حیا یا شرم از صفاتی است که هم می تواند از فضایل اخلاقی و مایه تکامل آدمی باشد و هم ممکن است ‌زیانبار باشد. آنچه می تواند ضد اخلاق ومایه سقوط انسان باشد، همان است که به خجالتی و کم رو بودن ‌معروف است. ‌خجالت به این معنا که منجر به جدا شدن از اجتماع شود، یک عیب است. این همان است که در احادیث ‌اسلامی از آن به حیای احمقانه تعبیر شده است؛ حیایی که باعث شود انسان از یادگیری وظایف دینی و ‌اجتماعی شانه خالی کند، به بهانه کم رو بودن یا خجالتی بودن، بدون شک یک صفت زشت و مایه عقب ‌ماندگی در دنیا و آخرت است و چنین فردی پیشرفت نخواهد کرد، نه در کار دنیا موفق می شود و نه در کار ‌آخرت. این شخص مسئله را یاد نمی گیرد و اعمالش را باطل انجام می دهد، یا اصلا انجام نمی دهد و می‌گوید خجالت می کشم! ‌این نوع خجالت و حیا در احادیث، حیای احمقانه و جاهلانه نامیده شده است، چنان که رسول خدا (ص) می‌‌فرمایند: این نوع خجالت عامل بسیاری از عقب ماندگی ها و زیان های مادی و ‌معنوی است و اساس آن به مسائل تربیتی و محیط خانواده و برخورد بزرگترها در دوران کودکی بر می گردد ‌که بزرگترها، به ویژه والدین، بیش تر باید توجه نمایند. نوع دیگر حیا و شرم آن است که مایه تکامل است و از سقوط در منجلاب فساد جلوگیری می کند و از کمالات ‌اخلاقی به حساب می آید که نبودش بسیاری مشکلات اخلاقی و گناهان و حتی بی ایمانی را به دنبال خواهد ‌داشت. حضرت علی (ع) درباره حیای مثبت می فرمایند: حیا همچون یک سد پولادین است که به انسان مصونیت می بخشد و او را از افتادن در ورطه سقوط و ‌منجلاب گناه و فساد باز می دارد. بی حیایی و پرده دری است که آدمی را برای ورود به مهلکه ها و فسادها ‌آماده می سازد و قبح ارتکاب گناه را از دل او بیرون می برد. اگر دختری با حیا باشد، هرگز دامن خود را به ‌گناه آلوده نمی سازد و با عشوه گری و جلب توجه، آبرو و حیثیت خود و خانواده خود را فدای ‌شهوات نمی سازد. این حیاست که جوانان ما را پاکدامن می سازد و از چشم چرانی و نگاه به نامحرم باز ‌می دارد. امام صادق (ع) در تفسیر حیا می فرمایند: ذوب شدن، کنایه از خجالت کشیدن و مرتکب کار حرام نشدن است. یعنی حیا و شرم جلوی آزادی عمل را می‌گیرد، البته آزادی به معنای بی بندوباری. یعنی انسان با حیا بی بندوبار نیست؛ زبانش، دستش، پایش، چشمش، ‌اندامش، فکرش و بالاخره تمام اعضا و جوارح او تحت کنترل و مراقبت قرار می گیرد. حیا به او اجازه‌گفتن هر سخن و انجام هر عملی را نمی دهد، اعمال و رفتار خود را حساب شده انجام می دهد و از هر کاری ‌که او را سبک و بی وقار می کند و یا آبروی او را بریزد و شخصیت او را بشکند، پرهیز می کند. همان گونه ‌که بیان شد، حیا انسان ها را از ارتکاب اعمالی که نزد مردم زشت و قبیح است، باز می دارد. حیا از مردم، ‌بسیار صفت خوبی است. انسان اگر گناه را به خاطر مردم هم ترک کند، اهل نجات است، ولی چه زیبنده است ‌که انسان از خدای خویش و ملائکه مقربین حیا کند و سعی کند آبرو و اعتبار خود را نزد خدا و بندگان صالح او حفظ نماید. اگر کسی توجه داشته باشد که هرگز تنها نیست و در تمام لحظه ها کسانی با او هستند، به طور یقین مراقب ‌اعمال خود خواهد بود. اگر کسی هم حضور خدا و ملائکه او را درک کند و خود را در محضر آنها بداند، ‌همان گونه می لرزد و دست به کار ناشایست نمی زند. به ویژه اگر بداند آن کارها یادداشت و ضبط می شود و ‌روزی در بازجویی ها مورد استفاده قرار می گیرد و مدرکی علیه او می شود. امام موسی بن جعفر (ع) می فرمایند:

جوان و حیا از خویشتن
در رهنمودهای پیشوایان دینی همان گونه که سخن از حیا از خداوند، ملائکه و مردم به میان آمده به حیا از ‌خویشتن اشاره شده که شاید همان وجدان اخلاقی است که امروزه در بحث های اخلاقی و تربیتی روی آن تکیه ‌می کنند؛ زیرا انسان دارای فطرتی پاک و الهی است که اگر آزاد گذاشته شود، خود به خود زیبایی ها و خوبی‌ها و اخلاق فطری را می جوید و آنها را دنبال می کند و از زشتی ها و بدی ها بیزار می‌شود، به گونه ای که ‌اگر مرتکب اشتباه شد خود را توبیخ می کند و دچار عذاب وجدان می شود. اگر آدمی منزلت خود را بشناسد ‌و کرامت انسانی خویش را درک کند، هنگام ارتکاب گناه باید از خویش و کرامت انسانی خود شرم کند. این ‌همان است که در احادیث از آن به عنوان شرم و حیا از نفس خود تعبیر شده است. حضرت علی علیه السلام (ع) می‌فرمایند:

منبع: / روزنامه / آفتاب یزد ۱۳۸۸/۱۰/۲۳