله نیروهای پیاده و مجهز با هر زره پوشی که مواجه شدند، آن را منهدم کنند.
مرحله سوم عملیات: این مرحله از محور میانی (جنوب پاسگاه زید) با همان نیروهای مرحله دوم به اضافه سه تیپ تقویت شد. قوای نظامی خودی در همان ساعات اولیه به صورت چشمگیری خطوط دشمن را در هم شکسته و با انهدام بخش وسیعی از تجهیزات دشمن در زمینی به وسعت 180 کیلومتر مربع، به پیشروی ادامه دادند. طی این مرحله نزدیک به هفتصد تانک و نفربر دشمن منهدم گردید؛ چهارده تانک و نفربر غنیمت گرفته شد و دو هزار و صد نفر از نیروهای دشمن کشته و زخمی شدند و دویست و پنجاه و نه نفر از آنها به اسارت درآمدند.
مرحله چهارم عملیات: این مرحله در محور جنوبی عملیات (شلمچه)، قرارگاه مزبور با دو تیپ به اضافه از سپاه و یگانی از ارتش به صورت ادغامی وارد عمل شدند، لیکن به دلیل هوشیاری دشمن و نیز موانع و استحکامات قابل توجهی که وجود داشت، عملا امکان عبور از خط اول دشمن فراهم نیامد.
مرحله پنجم عملیات: تلاش اصلی در این مرحله صورت گرفت و معطوف به محور شمالی پاسگاه زید در حد فاصل دژ مرزی عراق و خاکریزهای مثلثی دشمن شد.
طی این مرحله هفت تیپ تقویت شده از سپاه و دو تیپ از ارتش شرکت داشتند.
در آغاز درگیری همه چیز طبق روال پیش می رفت. در نتیجه نیروهای خودی توانستند گذشته از پاکسازی و الحاق، خاکریزی مناسب و دو جداره در جناح شمالی احداث نمایند. ولی از آنجایی که دقت کافی در احداث خاکریز نشده بود دشمن توانست پنج کیلومتر در آن رخنه کند.
در این فاصله نیروها نزدیک به 48 ساعت در مواضع به دست آمده مستقر شدند و عقبه امکانات پشتیبانی رزمی و خدماتی به جلو منتقل گردید، دشمن نیز که در مرحله گذشته ضرباتی اساسی متحمل شده بود عملاً تحرکی از خود نشان نداد، لیکن بنا به دلایلی، به رغم این که عملیات تا آستانه تثبیت پیش رفته بود، طی بررسی که به عمل آمد، ادامه حضور نیروها مصلحت دیده نشد. در ارزیابی عملیات رمضان می‌توان به نکاتی همچون انهدام وسیع دشمن اشاره کرد که نصب العین مراحل بعدی جنگ قرار گرفت.
ذکر این نکته لازم است که پس از فتح خرمشهر، با وجود مشکلات نظامی که در حفظ متصرفات گریبانگیرعراق شده بود، صدام در صدد بود تا با عقب نشینی از برخی اراضی ایران، نبرد از میدان های جنگ را به عرصه های سیاسی بکشاند و بدون آن که شرایط ایران برای صلح در نظر گرفته شود، با به دست آوردن وجهه صلح طلبی، هم ایران را وادار به پذیرفتن شرایط جدید خود بکند و هم با نگاهی به چندماه آینده که قرار بود میزبانی "کنفرانس سران کشورهای غیر متعهد" و ریاست آن را به مدت 8 سال عهده‌دار شود، شرایط دلخواه را به ایران تحمیل نماید.
ازطرف دیگر، ایران برای برگزاری کنفرانس غیرمتعهدها در بغداد دو راه بیشتر نداشت یا در کنفرانس شرکت نمی‌کرد که ضررهای آن برای سیاست خارجی ایران جدی بود و یا اگر شرکت می کرد، با توجه به زمینه های مناسبی که در این کنفرانس وجود داشت بعید نبود که با اقدامات برخی کشورهای موجه و متنفذ به نوعی شرایط عراق بر ایران تحمیل شود.
اما در این زمان عراق نه تنها به این اهداف نرسید بلکه ایران با اتخاذ روشی مبنی بر تداوم نبرد تا تحقق شرایط خود و نا امن کردن عراق برای کنفرانس غیر متعهدها و درکنار آن، تلاشهای مؤثر دیپلماتیک، عراق را از میزبانی "هفتمین کنفرانس سران جنبش عدم تعهد" محروم ساخت.
شهید سرلشکر خلبان عباس دوران در سی‌ام تیرماه 1361 در حین بازگشت ازعملیات بمباران پالایشگاه "الدوره" در ضلع جنوبی بغداد مورد حمله شدید پدافند هوایی و زمینی دشمن قرار گرفت و زمانی که دید هواپیما در حال سقوط است، تصمیم گرفت تا آنجا که می تواند حداکثر ضربه را به دشمن بزند و طی یک عملیات استشهادی از کمک خلبان خواست تا هواپیما را ترک کند و خود با هدایت هواپیما به سمت هتل محل برگزاری "اجلاس سران غیر متعهدها" به استقبال شهادت رفت و سرانجام پیکر پاکش پس از 20 سال به همراه 570 شهید دیگر در دوم مرداد ماه 1381 به خاک پاک میهن بازگشت.
ناگفته نماند با وجود سرسختی دشمن و شدت جنگ، عملیات رمضان دستاوردی قابل توجه داشت. یکی از دستاوردهای مهم انهدام بی سابقه تعداد زیادی از تانک‌ها و زره پوش های عراقی به ویژه تانک های پیشرفته 72T بود که در جریان نبرد نفر با تانک اتفاق افتاد. زمانی که معلوم شد گلوله های آر. پی. جی 7 و تفنگ (106) در تانک های 72T کارگر نیست رزمندگان سلحشور ما با روحیه شهادت طلبی خود را به تانک‌ها نزدیک می کردند و با پرتاب نارنجک به درون کابین خدمه تانک آن را منهدم و خدمه را به هلاکت می‌رساندند.
در پایان یاد و خاطره شهدای مظلوم عملیات رمضان را که اکثراً با لب تشنه به شهادت رسیدند گرامی داشته و به روحشان درود می فرستیم.

* منبع: سازمان حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران

منبع: / روزنامه / جمهوری اسلامی ۱۳۹۰/۴/۱۹