جبر و اختیار، یکی از پیچیده ترین مسایل در حوزه کلام اسلامی است. برخی از بررسی و تحلیل آن به شدت پرهیز می کنند، زیرا این مباحث را همانند تفکر در ذات الهی، بی حاصل و بیهوده می شمارند؛ چرا که بیرون از دایره احاطه علمی بشر و دسترسی عقل انسانی است.
با توجه به اینکه قرآن و آموزه های وحیانی به این مسأله به طور خاص و ویژه پرداخته است، بنابراین ضروری است تا به همان اندازه در آن تفکر و اندیشه ورزید؛ چرا که نقش اساسی در بینش و نگرش انسان دارد و رفتارهای آدمی را به شدت تحت تأثیر قرار می دهد. جبرگرایی و یا اختیارگرایی می تواند سبک زندگی آدمی را دگرگون سازد. از این رو، شناخت هر کسی از تبیین و تحلیل قرآن و وحی در مورد این مسئله می تواند سبک زندگی او را تغییر دهد و بینش و نگرش متفاوتی را پدید آورد.
آنچه در پی می آید، بررسی یکی از مسائل مرتبط با جبر و اختیار در آموزه های وحیانی قرآن است. نویسنده با مراجعه به آموزه های قرآنی بر آن است تا نقش لوح محفوظ را در زندگی انسان ارائه دهد.

لوح محفوظ و ام الکتاب قضای الهی
یکی از اصطلاحات قرآنی، لوح محفوظ است. این اصطلاح ارتباط تنگاتنگی با مسأله قضا و قدر الهی و جبر و اختیار دارد. از این رو، فهم آن را دشواریاب نموده است؛ چرا که مسائلی که مرتبط با حوزه های قضا و قدر یا جبر و اختیار باشد، از حوزه های سخت و دشواری است که بال اندیشه بلند بسیاری از اندیشمندان و فرزانگان را شکسته و زبانشان را به لکنت افکنده است.
بسیاری از دانشمندان، خود را ناتوان از ورود به مسایلی می دانند که مرتبط با ذات یا جبر و اختیار است؛ چرا که آن را بیرون از دایره فهم بشر دانسته و عقل بشر را ناتوان از درک آن می دانند. از این رو قلم های بسیار در این وادی سرشکسته شده و پر پرواز شاهین های آسمان بلند اندیشه هایشان سوخته است.
دسته ای به خود اجازه نمی دهند تا در این وادی در آیند یا در آسمان آن اوج گیرند و گروهی دیگر، بی محابا در عرصه سیمرغ وارد می شوند و می خواهند با پر مگس به قاف اندیشه برآیند و در ساحت قدس و عرش الهی به پرواز درآیند و از آن اوج، حقیقت جبر و اختیار را دریابند؛ در حالی که عبور از وادی سخت و دشوار حیرت، با پر مگسی شدنی نیست.
تنها شماری دریافته اند که باید با پر وحی در آسمان قدس و بر قاف عرش به پرواز در آیند و حقیقت را از دریچه شاهین تک تیز و تاز وحی بنگرند. آنان می دانند که چاره ای جز شناخت حقیقت جز به اندیشه وحیانی ندارند؛ چرا که هم جهالت و نادانی نسبت به این مسایل، گناهی بزرگ است و هم ورود به این عرصه، بی مدد اندیشه وحیانی، گمراهی و ضلالت دایمی است.
از سویی نیاز به شناخت و از سویی دیگر، آگاهی از ناتوانی عقل بشری، موجب شده تا تبیین وحیانی به عنوان مهم ترین و تنهاترین محور مسایلی از این دست باشد. بر هر کسی است تا نسبت به حقیقت قضا و قدر و جبر و اختیار آگاهی یابد؛ زیرا پذیرش هر یک می تواند نسبت رفتاری وی را با هستی دگرگون کند و رفتارهای او را به شدت متأثر سازد. کنش ها و واکنش های هر انسانی، وابسته به بینش ها و نگرش های اوست. بینش ها و نگرش هایی که ارتباط تنگاتنگی با شناخت انسان از خود، هستی و فلسفه آن دارد. هر چه شناخت انسان و همچنین اعتقادات و باورهایش به حقیقت نزدیک تر باشد، رفتارهایش به واقعیتی مرتبط به حقیقت نزدیک تر خواهد بود. از این رو گفته اند سبک زندگی هر کسی ارتباط تنگاتنگی به بینش ها و نگرش های او دارد.
قرآن، مجموعه ای کامل از دانش ها، شناخت ها، باید و نبایدهایی است که سبک خاصی از زندگی را به انسان ارایه و پیشنهاد می دهد و به عنوان راهنمای الهی دراختیار بشر است. این کتاب بر آن است تا سبک زندگی انسان را چنان قراردهد که به سادگی و آسانی بتواند حقایق را بشناسد و با واقعیت ها ارتباط برقرار کند و واقعیت ها را براساس حقایق سامان دهد.
ازجمله مسائل و مباحث که درسبک زندگی مهم است، آگاهی و شناخت نسبت به قضا و قدر و جبر و اختیار است، لذا بخشی از آموزه های قرآنی، به این مهم اختصاص یافته است. از جمله مسائل و مباحث مرتبط با قضا و قدر و جبر و اختیار مساله لوح محفوظ و ام الکتاب است.
لوح به هر صفحه از صفحه های چوب یا استخوان شانه جانوران گفته می شود که برآن چیزی نوشته می شود. (ترتیب العین، خلیل بن احمد فراهیدی، ج 3، ص 1661) اما لوح محفوظ که در آیاتی از جمله 22 سوره بروج به آن اشاره شده، لوح خاصی است که به نظر می رسد کیفیت و چگونگی آن بر ما مخفی و نهان است و بشر اطلاعاتی از آن ندارد و یا اگر دارد بسیار اندک و کم است، به گونه ای که نمی توان براساس آن نسبت به کیفیت لوح سخنی گفت و تحلیل و تبیین ارایه نمود. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 750)
آگاهی و شناخت ما از لوح محفوظ به همان میزانی است که دراخبار برای ما روایت شده است. به نظر می رسد که در قرآن غیر از اصطلاح لوح محفوظ، اصطلاح دیگری برای بیان این مقصود و منظور وجود دارد که همان اصطلاح ام الکتاب است، ام الکتاب به معنای مادر کتاب ها و نوشته ها، چیزی است که درجانب راست عرش الهی واقع شده است (جامع البیان، ج 15، جزء 30، ص 140، و نیز مجمع البیان، ج 9، 10، ص 711).
مفسران با توجه به روایات تفسیری در برخی از آیات، اصطلاح «الکتاب» را به معنای ام الکتاب و لوح محفوظ گرفته اند. به عنوان نمونه، فخر رازی با توجه به آیه 6 سوره احزاب براین باور است که مقصود از «الکتاب» دراین آیه، همان لوح محفوظ و ام الکتاب است. (محفوظ الکبیر، مفاتیح الغیب، ج 9، ص 159) همچنین علامه طبرسی واژه کتاب را در آیه 52سوریه طه به معنای لوح محفوظ دانسته است. (مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 23)
زمخشری نیز واژه امام در آیه 12سوره یس را به معنای لوح محفوظ گرفته است. این بدان معناست که از نظر مفسران بزرگ قرآن، برای اصطلاح لوح محفوظ، واژگان و اصطلاحات دیگری نیز در قرآن وجود دارد که می توان آن را با توجه به ویژگی هایی که برای لوح محفوظ گفته اند، به دست آورد.
برای اینکه با اصطلاح قرآنی لوح محفوظ و نقش آن در هستی و زندگی بشر آتش شویم، بهتر آن است پیش از هر بحثی، نگاهی به اوصاف و ویژگی لوح محفوظ از نگاه قرآن و وحی داشته باشیم.

اوصاف و ویژگی های لوح محفوظ
لوح محفوظ دارای ویژگی های چندی است که توجه به این ویژگی ها می تواند فهم ما را نسبت به جایگاه آن درمساله جبر و اختیار و قضا و قدر نیز افزایش دهد.
از جمله ویژگی های مهمی که قرآن برای لوح محفوظ برشمرده، جامعیت آن است. خداوند در آیاتی چند از جمله آیه 70سوره حج و11سوره فاطر، لوح محفوظ را کتاب جامع حوادث مربوط به همه موجودات آسمان و زمین معرفی می کند. (کشاف، زمخشری، ج 3، ص 170؛ و نیز مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 150)
اینکه خداوند در برخی از آیات از جمله آیه 4 سوره زخرف آن را با نام ام الکتاب (مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 60) معرفی کرده می توان دریافت که همه هستی در این کتاب وجود دارد؛ زیرا «ال» در الکتاب به معنای لام جنس و مفید استغراق است. بنابراین، لوح محفوظ، مادر همه کتاب هاست و چیزی بیرون از آن نمی باشد.
خداوند در آیه 75 سوره نمل و 3 سوره سبا، به جامعیت لوح محفوظ، نسبت به حقایق آسمان و زمین اشاره می کند و در آیه 61 سوره یونس تبیین می کند که همه حوادث جهان در این کتاب وجود دارد. (مجمع البیان، ج 5 و 6، ص 180) بنابراین هیچ چیز بزرگ و کوچکی در هستی نیست مگر آنکه در لوح محفوظ نگاشته شده است.(قمر، آیه 53؛ و کشاف، ج 4، ص 441) به این معنا که عالم هستی و رخدادهای آن از آغاز تا انجام در کتابی جامع به نام کتاب مبین، ام الکتاب، امام مبین و الکتاب، مسطور و مضبوط و محفوظ است. (حدید، آیه 22 و آیات دیگر)
فخر رازی با توجه به آیه 22 سوره حدید بر این باور است که منظور از کتاب همان لوح محفوظ است و مدلول آیه این است که همه حوادث زمینی پیش از وجود پیداکردن در لوح محفوظ نوشته شده است. (تفسیر کبیر، ج 10، ص 466)
در لوح محفوظ شمارش همه پدیده ها و رخدادهای عالم هستی (یس، آیه 12؛ و نیز کشاف، ج 4، ص 7) و حقایق هستی (نمل، آیه 75) ثبت و ضبط شده و امر ثبت همه رویدادهای هستی در لوح برای خداوند امری آسان است. (فاطر، آیه 11)
آسانی ثبت و درج ناگواری های واقع شده در زمین و مصیبت های وارده شده بر نفوس در لوح محفوظ، تنها بخشی از محتوای آن است (حدید، آیه 22)؛ زیرا در لوح محفوظ، ریشه و اصل همه کتاب های آسمانی و وحیانی به عنوان ام الکتاب (زخرف، آیات 3 و 4) نیز ثبت و ضبط شده است؛ از این رو به لوح محفوظ ام الکتاب گفته می شود؛ زیرا یکی از معنای ام به معنای اصل و ریشه هر چیزی است. (تفسیر کبیر، ج 9، ص 618 و کشاف، ج 4، ص 236، و نیز التحریر و التنویر، ج 5، جزء 25، ص 162)
خداوند در آیاتی از جمله 3 و 4 سوره زخرف (مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 60) و نیز 2 و 3 سوره طور (همان، ص 247) و 11 تا 13 سوره عبس و 21 و 22 سوره بروج، بیان می کند که حقیقت قرآن در لوح محفوظ وجود دارد. به این معنا که قرآن دارای حقیقتی متعالی و مکتوب در لوح محفوظ پیش از نزول به زبان عربی است.
به سخن دیگر، قرآن و هر کتاب آسمانی دیگر، حقیقتی برتر غیر از این نوشته های عربی و عبری دارد که درلوح محفوظ می باشد. در آن جا قرآن دیگر به زبان عربی نیست. فرشتگان وحی که نویسندگان قرآن از لوح محفوظ هستند (عبس، آیات 13 تا 15) آن را در جایگاهی شایسته قرار می دهند. همین قرآن از لوح محفوظ به زبان عربی نازل می شود تا کسانی که شایسته بهره مندی از هدایت آن هستند، از آن سود برند. (همان)
به هر حال، قرآن و هر کتاب آسمانی همانند دیگر موجودات هستی، دارای اصل و ریشه ای در لوح محفوظ هستند که از روی آن نسخه های زمینی زده می شود. (کشاف، ج 4، ص 702 و نیز مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 655)
از دیگر ویژگی های لوح محفوظ می توان به تغییرناپذیری آن اشاره کرد. خداوند در آیه 4 سوره زخرف، آن را کتابی محفوظ و مصون از هرگونه تغییر و نابودی برمی شمارد؛ چرا که ام الکتاب بودن آن کنایه از این معناست که مطالب آن حقی است که هیچ گونه تغییری در آن راه نمی یابد. (التحریر و التنویر، ج 5، جزء 25، ص 162)
باتوجه به آیه 22 سوره حدید می توان دریافت که هر چیزی پیش از تحقق در خارج در لوح محفوظ ثبت می شود. از جمله چیزهایی که در آن ثبت می شود، همه مصایب زمینی و بلایای جانی است. مانند خشکسالی، قحطی، کمبود گیاهان و محصولات. بیماری ها و مصیبت مرگ فرزندان و مانند آن نیز از دیگر مصیبت های جانی است که در این لوح ضبط و حفظ می شود. (مجمع البیان، ج9و 10، ص362)
هر چیزی که از سوی خداوند در لوح محفوظ و کتاب مکنون ضبط شود همان قطعیت می یابد و غیرقابل تغییر خواهد بود.
از آیه6 سوره احزاب به دست می آید که ولایت تام پیامبر(ص) بر مؤمنان و اولویت وی بر خود آنان در امورشان از جمله اموری است که در لوح محفوظ ضبط شده است. (کشاف، ج3، ص524)
همه احکام و قوانین ثابت الهی که از آن به شریعت اسلام یاد می شود و غیرقابل تغییر و تبدیل است، از جمله دیگر اموری است که در لوح محفوظ ضبط شده است. اینکه خداوند در آیه6 سوره احزاب حق وصیت به اعطای بخشی از اموال به غیر وارثان را از جمله امور ثبت شده در لوح محفوظ می شمارد، به عنوان ذکر مصداقی از احکام ضبط شده در لوح است. به این معنا که همه احکام الهی از جمله این حکم در لوح محفوظ ضبط شده و انسان ها موظف هستند تا براساس این حکم قطعی الهی که غیر قابل تغییر است عمل کنند.
به عنوان نمونه دیگر، حکم لزوم اسناد فرزند حقیقی به پدر واقعی وی، یا حکم حرمت ازدواج با همسران پیامبر(ص)، حکم مادر بودن همسران پیامبر(ص) برای مؤمنان، حکم لزوم برادر دینی دانستن فرد در صورت نشناختن پدر واقعی او، حکم نسخ شدن حکم ارث بردن به وسیله هجرت که در آیات 5و 6 سوره احزاب بیان شده، نمونه هائی از احکام الهی است که در لوح محفوظ ثبت شده و غیرقابل تغییر است.
از آیات دیگر از جمله آیه58 سوره اسراء می توان این معنا را به دست آورد که محتوای لوح محفوظ قضای حتمی و تقدیر قطعی در امور هستی از تکوین و تدوین است. به این معنا که در لوح محفوظ همه امور قطعی از احکام عالم تدوین و تکوین، نوشته و ضبط شده است. از این رو حکم ویرانی شهرها و مرگ و میر همه انسان ها پیش از فرا رسیدن قیامت به عنوان یک امر حتمی و قطعی در لوح محفوظ مقدر شده است. (مجمع البیان، ج5و 6، ص635 و المیزان، ج13، ص133)
مقدار عمر انسان ها و کم و زیاد شدن آن (فاطر، آیه11)، ثبت همه رفتارها و آثار انسان (یس، آیه12)، ثبت دقیق همه اعمالی که انسان ها انجام می دهند (مؤمنون، آیه62، جاثیه آیه29 و یونس آیه61) از جمله چیزهایی است که در لوح محفوظ ثبت و ضبط می شود.
به سخن دیگر همه چیز از گذشته و حال و آینده در آن ضبط می شود. به این معنا که کارهایی که انجام خواهد شد و کارهایی که انجام می شود در این کتاب نوشته و ضبط می شود. پس آن چیزهایی که انجام خواهد شد به عنوان قضای حتمی و آنچه انجام شده به عنوان کارنامه و گزارش اعمال در این لوح ضبط است.

نقش باور به لوح محفوظ در زندگی
اکنون به آسانی می توان درباره نقش باور به لوح محفوظ در زندگی سخن گفت؛ زیرا چنان که بیان شد، لوح دو کارکرد مهم و اساسی دارد؛ آنچه اتفاق می افتد و اتفاق افتاده در این لوح ثبت و ضبط می شود. شخصی که باور دارد که همه هستی در مسیر حکمت الهی تحت ربوبیت خداوندی حرکت می کند، هرگز نسبت به مصیبتی صبر و شکیبایی خود را از دست نمی دهد، زیرا می داند که خداوند به حکمت و علتی این مصیبت را بر او وارد ساخته است. به این معنا که تنبیه و مجازاتی است برای او یا آنکه می خواهد او را به ظرفیتی تازه و برتر برساند.
از سوی دیگر، آنچه را انجام می دهد نیز در همین لوح محفوظ ضبط و حفظ می شود و در حقیقت هرکسی خود را چنان می سازد که در لوح محفوظ ثبت می کند. (طه، آیات51و 52و مجمع البیان، ج7و 8، ص23)
چنین باور و نگرشی نسبت به حقایق هستی انسان را به سوی نوعی از زندگی می کشاند که همان سبک زندگی «لاجبر و لاتفویض بل منزله بین المنزلین» است. در چنین حالتی انسان به نوعی آرامش دست می یابد که جز از طریق فهم و درک درست لوح محفوظ و مانند آن امکان پذیر نیست. سخن در این باره بسیار و بیرون از حوصله این مقاله است. باشد با بهره مندی از همین آموزه های وحیانی قرآن، سبک زندگی خویش را قرآنی سازیم.

منبع: / روزنامه / کیهان ۱۳۹۰/۹/۷
نویسنده : علی اکبر بهرامیان