نگاهی به «فرهنگ جامع فرق اسلامی»
بدون شک یکی از جذاب‌ترین بخش‌های تاریخ، بررسی آرا و اندیشه‌های نحله‌های فکری است و برای ما مسلمانان بسیار دلپذیر و در عین حال ضروری است که به مطالعه چگونگی تکوین تفاسیر مختلف از دین مبین اسلام، و پیدایی و رشد فرقه‌های گوناگون در دل این دین وحیانی برآییم و در تاثیر متقابل فراز و فرود هر یک از این فرقه‌ها با دیگر ساحت‌های بشری چون پدیده‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... به غور بنشینیم.
با این وصف، دیر زمانی است که علم فرقه شناسی، رونق گذشته خود را از دست داده و در محافل حوزوی و دانشگاهی ما مهجور مانده است. این در حالی است که در روزگاران گذشته از یک طرف علم ملل و نحل و بررسی تطبیقی کلام و فقه بین المذاهب، سنت مالوف مسلمانان بوده و شیوه‌های مختلف تضارب اندیشه همچون برگزاری مناظره بین بزرگان فرق و همچنین تالیف کتبی با عناوین ملل ونحل، و مقالات و فرق سکه رایج محافل علم و اندیشه بوده است و از طرف دیگر در نزد فقهای نامدار ما فهم روایات و استنباطات شیعه بدون شناخت پیش زمینه‌های سنی آنها، ناممکن و عقیم شمرده شده است.
خوشبختانه در این اواخر نشانه‌هایی از اقبال نسل جدید پژوهنده به مباحث فرقه پژوهی دیده می‌شود. پیرامون چرایی این اقبال، به علت‌های زیر می‌توان اشاره کرد:
1- تسلط روز افزون عقلانیت انتقادی در محافل علمی که تعصبات و خودبسندگی فرقه‌ای را بیش از گذشته به چالش می‌کشد.
2- با وقوع انقلاب انفورماتیک، وگسترش علوم و رسانه‌های ارتباطی، و رشد حیرت انگیز گنجایش و سرعت در امر انبارش، گردش و پردازش اطلاعات، مرزهای ستبر بین فرقه‌ها در حال فروریزش است و لاجرم انسان مسلمان امروز در میان دو گزینه به تردید افتاده است: تعامل با دیگران یا تقابل با آنها.
3- شباهت باورنکردنی بسیاری از شبهات کلامی و اعتقادی به ظاهرمبدعانه جدید با مباحث اختلافی فرقه‌ها در قدیم.
4- اگر چه در گذشته کسانی چون بغدادی، شهرستانی، اسفراینی، ابوالحسن اشعری، ابن حزم، نوبختی، سعد اشعری، شیخ مفید و... تالیفاتی درمورد فرقه شناسی داشته اند، ولی به دلایل زیر این کتاب‌ها نسل پژوهنده معاصر را بسنده نیستند، از قبیل نگاه تند و متعصبانه فرقه‌ای نویسندگان آنها، کمبود منابع و امکانات مختلف سخت افزاری و نرم افزاری در مسیر نگارش کتاب‌های فرق، ادبیات مغلق، و همچنین این نکته مهم که تدوین غالب این کتاب‌ها به منظور یافتن مصداق برای حدیث مشهور منسوب به پیامبر اکرم(ص) در مورد افتراق دین اسلام به بیش از هفتاد فرقه و اثبات اینکه فرقه مولف همان فرقه ناجیه موعود پیامبر است، تالیف شده.
محدودیت‌ها و مشکلات برشمرده، جمعی از محققین معاصر را برآن داشته است که هر یک به نوبه خود تا حدی این خلأ موجود را بر طرف سازند که در این میان، ضمن قابل تقدیر بودن تلاش همه این دانشوران معزز، کتاب «فرهنگ فرق اسلامی» اثر مرحوم دکتر محمد جواد مشکور به دلیل اتخاذ روش علمی در استفاده از منابع دست اول و همچنین تدوین کتاب به صورت فرهنگنامه، شاخص است.
در چنین بستری، کتاب «فرهنگ جامع فرق اسلامی» تالیف جناب حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی که بر پایه دست نوشته‌های مرحوم آیت الله سید مهدی روحانی تنظیم شده است، می‌رود تا میهمان روح و اندیشه کسانی باشد که برخورد اندیشه‌ها را به جای چکاچک دشنه‌ها برگزیده اند، و بدین ترتیب مشتاقان را که مدت مدیدی است شنوای زمزمه این پژوهش سترگند، از زلال معرفت سیراب کند.
به گفته مولف که در مقدمه کتاب آورده است، ماجرای تدوین این کتاب از یک اتفاق ساده آغاز شد:
«نوروز 1382 کتابی در باره ناصر خسرو قبادیانی و رابطه اش با قرامطه بحرین را به مطالعه گرفته بودم. داستان قرامطه، کنجکاوم کرد تا در بازگشت به قم در باره آن بیشتر بدانم. پس از تعطیلات و در مباحثه سحرگاهی که با برادرم جناب حجت الاسلام حاج سید محمد روحانی دارم، از قرامطه با او گفتم. به این سودا که او که به جز علوم مرسوم دینی، با آثار دیگر نیز سرگرم و دلگرم است، مرا به کتابی و مطلبی رهنمون شود. او از دست نوشته‌های عمویش مرحوم آیت الله سید مهدی روحانی گفت.»
مولف به رغم مشغله‌های حوزوی و همچنین اجتماعی، با هفت سال کار طاقت فرسا، ضمن تدوین و تصحیح فیش برداری‌های انجام شده توسط مرحوم روحانی که کاری کارستان اما پریشان بود، به تتبع و تحقیق جهت پر کردن خلأهای کتاب می‌پردازد که این اضافات حجم وسیعی از کتاب را در بر می‌گیرد.
فقدان مشخصات کتابشناسی، علایم و ارجاعات نامفهوم، و مهم تراز همه، تعدد تصحیحات آثاری که مرحوم روحانی به آنها استناد کرده بود و در اغلب موارد با استنادهای او همخوانی نداشت و در گذر زمان تغییر یافته بودند، از مشکلات بازنویسی بود. برخی از این دست نوشته‌ها به سال‌های دهه سی و چهل باز می‌گشت و در میان آنها حتی به کتاب‌های درسی دوره دبیرستان و نیز مجلات آن زمان ارجاع داده شده بود. کتاب‌ها نیز بیشتر نایاب و یا کمیاب بودند. مولف در خلال کار وقت گیر بازنویسی فیش‌ها، یافتن مشخصات کتابشناسی و یکسان کردن نظام ارجاعات، نگارش زندگی نامه و تراجم بسیاری از کسانی که از آنها نامی برده شده بود، به فرقه‌های بسیاری برخورد می‌کرد که در آن فیش‌های خام، سخنی از آنان به میان نیامده بود. در بسیاری از کتاب‌ها نیز مطالبی یافت می‌شد که از اساس با یافته‌های مرحوم روحانی مغایر بود. علاوه بر آن، دست نوشته‌های مرحوم آیت‌الله روحانی در فصول و فرقه‌های مربوط به پس از معتزله مفقود شده بود و طبیعتاً اسامی فرقه‌هایی که در چینش الفبایی، پس از معتزله قرار می‌گرفتند باید به اصل کار اضافه می‌شد. پیداست که حل و فصل و سر و سامان دادن به همه این موارد، کاری از نو و پژوهش و تتبعی گسترده می‌طلبید. علی‌ای حال پایمردی‌های مولف در پایان تابستان 88 جواب داد و کار تالیف کتاب به انجام رسید و از آن زمان تا بهمن 89، به علت دقت زائدالوصف مولف، مصروف اعلام نویسی و ویرایش چندین باره ی کتاب شده است. این کتاب مشتمل بر پنج بخش است:
1- دست نوشت‌های مرحوم روحانی که آنها را مولف بازنویسی کرده است.
2- مآخذی که مرحوم روحانی به آنها اشاره کرده است. با این توضیح که آن مرحوم به تعداد اندکی منبع ارجاع داده است و کثرت ارجاعات در اثر حاضر در واقع محصول کاری است که پس از او توسط مولف به انجام رسیده است.
3- پی نوشت‌های توضیحی که همگی از افزوده‌های مولف است با ذکر منابع آنها.
4- تراجم کسانی که مرحوم روحانی یا خود مولف، در ضمن افزودن فرقه‌های جدید، با ذکر منبع به نام آنان اشاره کرده اند. لازم به گفتن است که همواره از نخستین منبع، بیشترین بهره برای نوشتن برده شده است.
5- افزودن نام فرقه‌های جدید که در دست نوشته‌های مرحوم روحانی اثری از آنها نیست. نام این فرقه‌ها، با وجود آن که از افزوده‌های مولف است، در متن کتاب آورده شده است تا ترتیب الفبایی کتاب حفظ شود. این فرقه‌ها با رنگ قرمز در کتاب نمایش داده شده اند.
این کتاب به دلایل زیر نسبت به همگنان سلف خویش رجحان داشته و به جرأت می‌توان انتشار این کتاب را نقطه عطفی در عرصه فرقه پژوهی دانست:
1- این کتاب به صورت فرهنگنامه و به ترتیب الفبایی تنظیم شده است که این ویژگی کتاب مزبور را تا حد یک کتاب مرجع در عرصه فرقه‌پژوهی برمی کشد.
2- جامعیت بی مانند این کتاب، آن را از کتاب‌های دیگر ممتاز می‌کند. در این کتاب ضمن درج همه فرقی که در کتاب‌های دیگر آمده است، محتوای فرقه‌های قدیم یا معاصری است که نامشان در هیچیک از کتب فوق الذکر نیامده است.
3- دقت وسواس گونه مولف در درج منابع دست اول یا متاخر در هر فرازی از مدخل‌ها، امکان پی‌جویی مستندات مدعیات کتاب را برای خواننده فراهم می‌سازد.
4- اطلاعاتی که مولف درضمن تراجم موسسین و موثرین فرقه‌ها از بسترهای مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... تکوین و رشد آن نحله‌ها می‌دهد، خواننده را در باره دادوستد این بسترهای بشری با فراز و فرود فرقه‌ها به تامل وا می‌دارد.
5- مولف ضمن اینکه اصرار به بیان این مطلب دارد که در این کتاب بررسی فرقه‌ها از نگاه یک شیعی اثنی عشری معتقد انجام شده است، درخلال کتاب، الحق از مسیر انصاف خارج نشده است.
6- به گفته مولف، این کتاب بر پایه دست‌نوشته‌های آیت الله سید مهدی روحانی تالیف شده است، که به شهادت فضلای قم استاد مسلم فرقه پژوهی بوده است. از طرفی تالیف این کتاب توسط شخصیتی صورت گرفته که هم از فضلا و مدرسین درس خارج حوزه قم است و هم از سلاله بزرگمردی است که با قیام خود زلزله در انگاره‌های پیشینی صاحبان آرا و عقاید فرق افکند و با ایجاد تغییری بنیادین در بسترهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... دنیای اسلام، امکان خوانشی جدید از آرای اصحاب فرق و نحل فراهم ساخت. این ویژگی‌های آفرینندگان این اثر، جذابیت‌های خواندن آن را دو چندان می‌کند.
منبع: / روزنامه / اطلاعات ۱۳۸۹/۱۲/۷
نویسنده : علی طبیعت‌پور
نظر شما