پس از واقعه کربلا، اوضاع فرهنگی و سیاسی جهان اسلام دگرگون شده بود. مدینه به عنوان شهر مقدس مسلمان ها به کانون فساد و فحشا تبدیل شده و به لحاظ سیاسی نیز جهان اسلام در آشفتگی و التهاب و نابسامانی به سر می برد.
در چنین شرایطی امام سجاد(ع) مبارزه خود را در قالب دعا و نیایش دنبال کردند که مجموعه فرمایشات ایشان در کتاب صحیفه سجادیه جمع آوری شده است. حجت الاسلام ا... اکبری از تاریخ پژوهان حوزه علمیه قم در گفت وگویی با خراسان، صحیفه سجادیه را واکنش امام سجاد(ع) به اوضاع نابهنجار و نابسامان فرهنگی عصر خودشان توصیف کرد.

ابداع شیوه نوین مبارزه توسط امام سجاد(ع)
وی با اشاره به این که شرایط فرهنگی و سیاسی عصر امام سجاد(ع) موجب شد آن حضرت شیوه نوینی را در مبارزه ابداع کنند و در قالب دعا به مبارزه و ایفای نقش امامت بپردازند، گفت: شرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و دینی عصر امام سجاد(ع) در ایراد صحیفه سجادیه نقش بسیار مهمی داشته است و به خوبی می توان بازتاب این شرایط را در صحیفه سجادیه مشاهده کرد. وی با اشاره به این که امامت حضرت سجاد(ع) از سال ۶۱ و پس از واقعه عاشورا آغاز شد و تا نیمه های سال ۹۴ یا ۹۵ هجری یعنی بیش از ۳۴ سال ادامه داشت، افزود: محل سکونت امام (ع) در این سال ها شهر مدینه بود که شهر مقدس مسلمانان و به اصطلاح شهر قرآن، حدیث و پیامبر (ص) محسوب می شد. اما بعد از واقعه عاشورا، اتفاقاتی در جهان اسلام افتاد که اوضاع سیاسی و فرهنگی دنیای اسلام را به شدت تحت تاثیر قرار داد و شهر مقدس مسلمانان یعنی مدینه هم از این اتفاقات در امان نماند. این پژوهشگر تاریخ اسلام ادامه داد: پس از واقعه عاشورا، حکومت دچار ضعف های جدی شد و تا آستانه فروپاشیدن پیش رفت ولی دوباره احیا شد. از حدود سال ۶۱ تا ۶۷ هجری چند اتفاق مهم در دنیای اسلام رخ داد؛ واقعه عاشورا، واقعه حره و واقعه مکه که باعث به آتش کشیده شدن خانه کعبه شد، در این سال ها اتفاق افتاد که مصادف با حکومت یزید بود. قیام مختار، قیام توابین و منازعه ابن زبیر با یزید هم در این زمان اتفاق افتاد.

ایراد بخش عمده صحیفه سجادیه در فاصله سال های ۶۱ تا ۷۳ هجری
وی با اشاره به این که قسمت عمده صحیفه سجادیه در این سال ها یعنی فاصله سال های ۶۱ تا ۷۳ هجری توسط امام سجاد (ع) ایراد شده است، یادآور شد: در این سال ها ابن زبیر حکومت می کرد. زبیری ها سخت گیری های زیادی نسبت به بنی هاشم داشتند و با بنی امیه نیز در جنگ بودند. در ۱۳ سال اول دوران امامت امام سجاد(ع) اوضاع سیاسی دنیای اسلام آشفته و پریشان بود و جنگ های متعددی به وقوع پیوست.

نابهنجار شدن اوضاع مدینه
ا... اکبری به وضعیت فرهنگی دنیای اسلام در ۱۳ سال اول دوران امامت امام سجاد(ع) که به اعتقاد او در ایراد صحیفه سجادیه نقش مهمی داشته است، اشاره کرد و یادآور شد: مدینه به عنوان شهر مقدس مسلمانان در این سال ها به شهر آقازاده ها و افراد ثروتمند تبدیل شده بود. فتوحات صدراسلام غنایمی را نصیب جنگجویان کرده بود که باعث رونق این شهر شد و اهالی مدینه را ثروتمند کرد. به ویژه این که در عصر عبدالملک مروان، فتوحات مسلمانان گسترش بسیاری یافت و آن ها به مرزهای اروپا هم رسیدند و غنایم زیادی از این جنگ ها به مسلمانان رسید که مردم مدینه هم از آن بی نصیب نماندند. در چنین شرایطی مدینه که به عنوان یک شهر ثروتمند و پررونق مطرح بود. به کانون رقاصه ها و آوازخوانان و مغنیان تبدیل شده بودطوری که در این شهر کنیز خریداری می شد و به آن ها رقاصی و آوازخوانی آموزش داده می شد و سپس به چند برابر قیمت فروخته می شدند.

مرکز صدور آوازخوانان و رقاصه ها
اصلا مدینه در این زمان به مرکز صدور آوازخوانان و رقاصه ها تبدیل شده بود. منظورم این است که به لحاظ فرهنگی و عقیدتی در مدینه که امام سجاد(ع) در آن سکونت داشتند، چنین شرایطی حاکم بود. مجالس رقاصی و آوازخوانی و شعبده بازی و... در این شهر بر پا می شد. در کتاب الاغانی ابوالفرج اصفهانی فهرست بلندی از آوازخوانان مدینه و نمونه اشعار آن ها ارائه شده است.
وی افزود: علاوه بر این، شرایط سیاسی خاصی هم بر جهان اسلام حاکم بود. زبیری ها که در این سال ها حکومت را در اختیار داشتند فرستادن صلوات را در نمازهای جمعه و عیدین ممنوع کرده و سنت رسول ا... (ص) را نقض کرده بودند تا کسی اسمی از پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) نبرد. چون اگر کسی صلوات می فرستاد اهل بیت (ع) را هم شامل می شد و اهل بیت (ع) می توانستند اعلام کنند که ما مصداق این صلوات هستیم.

صلوات در مقابل خیانت زبیری ها
امام چهارم (ع) با در نظر گرفتن همه این شرایط، تدبیری تازه اندیشیدند و در قالب دعا، اهداف خود را دنبال کردند. به عنوان نمونه اگر صحیفه سجادیه را بررسی کنیم، در می یابیم که لابه لای دعاهای آن ذکر صلوات فراوان به کار رفته است. این صلوات ها در مقابله با آن خیانتی صورت گرفت که زبیری ها دنبال می کردند.

احیای دین اسلام در قالب فرهنگی
این مدرس حوزه علمیه قم با تاکید بر این که امام سجاد(ع) در اوضاع بحرانی جهان اسلام به لحاظ فرهنگی و سیاسی، به احیای دین اسلام در قالب فرهنگی پرداختند گفت: در آن زمان تحریف بزرگی در دنیای اسلام به وجود آمده بود که امام حسین (ع) با برخورد فیزیکی و با جنگ به احیای اسلام پرداختند و در ادامه حضرت زین العابدین (ع) با ابزار فرهنگی به مبارزه برخاستند و به احیای اسلام پرداختند.

ایراد صحیفه سجادیه با توجه به اوضاع فرهنگی و سیاسی جهان اسلام
ا... اکبری افزود: صحیفه سجادیه با توجه به اوضاع فرهنگی و سیاسی جهان اسلام با تاکید بر نیایش و دعا ایراد شده است.
زیرا آن زمان بسیاری از مسلمانان در مادیات و ثروت و دنیا طلبی غرق شده بودند. امام سجاد(ع) در این میان راه درست را به مردم نشان می دادند و خدا و معنویت را به یاد آن ها می آوردند.
تاکید امام سجاد(ع) بر دعا و نیایش و راز و نیاز به نوعی واکنش به شرایط فرهنگی جامعه بود. به همین دلیل است که وقتی ما صحیفه سجادیه را می خوانیم، می توانیم بازتاب شرایط فرهنگی و دینی و اجتماعی و... جامعه را در آن ببینیم.

احیای بنیان ها و اصول اصیل اسلامی در اذهان مردم
از طرفی به لحاظ سیاسی هم آن قدر جو خفقان و سرکوب شدید بود که امام (ع) راه دیگری برای مبارزه نداشتند اگر امام حسن(ع) یا امام حسین (ع) امکان نامه نوشتن و برخورد سیاسی را با حکومت داشتند، امام سجاد(ع) چنین امکانی را هم نداشتند به همین دلیل ایشان روش تازه ای را در مبارزه ابداع کردند و در قالب دعا و نیایش بنیان ها و اصول اساسی اسلام را در خاطر مردم زنده کردند، چون می دیدند که دین و اخلاق در جامعه اسلامی در حال فروپاشی و ویرانی است. از طرفی امکان برخورد فیزیکی با حکومت و دولت راهم نداشتند پس سراغ ملت رفتند تا مردم را اصلاح کنند.

مبارزه ای شبیه مبارزه پیامبر اسلام(ص)
من این رفتار و سلوک مبارزه سیاسی امام سجاد(ع) را شبیه روش پیامبر (ص) می دانم؛ زمانی که پیامبر اسلام (ص) هیچ قدرت اجرایی نداشتند، سراغ افراد می رفتند و به تبلیغ دین اسلام می پرداختند. حضرت زین العابدین (ع) نیز در این روش جدید مبارزه مثل رسول ا... (ص) به جای حکومت، سراغ مردم رفته بودند و نسبت به اوضاع آشفته فرهنگی و دینی و سیاسی در قالب دعا واکنش نشان می دادند.

منبع: / روزنامه / خراسان ۱۳۹۰/۴/۱۶