مبحث عدالت اجتماعی و جامعه مبتنی بر آن، یکی از مباحث اساسی دانش های مختلف از جمله علوم سیاسی، جامعه شناسی و فلسفه بوده است. برخلاف بسیاری از مباحث مطرح در فلسفه اخلاق، مسئله عدالت اجتماعی بیشتر در قلمرو فلسفه اجتماعی مطرح می‌شود و باید از فلسفه اجتماعی معیارها و ملاک‌های لازم را به دست آوریم، تا بتوانیم با تمسک به آن، عدالت را در جامعه بنا کنیم. عدالت اجتماعی معمولاً با مفاهیمی چون اعتدال، برابری حقوق افراد و همچنین برابری فرصت‌ها و امکانات همراه است.
هر کدام از مکاتب و دیدگاه های سیاسی رایج در دنیا، تعبیر و تفسیر خاص از مفهوم عدالت اجتماعی دارد. مارکس و دیگر سوسیالیست‌ های سده هجدهم و نوزدهم میلادی معتقد بودند که بنیادهای اجتماعی باید به گونه ای باشد که همه افراد بتوانند از آنها بهره و استفاده برابر و یکسان داشته باشند.
دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که مفهوم "استحقاق" (‏Merit‏) را به کار می برد. یعنی هر کس مطابق با حق خودش، می تواند از امکانات و مزایای جامعه استفاده نماید. یک دیدگاه به مسئله "برابری فرصت ها" (‏Equal opportunities‏) می پردازد، و اعتقاد دارد که تمامی افراد در جامعه باید از فرصت‌ها و امکانات یکسان برای حیات و رشد استعدادهای خود بهره‌مند باشند. دیدگاه دیگری نیز هست که "برابری حقوق افراد" (‏Equal‏ ‏rights‏) را به عنوان مبنای عدالت اجتماعی معرفی می‌کند. هر کدام از مکاتب و دیدگاه‌ها، مشکلات و انتقادات مخصوص به خود را دارند که با مطالعه رویکردهای نظریه پردازان آنها مشخص می شود. ‏
شاید بارزترین شخصی که در زمینه "حقوق برابر" کار می کند رونالد دورکین (‏Ronald dworkin‏) است. درباره نظریه "فرصت‌های برابر" می توان جان راولز (‏John rawls‏) را نام برد. نظریه "استحقاق" دیوید میلر (‏David miller‏) را به ذهن می‌آورد و درباره "برابر بودن شرایط زندگی افراد" که باز توزیع ثروت را می‌طلبد، در بسیاری از قلمروها، صحبت از نظریات سوسیالیستی و بویژه مارکسیستی است.
درباره عدالت اجتماعی می توان به تاریخ مدون فلسفه مراجعه نموده و نظریات سقراط یا افلاطون را بررسی کرد. در بسیاری از مکالمات سقراطی، مسئله ای که همواره ذهن را به خود مشغول می کند، مسئله عدالت است. به باور افلاطون، انسان‌ها باید دارای فضیلت (‏Virtue‏) باشند. در فرهنگ یونان و روم باستان در اینکه انسان ‌ها باید فضیلت مند باشند بحثی نیست، بلکه بحث بر سر نوع فضایل بوده و اینکه چه فضیلتی برتر است، یا اینکه اصلاً چه چیز فضیلت است و چه چیز فضیلت نیست. ‏
مثلاً افلاطون چهار نوع فضیلت را برشمرده که یکی از این فضایل "خردمندی" است. انسان با فضیلت، انسانی است که خردمندتر باشد و از خرد و عقل و هوش خود، نهایت استفاده را ببرد. فضیلت دوم شجاعت است که معنای خاص خود را دارد که پس از قرون وسطی به تدریج از فرهنگ مغرب زمین خارج شد و پس از انقلاب فرانسه دیگر از این معیارها در مباحث علوم اجتماعی خبری نیست. فضیلت دیگری که باید انسان ها داشته باشند، اعتدال و میانه‌ روی است. ‏
در فرهنگ یونان، انسان میانه‌ رو، فردی است که نه به افراط گرایش داشته باشد و نه به تفریط. افلاطون، عدالت را نوعی ارتباط هماهنگ و شکل دهنده بین این فضیلت ها می داند. مثالی که خود افلاطون می زند روشنگر این مبحث است. او می گوید یک ساختمان را در نظر بگیرید که از فنون افراد مختلف در ساختن آن استفاده شده است. بنا دیوارها را می سازد، نجار درها و پنجره‌ها را و خلاصه هر کس مطابق با فنی که می داند، کار خاصی انجام می دهد. اما لازم است یک نفر بین آنها هماهنگی برقرار کند تا آن بنا، ساختمان شکیلی شود. این فرد درست مشابه کاری را انجام می دهد که فیلسوف یا فیلسوف شاه و یا شاه فیلسوف انجام می دهد تا جامعه آنها، جامعه عادل باشد. افلاطون عدالت را در برقراری هماهنگی می داند.‏
پس از افلاطون، یکی از مباحث مهم در فلسفه سیاسی غرب، همواره مسئله عدالت بوده است. و مجدداً عدالت، اصل و هدف مباحث نظری سیاست و یا از محورهای مهم آن شده است. اما مسئله اساسی این است که بعدها جهان بینی و معرفت شناسی انسان غربی تغییر کرد و انسان مدرن دیگر نمی توانست آن گونه به جهان پیرامون خود نگاه کند و جایگاه فضیلت را در چیز دیگری می داند. البته همچنان دیدگاه‌ها و نظریات از مکتبی به مکتب دیگر و از جامعه ای به جامعه دیگر متفاوت بوده است.
در جوامع غربی، آثار زیادی در موضوع عدالت نگاشته شد. یکی از این کتاب‌هاکه اثر کلاسیک قرن بیستم به شمار می رود، کتاب "نظریه ای در باب عدالت" نوشته جان راولز می باشد. او در این کتاب چنین بیان می کند که ما می توانیم دو اصل را به عنوان اصول عدالت اجتماعی مطرح کنیم: "اول، هر کس باید از حقی برابر، متناسب با گسترده ترین نظام کلی آزادی های اساسی که با نظامی مشابه از آزادی‌ها برای همه سازگار باشد، برخوردار شود." نام این اصل، اصل آزادی است. یعنی در قانون اساسی جوامع غربی، گروهی از آزادی های بنیادین برای همه افراد، در نظر گرفته شده است و همه باید از این حق برخوردار باشند که بتوانند ازاین آزادی‌ها به طور برابر استفاده کنند. ‏ اصل دوم می‌گوید: "نابرابری ‌های اجتماعی و اقتصادی باید به گونه ای تنظیم شوند که الف) بیشترین منفعت را برای کم بهره ‌ترین افراد در برداشته باشد. ب) مناصب و مشاغل، تحت شرایط مناسب و متناسب با نظام فرصت ‌های برابر در دسترس همگان باشد." در قسمت اول بحث بر سر تقسیم مساوی ثروت در میان همه افراد نیست و بند ب می گوید که در توزیع مناصب و مشاغل، تفاوت نژاد و دین یا جنسیتی دخیل نباشد.‏ به نظر می رسد که مفهوم عدالت اجتماعی از مباحث چالش برانگیز تاریخ فلسفه سیاسی بوده است و عدم موفقیت در اجرای آن نشان می دهد که این امر با استفاده از قوانین بشری و توسط انسان های عادی قابل اجرا نیست، یعنی با توسل به قوانین الهی و احکام دینی که از طریق وحی به انسان ها رسیده و تحت رهبری فردی عادل، دیندار و عالم بتوان آن را در جامعه برقرار کرد وگرنه با تأکید صرف بر عقل آدمی و قوانین مطروح شده توسط وی نمی توان عدالت اجتماعی را در جامعه برقرار نمود.‏

منبع: / روزنامه / رسالت ۱۳۹۰/۹/۱۹
نویسنده : یعقوب نعمتی وروجنی