امام محمد باقر(ع) تنها امامی است که در دامن پدر و مادری علوی چشم به جهان گشود. پدرش امام سجاد(ع) و مادرش فاطمه ام‌عبد ا... دختر امام حسن مجتبی(ع) بود، این رخداد مبارک بنابر قولی چند سال قبل از حادثه کربلا در روز سوم ماه صفر سال 57 هجری صورت گرفت. آن حضرت در زمانی که بیش از نیم قرن از رحلت پیامبر(ص) گذشته و تنش های فکری به اوج خود رسیده بود، پا به عرصه اجتماع گذاشت و عهده دار مسئولیتی بسیار سنگین شد. از این رو می‌باید تدابیر علمی و تأثیرگذار می‌اندیشید و حوزه‌ای عظیم تشکیل می‌داد و شاگردانی فهیم تربیت می‌کرد تا با پاسخ گویی به شبهات موجود و تصحیح اندیشه‌های انحرافی، به تحکیم پایه‌های اعتقادی در جامعه اسلامی می‌پرداخت. امام (ع) افزون بر ایفای نقش در عرصه اجتماع و سیاست، در امر تحکیم پایه‌های اعتقادی پیروان خود فعالیت های چشم گیری داشت که در این فرصت برخی از آن موارد را مرور می‌کنیم.

1. مبارزه با اندیشه خوارج
هر چند خوارج و اندیشه آنان پس از جنگ نهروان، به شدت تضعیف شد اما با گذشت زمان به تجدید قوا پرداخته و به حرکت های فرهنگی و اجتماعی دست زدند. این حرکت که در زمان امام محمد باقر(ع) به اوج خود رسیده بود، می‌طلبید که آن حضرت، مبارزه با این اندیشه انحرافی را در دستور کار خود قرار دهد. آن حضرت که ریشه انحراف خوارج را در جریان حکمیت امام علی(ع) با معاویه می‌دید، در پاسخ به انحراف آنان، هم از قرآن نمونه‌ای بر جواز حکم می‌آورد که آیه "فابعثوا حکما من أهله و حکما من اهلها"(نساء/35) نمونه‌ای بر این واقعیت است، و هم به سیره سیاسی پیامبر اکرم(ص) استناد می‌کرد که پذیرش حکمیت سعد بن معاذ در حکمیت با بنی قریظه نمونه‌ای از این سیاست است.

2. مبارزه با جبرگرایی
از آن رو که هر یک از آیات قرآن بیانگر بعدی از ابعاد معرفت دینی است، اگر جایگاه و تفسیر این آیات معلوم نشود معرفت دینی به انحراف می‌گراید، دور ماندگان از مکتب اهل بیت، به دلیل ناآشنایی با منطق وحی و نا آگاهی از شیوه جمع میان این قبیل آیات، گرفتار افراط و یا تفریط شدند، گروهی به جبر گرویدند و گروهی در دام تفویض گرفتار شدند. امام باقر(ع) که در عصر خودش بیش از دیگران از این انحرافات رنج می‌برد، در بیانی ساده در پاسخ به انحراف جبرگرایان فرمود: لطف و رحمت الهی به خلق بیش از آن است که آنان را به انجام گناهان مجبور و سپس ایشان را به خاطر کارهایی که به اجبار انجام داده‌اند مجازات کند، همان طور که در پاسخ به اهل تفویض فرمود: خداوند تواناتر از آن است که چیزی را اراده کند و تحقق نیابد. (اصول کافی باب الجبر ح 19)

3. برخورد با غالیان
در زمان حکومت امویان و مروانیان، مردم که تحت تأثیر حکام جور و دستگاه حکومتی قرار گرفتند برخی تا آن جا از خاندان رسالت فاصله گرفتند که ناسزاگویی و توهین به این خاندان را وظیفه خود می‌دانستند، همان طور که در مقابل اینان، گروهی دیگر، به انگیزه سیاسی و موضع گیری علیه حکومت وقت یا هر انگیزه‌ای دیگر، در تعظیم جایگاه این خاندان تا بدان جا پیش رفتند که قائل به الوهیت آنان شدند. امام باقر(ع) که رفتار چنین افرادی را زیر نظر داشت، از هر فرصتی استفاده می‌کرد و به افشای چهره آنان و انکار بافته‌های آنان می‌پرداخت؛ گاهی برخی را مانند مغیره بن سعید، به بلعم باعورا تشبیه می‌کرد (نک: تفسیر عیاشی ج 12 ص 42) و گاهی از برخی مانند حمزه بن عمار بربری تبری می‌جست (نک: فرق الشیعه ص 28-27) و یا آن ها را از خود طرد می‌کرد و نیز گاهی از شدت ناراحتی، برخی را مانند بیان تبان لعنت می‌کرد. (اختیار معرفه الرجال/301) این نوع برخورد امام باقر(ع) با غالیان، نه تنها عبرت و منعی بود برای آن دسته از مردم معاصر روزگار امام که در باره خاندان عصمت به افراط دچار شده بودند بلکه هشداری است برای همگان در طول تاریخ و از جمله در عصر ما که سوگمندانه گاه در میان برخی مداحان و بچه هیئتی ها به چشم می‌خورد

4) مقابله با بدعت و بدعت گذاران
بدعت در نظام عقیدتی اسلام یکی از نمودهای بارز انحراف از مسیر وحی می‌باشد که عوامل و انگیزه‌های مختلفی در پیدایش آن مؤثر است که عبارتند از:

الف: جهل به مبانی و معارف اصیل اسلامی
پیرایه‌ها و باورهای خرافی که گاه در محیط های مذهبی رخ می‌نماید و به عنوان دین و باورهای دینی تلقی می‌گردد اغلب ناشی از بی اطلاعی مردم از مبانی اصیل دینی است.

ب: وجود تعصبها و رسوم غلط اجتماعی
وجود تعصب ها و رسومی که به غلط در جامعه انتشار می‌یابد گاهی آن چنان پیش می‌رود که به وسیله ای برای بدعت و بدعت گذاری تبدیل می‌شود. امام باقر(ع) در مبارزه با بدعت و بدعت گذاران، هم به تبیین مبانی و سنت های اصیل اسلامی پرداخت و هم نفی و طرد بدعت ها را در محدوده رسالت علمی و عملی خود قرار داد. چنان که آن حضرت فرمود: کسی که روش و دینی غیر از دین خدا پی نهد مشرک است (بحار ج 72 ص 222) در جای دیگر فرمود: کسی که به بدعت و سخنان باطلی که به دروغ بر خدا بسته می‌شود گردن نهد و به آن پایبند باشد دین ندارد. (همان ج 2 ص 301)

ج: غرض ورزی و تدابیر حیلت گرانه عناصر ضد دین
آنان که در باطن خویش با پیام وحی بیگانه‌اند و با شریعت تضاد دارند آن گاه که در مبارزه با اسلام احساس ناتوانی کنند می‌کوشند تا با نفوذ دادن ایده‌های غیر دینی در مجموعه باورهای مکتبی، به طور خزنده ماهیت اصلی دین را تضعیف کنند. این حرکت حرکتی منافقانه است که قرآن در نکوهش آن می‌فرماید: وای بر کسانی که کتابی تحریف شده را با دست های خود می‌نویسند سپس می‌گویند: این از جانب خداست تا بدان بهایی ناچیز به دست آورند. (بقره/79)

5) مبارزه با قیاس و استحسان
هرچند مبانی عقیدتی همواره ثابت و تغییر ناپذیر است اما از آن رو که موضوعات عملی و قوانین دستوری دین در زندگی فردی و اجتماعی بشر همواره متغیر است، شناخت حکم هر حادثه نیازمند اجتهاد و استنباط است. به کار گیری قیاس و استحسان و تکیه بر فهم شخصی در استنباط احکام، از جمله شیوه‌های غلطی بود که در مسئله اجتهاد پدیدآمد. یکی از محورهای عمده تعلیمات امامان، به ویژه امام باقر و امام صادق، زدودن قیاس و استحسان از محیط پاک فقاهت و اجتهاد بود. امام باقر(ع) در برخورد با این ملاک های غلط، گاه شاگردانش را از تعامل و ارتباط با اصحاب قیاس نهی می‌کرد، چنان که به زراره فرمود: ای زراره! مبادا با اصحاب قیاس دمخور شوید چرا که آنان اخبار را تأویل برده و به غلط توجیه می‌کنند و بر خدا دروغ می‌بندند و گاه استحسان و قیاس را نوعی شرک معرفی می‌کرد و می‌فرمود: کمترین مرحله شرک آن است که انسان دیدگاهی را بنیاد نهد و سپس آن را معیار حب و بغض خود قرار دهد. آن حضرت در سخنی دیگر از به کارگیری قیاس در امر دین تعجب کرده می‌فرماید: دین و سنت هرگز قیاس را بر نمی‌تابد، چگونه امثال این حکم الهی قیاس را بر‌تابد که در فقه اسلامی، مسلم و مورد اتفاق است که یک خانم روزه‌ای را که در ایام عادت ماهانه خورده است قضایش را می‌گیرد ولی نمازش را قضا نمی‌کند. (بحار ج 2 ص 308)

6) مبارزه بی‌امان امام با انحرافات سیاسی
بینش سیاسی ائمه(ع) همان بینشی است که قرآن ترسیم کرده و به پیروان خود نشان داده است. ضرورت مبارزه علیه کفر، شرک و ستم از جمله محورهای مهم بینش سیاسی قرآن است. امام باقر(ع) که مانند هر امام دیگری در احیای این بینش قرآن تلاش می‌کرد، یک لحظه در جبهه گیری علیه دستگاه جور آرام نگرفت. هر چند آن امام به دلیل نبود شرایط لازم، برای از میان برداشتن حاکمان جائر، به جمع آوری نیروی رزمی و قیام علنی روی نیاورد اما روح ظلم ستیزی علیه فرمانروایان ستمگر را در کالبد پیروان و اصحاب خود دمید، چنان که آن حضرت در انجام این رسالت و رواج این بینش فرمود: باید نسبت به کسانی که به مردم ستم می ورزند و در زمین سرکشی می کنند به جهاد برخاست... پس به جهاد با متجاوزان ادامه دهید تا به فرمان خدا گردن نهند و دست از ظلم و تجاوز بردارند (فجاهدوهم بأبدانکم... ) (وسایل الشیعه ج 11 ص 403) آن حضرت در مبارزه بی‌امان خود با ظلم و ستمگری، گاه با استفاده از پند و اندرز و به کارگیری عقل و منطق، به مصاف با دشمن می‌رفت، چرا که مبارزه با کجروی ها، تنها مستلزم حرکت های قهر آمیز نیست بلکه گاه می طلبد تا با منطق و برهان، خواسته های مشروع را مطرح کرد و به این وسیله زمینه تحول فکری و فرهنگی را پدید آورد؛ و گاهی با بر حذر داشتن مردم از پیروی حکام جور، به مخالفت با آنان می‌پرداخت، چنان که در تفسیر آیه "اذ تبرء الذین اتبعوا من الذین اتبعوا" (بقره/ 167) فرمود: به خدا قسم که این پیشوایان، همان رهبران ستمگرند که در روز قیامت از پیروان خود دوری و بیزاری می‌جویند (بحار ج 1 ص 374) و در جای دیگر حکام جور و پیروان آنان را دور از دین الهی و معنویت معرفی کرده می‌فرماید: ن ائمه الجور و اتباعهم لمعزولون عن دین ا.... (اصول کافی ج 1 ص 184)

دستاوردها
زندگی پر برکت امام باقر(ع) دستاوردهایی ارزشمند برای اسلام و جامعه اسلامی در پی داشت. از آن رو که در این نوشته کوتاه نمی‌توان به تفصیل از عهده این دستاوردها برآمد، به ناچار در پایان به بیان فهرست برخی از این دستاوردها بسنده خواهیم کرد:
1) تحکیم مبانی عقیدتی در جامعه اسلامی
2) نقد و تخطئه اندیشه‌های انحرافی
3) بسط و گسترش فرهنگ فقهی و احکام شریعت
4) مبارزه با روش های غلط در امر اجتهاد و استنباط احکام فقهی
5) تحکیم سری بنیاد تفکر شیعی و رهبری این تفکر به سوی اندیشه‌های ناب
6) حفظ تشکیلات شیعی از خطر انهدام در حکومت امویان و مروانیان
7) ارائه الگوهای عملی به جامعه در زمینه عبادت و کار و تلاش
8) حفظ وحدت و یکپارچگی در جامعه اسلامی
9) دعوت به پایمردی در راه دفاع از ارزش های اسلامی و انسانی
10) ترویج فرهنگ جهاد و شهادت در میان مسلمانان به ویژه شیعیان
11) ترسیم چهره فرمانروایان ستمگر و افشاگری علیه آنان
12) منع شیعیان از تقرب به سلاطین و همکاری با حکام جور.

منبع: / روزنامه / خراسان ۱۳۸۹/۱۰/۱۸
نویسنده : رضا وطن دوست