در قرآن امر به معروف و نهی از منکر نخستین وظیفه پیامبر اسلام(اعراف ۱۵۷) و ملاک برتری امت اسلامی است(آل عمران ۱۱۰). پیامبر و امامان پیشگامان و اسوه های بزرگ در امر به معروف و نهی از منکرند. اندیشه و گفتار و رفتار آنان در امر به معروف و نهی از منکر راهنمای مسلمانان در برپایی امر به معروف و نهی از منکر است. سیره نظری و عملی معصومین علیهم السلام در اجرای امر به معروف و نهی از منکر، بهترین و کاربردی ترین راه و روش امر به معروف و نهی از منکر است. امام موسی بن جعفر علیهماالسلام الگوی جامعه و کامل برای اهل امر به معروف و نهی از منکرند. معیارهای امر به معروف و نهی از منکر را باید از گفتار و رفتار امام کاظم علیه السلام فرا گرفت. در کلام امام هفتم آموزه های بسیاری درباره «آداب امر به معروف و نهی از منکر» نهفته است. ادب شناسی و آراستگی به آداب از سوی آمران به معروف و ناهیان از منکر آثار فراوانی دارد. بسیاری از چالش ها و مشکلات و موانع عمل و اجرای امر به معروف و نهی از منکر در قبول و پذیرش از سوی مخاطبان با رعایت اصول و آداب اخلاقی امر به معروف و نهی از منکر از بین می رود. آراستگی به آداب عامل اثرگذاری فراوان، کارآمدی، پویایی، رشد و بالندگی و رهایی از هرج و مرج است. التزام عملی به آداب امر به معروف و نهی از منکر پشتوانه پایداری و ترویج امر به معروف و نهی از منکر و اجرا و پذیرش آن است. با رعایت آداب، اهداف مقدس امر به معروف و نهی از منکر تحقق می یابد و نتایج درخشانی خواهد داشت. در سخنان امام موسی بن جعفر علیهماالسلام بسیاری از آداب امر به معروف و نهی از منکر بیان شده است. بازشناسی این آداب و آگاهی از آن و آراستگی به آن برای ایجاد شور و نشاط و تقویت روحیه امر به معروف و نهی از منکر موثر و مفید است. در پرتو شناخت این آداب می توان آسیب شناسی امر به معروف و نهی از منکر در عمل و اجرا و در قبول و پذیرش را نیز انجام داد. در این پژوهش تنها برخی از آداب امر به معروف و نهی از منکر بیان می شود.

اخلاص و حسن نیت
انگیزه الهی و پاکی نیت و اقدام بر اساس فرمان خدا و پیامبر و اهل بیت راز توفیق امر به معروف و نهی از منکر است. امام کاظم علیه السلام به هشام بن حکم فرمودند: یا هشام لانجاة الا بالطاعة(بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۳۰۱)؛ ای هشام! نجات جز به اطاعت خداوند نیست. یا هشام من صدق لسانه زکی عمله و من حسنت نیته زید فی رزقه(همان، ص ۳۰۳ )؛ ای هشام! هر کس زبانش راست گوید کارش پاک گردد و هر کس انگیزه و نیتش نیک و پاک باشد، روزی اش زیاد شود.

خیرخواهی و نصیحت و نفع رسانی
نصیحت مومن بر مومن لازم است. امام کاظم علیه السلام فرموده اند: ملعون من لم ینصح اخاه (همان، ص ۳۳۳)؛ کسی که برادرش را نصیحت ننماید، ملعون است. نصیحت هر نوع گفت وگویی نیست. نصیحت، خیرخواهی و سخنانی است که به صلاح مخاطب بوده واقعا به نفع او باشد. با چنین سخنانی صداقت و دلسوزی گوینده آشکار می شود، دغدغه های زیبای آمر و ناهی روشن می شود و اثربخشی سخن افزایش می یابد.
بر اساس این بخش از سخنان امام هفتم، امر به معروف و نهی از منکر هر مومن به مومن دیگر واجب است. در «نصیحت» شناخت مخاطب و مصالح و منافع وی و توجه به شرایط زمانی و مکانی مناسب برای گفت وگو نهفته است. هر کس دیگران را نصیحت ننماید، مورد لعنت و نفرین امام هفتم قرار گرفته است و این مسئولیت سنگین فراگیر و متقابل امر به معروف و نهی از منکر همراه با توجه به آداب آن را ثابت می کند. امام کاظم علیه السلام همین وظیفه را در حدیث دیگر این گونه ترسیم نموده اند: ان من واجب حق اخیک ان لا تکتمه شیئا تنفعه به لامر دنیاه و آخرته (همان، ص ۳۳۲ )؛ از حقوق واجب برادر مسلمانت بر تو این است از آن چه که به او نفع و سود در امر دنیا و آخرتش برساند از او پنهان و کتمان نکن!امر و نهی که سود دنیوی و اخروی برای دیگری دارد، باید انجام شود چون از حقوق مومن بر مومن است و کتمان آن روا نیست.

حسن خلق
اخلاق اسلامی در امر به معروف و نهی از منکر، خود یک معروف است و آموزش نظری و عملی معروف و منکر را در پی دارد. امام کاظم علیه السلام به هشام فرمودند: یا هشام اکمل المومنین ایمانا احسنهم خلقا(همان، ص ۳۱۰). ای هشام! کامل ترین مومنان از نظر ایمان، بهترین و نیکوترین آنان در اخلاق است.

حق گویی
باید گفتار امرکننده به معروف و نهی کننده از منکر سراسر کلام حق باشد حق بگوید و حق محور و حق طلب شود. امام کاظم علیه السلام به یکی از شیعیان فرمودند: اتق الله و قل الحق و ان کان فیه هلاکک فان فیه نجاتک. ای فلان! اتق الله و دع الباطل و ان کان فیه نجاتک فان فیه هلاکک (همان، ص ۳۱۹ و ص ۳۲۰ ). از خدا پروا دار و حق را بگو، اگر چه هلاکت تو در آن باشد که نجات تو در همان حق گویی است. ای فلانی! تقوا داشته باش و باطل را رها کن، اگر چه نجات تو در آن باشد که هلاکت تو در همان باطل گریزی است. مطابق این حدیث، حق گرایی و حق گویی راه حقیقی نجات و سعادت است گرچه در دنیا سختی ها، رنج ها و مشکلاتی را داشته باشد.

مهرورزی و مهربانی
با محبت و مهربانی می توان دل ها را فتح کرد. مهرورزی راه نفوذ در قلب هاست. امام کاظم علیه السلام «رافت» عطوفت و مهربانی و دلسوزی و «الفت» و دوستی را از صفات زیبای عقل شمرده اند(همان، ص ۳۱۷ و ص ۳۱۸ ) در جای دیگر فرموده اند: التودد الی الناس نصف العقل(همان، ص ۳۲۶ ) مهرورزی و دوستی و عشق به مردم نیمی از عقل است.

پرهیز از خشونت و خشم
خشونت و خشم مانع اثربخشی و سودمندی امر به معروف و نهی از منکر است. امام کاظم علیه السلام به هشام هشدار دادند: یا هشام من کف غضبه عن الناس کف الله عنه غضبه یوم القیامة (همان، ص ۳۰۵ ) هرکس خشم و غضبش را از مردم باز دارد خداوند نیز غضبش را از وی در روز قیامت باز خواهد داشت. در رهنمود دیگر به وی فرمودند: یا هشام الغضب مفتاح الشر(همان، ص ۳۱۰ ) ای هشام غضب کلید شر و بدی است. در جمله دیگر به او فرموده اند: یا هشام علیک بالرفق فان الرفق بمن و الخرق شوم (همان، ص ۳۱۱ ) ای هشام بر تو باد به رفق و نرمش و برخورد با نرمی و عطوفت، همانا رفق مایه خیر و برکت و خشونت شوم و بد است.

اندیشیدن و خردمندی
اسلام دین تفکر و تعقل است. در اعتقادات و اعمال اندیشمندی و خردمندی راهگشاست. به بیان امام کاظم علیه السلام پیامبران الهی خردمندترین انسان ها و برتر از همه خردمندان جهان اند (همان، ص ۳۱۲ ) ایشان به هشام فرمودند: یا هشام ما قسم بین العباد افضل من العقل(همان، ص ۳۱۲ ). ای هشام! خداوند بین بندگان، چیزی بهتر از عقل تقسیم ننموده است. یا هشام ان الله علی الناس حجتین. حجة ظاهرة و حجة باطنة فاما الظاهرة فالرسول و الانبیاء و الائمة و اما الباطنة العقول(همان، ص۳۰۰). ای هشام! برای خداوند بر مردم دو حجت است حجت ظاهری و حجت باطنی، اما حجت ظاهری پیامبران و امامان اند و اما باطنی عقل و خردهاست. اقدام به امر به معروف و نهی از منکر، با تفکر و خردمندی و استفاده از حجت ظاهری و باطنی، وحی الهی و عقل، روز به روز بر بهره وری و سودرسانی و قدرت فرهنگ سازی و تمدن سازی امر به معروف و نهی از منکر می افزاید.

تبلیغ عملی
آراستگی امرکننده به معروف بر معروفی به آن امر می کند و پیراستگی وی از منکری که مردم را از آن باز می دارد، تبلیغ عملی و نظری است و اثرگذاری و ماندگاری آن بیشتر است. امام کاظم علیه السلام به هشام فرمودند: یا هشام کفی بک جمعا ان ترکب مانهیت عنه(همان، ص ۳۰۰ ). ای هشام در جهل تو کافی است که آن چه را از آن نهی کرده ای خود انجام بدهی! یا هشام قلیل العمل من العاقل مقبول مضاعف(همان، ص ۳۰1 ). ای هشام کار کم از خردمند پذیرفته می شود و پاداش مضاعف دارد. به نقل امام کاظم علیه السلام حضرت عیسی علیه السلام نیز به حواریون فرمود: طوبی للعلماء بالعمل و ویل للعلماء بالقول(همان، ص ۳۰8 ). خوشا به حال عالمان با عمل و بدا به حال عالمان به حرف بی عمل! امام در وصف مومن نیز فرموده اند: المومن قلیل الکلام و کثیر العمل (همان، ص ۳12 )، مومن کم سخن می گوید و زیاد عمل می کند.

سایر آداب
در کلام امام کاظم علیه السلام افزون بر ارزش هایی که در تبیین آداب امربه معروف و نهی از منکر بررسی شد، آداب دیگری نیز آموزش داده شده است. «فقه و فهم عمیق دین و احکام امر به معروف و نهی از منکر» (همان، ص ۳21 ) و «صراحت و یک رنگی و پرهیز از دو زبانی و دورویی» (همان، ص ۳10 ) و «دوری از حسد و عجب و فخر» (همان، ص ۳۰6 ) و «رهایی از بدزبانی و هرزه گویی و فحش» (همان، ص ۳10 ) و «آبروداری و آبرومندی» (همان، ص ۳۰5 ) و «مخالفت با هوای نفس» (همان، ص ۳۰1 ) و «پویایی و پرکاری و نشاط و رهایی از تنبلی و بی حالی» (همان، ص ۳21 ) و «تواضع و فروتنی» (همان، ص ۳۰۰ و ۳۰۹ و ۳۱۲ و ۳۱۴) و «دوری از تهمت و فحش و غیبت» (همان، ص ۳33)، برخی دیگر از آداب امر به معروف و نهی از منکر است که در رهنمودهای امام پنجم آمده است. اصل امر به معروف و نهی از منکر در پیدایش و پیروزی و تثبیت انقلاب کبیراسلامی ایران نقش اساسی داشت و اکنون نیز ضامن بقا و پایداری و تداوم انقلاب اسلامی است. آشنایی با آداب امر به معروف و نهی از منکر، موجب پویایی و نوزایی و توسعه در عمل و قبول امر به معروف و نهی از منکر می شود و بستر تحقق شرایط و عوامل رشد و بالندگی انقلاب تا رسیدن به هدف های بزرگ و جاویدان آن را فراهم می نماید.

منبع: / روزنامه / خراسان ۱۳۸۹/۱۰/۲۲
نویسنده : محمد رضا جواهری