زیارت، حضور عاشقانه عاشق است در دیار معشوق، دیدار عاشقانه «زائر» است از سرای «مزور» و اعلان فروتنی دیندار است در برابر دین و پیشوایان دینی و بالاخره، زیارت اذان ایمان و دینداری و مجرای موثر و کارگشاست برای عبودیت و بندگی و مصداق کامل تولی و تبری...
(من ارادا... بدءبکم و من وحده قبل عنکم و... )(مفاتیح الجنان، زیارت جامعه کبیره)
در آموزه های اسلامی، هدف گذاری برای انسان به عبودیت و بندگی او ختم می شود و هدف پرکشیدن، بالابردن و رشد دادن انسان و سوق دادن اوست به آنچه باید باشد و زیارت مناسب ترین زمینه برای نیل به این هدف است کما این که در آموزه های متعدد دینی به این ظرافت اشاره شده است.لکن این زیارت خود دارای شرایط و آداب متعددی است که در کتاب های معتبر تعداد آن شرایط و ادب متعدد ذکر شده است. در این مقاله با بررسی، جمع بندی و همگون سازی شرایط و آداب ضمن بررسی معنا و مفهوم و ارکان به بیان مهم ترین شرایط زیارت پرداخته شده است.

معنا و مفهوم زیارت
زیارت در لغت عبارت از تمایل و میل کردن است، خواه از دور باشد یا از نزدیک و خواه با گرایش قبلی و قصد هم همراه باشد یا نه، و اعم از این که با اکرام و تعظیم «مزور» همراه باشد یا نه. اما در اصطلاح دینی، زیارت تمایلی است که افزون بر میل و حرکت حسی، قلب هم گرایش جدی پیدا کرده و نسبت به «مزور» هم با اکرام و تعظیم قلبی و انس روحی همراه باشد. (مجمع البحرین، ج ۱، ص ۳۰۵)
و این معنا در مرتبه برین و کامل خود، همانا اقبال قلبی، روحی، فکری، اخلاقی و عملی نسبت به «مزور» را با خود دارد. البته هرچه «مزور» برتر و کامل تر باشد، قصد جدی تر و درجه تکریم و تعظیم نیز برتر است که شاهد اظهار محبت و مودت جوانحی و ابراز طاعت و تبعیت جوارحی است. آن گونه که در زیارت رسول اکرم (ص) و اهل بیت گرامی آن حضرت (ع) مشاهده می شود.

شرایط زیارت
ما، در فرازی از زیارات مستند و مأثوره و در مقابل خدای متعال به محضر حضرات معصومین (ع) اقرار می کنیم که زائر شما هستیم«زائر لکم». (مفاتیح الجنان زیارت جامعه کبیره) در زیارت فقط حضور بدن مراد نیست بلکه باید قلب، نفس و بدن زائر در محضر امام باشد. به همین دلیل برای رفتن به زیارت مقدماتی وجود دارد که زائر بتواند از محضر «مزور» بهره مند شود. اگر بخواهیم از منظر آیات و روایات این امر را بررسی کنیم، باید بدانیم که هر زیارتی ۳ شرط کلی دارد:

۱ - نیت زیارت
نیت زیارت (نیت چیزی است که به عمل انسان چنگ می زند) کلمه نیت به معنای جا خالی کردن است یعنی با نیت از جایی به جای دیگر رفتن است.

۲ - اذن و اجازه گرفتن
نمی توان بدون اذن و اجازه وارد حرم معصومین(ع) شد. این نکته با صراحت در سوره مبارک احزاب آیه ۵۳ آمده است که : «یا ایهاالذین ءامنوا لا تدخلوا بیوت النبی الا ان یوذن لکم الی طعام ...» پیغمبر اکرم(ص) یک خانه داشتند و این خانه نه اتاق داشت، نه این که نه خانه داشتند و پیامبر(ص) نیز فرمودند بیوت پیامبر(ص) حرم های اولاد من است. فلذا یکی از بیوت النبی حرم حضرت علی بن موسی الرضا(ع) است. اذن به معنی خیلی ساده و مختصرش برداشتن مانع است، ایجاد عامل ورود و وصول است، کسی که مانع از جلوی او برداشته شده باشد به او اذن داده شده است. چنان که در حدیث شریف کساء چند بار کلمه «اتاذن لی...» تکرار شده است. پس حقیقت اذن، میل شدید قلبی است به سوی آن امام (ع).

۳ - عارف بودن به حق امام(ع)
از لوازم ضروری زیارت ها و متون زیارتنامه های معتبر رسیده، بازیافت معرفتی و نگاه توحیدی عمیق تر، نسبت به ذات الهی و اسماء و صفات ربوبی است. هدف غایی و مقصد نهایی در زیارات، لقای الهی و قابلیت دیدار رحمت اوست و چون این هدف عمده، جز از طریق معارج امامت و مدارج ولایت حاصل نمی شود، از این رو، زیارت اولیای الهی مقدمه ای برای زیارت خدا و ارتباط و تعلق وجودی به پروردگار عالم است. کما این که در زیارت جامعه کبیره می خوانیم: «... من اراد ا... بدءبکم، و من وحده قبل عنکم و من قصده، توجه بکم ...»«... خطاب به حضرات معصومین می خوانیم: آن که خدا را اراده کند، از شما آغاز کند و هر که خدا را یکتا و یگانه داند از شما تعلیم یافته و پذیرفته و هر که او (خدا) را قصد کرد، رو به سوی شما کند...»
روح زیارت، اتصال و ارتباط زائر با «مزور» است و این ارتباط زنده، موثر و حیات بخش است. اگرچه هیچ شان و حقیقتی، به عظمت توحید نیست، و طبعا هیچ انسانی هم به ارزش موحد نیست، و اگر چه رسالت و امامت او جلوه الهی و ربانی است که ظهور قدرت الهی در هدایت گری، ولایت و سرپرستی است و این دو حقیقت نیز به نوبه خود معادل ندارد، لیکن آن چه راه وصول به جلوه ها و مظاهر الهی و در پرتو آن قرب به حق و توحید را تامین و تضمین می کند، تنها ارتباط و اتصال به رسول خدا و عترت آن حضرت(ع) است و بدون این طریق، راهی نیست و هیچ کمال انسانی و الهی جز از این راه حاصل نمی شود.قرآن کریم در این باره می فرماید: «فما ذا بعد الحق الا الضلال» (قرآن کریم، یونس، ۳۲)
پس از حق، چیزی جز گمراهی نیست و این معنا در سوره مبارکه «رعد» به این صورت آمده که:«أفمن یعلم أنما أنزل الیک من ربک الحق کمن هو أعمی انما یتذکر أولوا الألباب الذین یوفون بعهد الله و لا ینقضون المیثاق و الذین یصلون ما أمر الله به أن یوصل و یخشون ربهم و یخافون سوء الحساب و الذین صبروا ابتغاء وجه ربهم و أقاموا الصلوة و أنفقوا مما رزقناهم سرا و علانیة و یدرءون بالحسنة السیئة أ ولئک لهم عقبی الدار» (قرآن کریم، رعد، ۱۹-۲۲)
«پس، آیا کسی که می داند آن چه از جانب پروردگار به تو نازل شد، حقیقت دارد، مانند کسی است که کوردل است؟ تنها خردمندانند که عبرت می گیرند.همانان که به پیمان با خدا وفا دارند و عهد (او) را نمی شکنند و آنان که آن چه را خدا به پیوستنش فرمان داد می پیوندند و از پروردگارشان می ترسند و از سختی حساب بیم دارند... ایشان را فرجام خوش سرای باقی است».
پس زیارت، تفسیر ارتباط و تبیین و تحقق اتصال ذکر شده در آیه مذکور (یصلون ما امر الله) است و به همان میزانی که ایجاد اتصال و تحکیم آن رابطه در هندسه معرفتی اسلام، ضروری و مهم است، زیارت چون تنها طریق عملی و راه تحقق آن رابطه است، ضروری و مهم خواهد بود و کار کردش اتصال زائر است به معبود واقعی و این اتصال، سبب زدودن شرک و دو یا چند گانه پرستی و اتصال به خالق واحد مستجمع جمیع صفات است و هرگاه فرد فرد جامعه از این رهگذر به وحدانیت حضرت حق راه وصول یافتند، جامعه نیز از گرفتاری های معرفتی نجات می یابد.از این رهگذر امام رضا(ع) در بیانی بلند و رسا موقعیت امام و تفاوت آنان با سایر افراد بشر را چنین یاد می کنند: «... هل یعرفون قدر الامامة و محلها من الامة فیجوز فیها اختیارهم. ان الامامة أجل قدرا و أعظم شأنا و أعلی مکانا و أمنع جانبا و أبعد غورا من أن یبلغها الناس بعقولهم أو ینالوها بارائهم أو یقیموا اماما باختیار هم. ان الامامة خص ا... عزوجل بها ابراهیم الخلیل(علیه السلام) بعد النبوة و الخلة مرتبة ثالثة»؛ (مسند الامام الرضا(ع)، ج۱، ص۹۷ و بحارالانوار، ج۲۵، ص۱۲۱)
آیا مردم می توانند منزلت و جایگاه امامت را بشناسند تا بتوانند در بین مردم امام را انتخاب کنند؟ امامت حقیقتی جلیل القدر، عظیم الشأن، علی المکان، منیع الجانب و ژرفای آن بیش از آن است که عقول و آرای مردم به آن برسد و بتوانند امام شناس باشند؛ چنان که خداوند متعال بعد از آن که پیامبرش ابراهیم خلیل را به نبوت رساند و سپس به مقام خلت برگزید آن گاه به او مقام امامت را عطا کرد و... . از این گونه تعابیر که در مجامع روایی نیز فراوان آمده، فرا می گیریم که شناخت امام و انتخاب او امری بدیهی و آسان نیست، بلکه لزوما باید از زبانی غیبی، اندیشه ای آسمانی و ناطقه ای وحیانی مدد گرفته باشد؛ از این رو زیارتنامه های اصیل که از ناحیه اهل بیت عصمت(ع) صادر شده است می تواند شیوه مناسبی برای تحصیل این نوع معرفت باشد.برای زیارت آدابی ذکر شده هم چون غسل، اذن دخول، خضوع و خشوع پوشیدن لباس تمیز و پاکیزه، تکبیر گفتن هنگام دیدن قبر مطهر، خواندن زیارت مأثور و نماز زیارت، تلاوت قرآن و مانند آن که در کتاب های مربوط مانند مفاتیح الجنان تفصیل این آداب ذکر شده است.

* این مقاله به همایش شناخت اخلاق و آداب رضوی ارائه شده است که با تلخیص به چاپ رسید.

منبع: / روزنامه / خراسان ۱۳۹۰/۰۷/۱
نویسنده : مصطفی ادیب