وجود منابع نفت و گاز در جمهوری آذربایجان، موقعیت ویژه‌ای به این کشور بخشیده است. به مرور زمان وجود این منابع به عاملی تبدیل شده است که در تنظیم مناسبات دوجانبه و چندجانبه این کشور در عرصه بین‌الملل تأثیرگذار است. افزایش قدرت چانه‌زنی این کشور در منطقه و تأثیرگذاری بر جریانات منطقه‌ای، از جمله آثار این عامل است. اتخاذ راهبردی مناسب در زمینه تولید و صادرات نفت می‌تواند افزایش قدرت ملی آذربایجان را در پی داشته باشد. در حال حاضر رویکرد این کشور متنوع ساختن خریداران و همچنین مسیرهای انتقال گاز می‌باشد.

جمهوری آذربایجان از موقعیت ویژه‌ای در بین جمهوری‌های قفقاز جنوبی برخوردار است که می‌توان کسب این جایگاه را به وجود منابع نفتی و گازی در این جمهوری مرتبط دانست. امروزه تنظیم بسیاری از مناسبات دو جانبه و چندجانبه باکو در عرصه بین الملل، بی تأثیر از ثروت طبیعی این کشور نیست؛ به طوریکه افزایش قدرت چانه زنی این جمهوری کوچک قفقاز جنوبی در منطقه و تأثیرگذاری آن بر جریانات منطقه‌ای محسوس است. افزایش قدرت اقتصادی حکومت آذربایجان در راه اندازی طرح‌های عمرانی و افزایش اقدامات زیربنایی در امور داخلی نیز یکی از برکات وجود منابع هیدروکربوری در این جمهوری است. اتخاد بهترین راهبرد درعرصه تولید و صادرات نفت و گاز می‌تواند آذربایجان را در افزایش قدرت ملی یاری دهد. در این مقاله سعی بر آن است ضمن اشاره به منابع گازی آذربایجان، ویژگی‌های راهبرد گازی آذربایجان و همچنین نقش ایران را در این راهبرد بررسی کنیم.

منابع گاز طبیعی جمهوری آذربایجان
طبق آمار نشریه نفت و گاز، میزان ذخایر اثبات شده گاز آذربایجان در سال 2010، 30 تریلیون فوت مکعب (معادل 850 میلیارد متر مکعب) تخمین زده می‌شد. (1) آذربایجان طی سال 2009، میزان 23 میلیارد متر مکعب گاز تولید کرده است که از این میزان حدود 10 میلیارد متر مکعب را صرف مصارف داخلی نموده است .(2)

1- حوزه گازی امید
این حوزه بخشی از حوزه گازی امید و بابک است. خوشبخت یوسف زاده، از مقامات سوکار، سال گذشته بعد از حفر چاهی به عمق 6500 متر در این حوزه گازی پیش‌بینی کرد در مراحل اولیه اکتشاف 200میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از این میدان استخراج گردد. مقامات آذری با توجه به قرار گرفتن حوزه گازی بابک درزیر حوزه گازی امید، در صورت اکتشاف کامل این حوزه ذخایر آنها را 500 میلیارد متر مکعب برآورد می کنند.(3) کارشناسان معتقدند طی سه الی چهار سال آینده می‌توان از این حوزه گازی بهره‌برداری کرد. مالکیت حوزه گازی امید متعلق به شرکت سوکار است و میزان سرمایه گذاری این شرکت در حوزه امید، 5 میلیارد دلار برآورد می شود و انتظار این است که بعد از بهره برداری، 45 الی 50 میلیارد دلار از این حوزه درآمد کسب نماید.(4)

2- حوزه گازی شاه دنیز
میدان گازی شاه دنیز بزرگترین حوزه گازی آذربایجان می‌باشد. مالکیت این میدان گازی به صورت سهامی و متعلق به شرکت‌های بریتیش پترولیوم (5/25 درصد)، استیت اویل نروژی (5/25 درصد)، سوکار آذربایجان (10 درصد)، توتال فرانسه (10 درصد)، انی ایتالیا و لوک اویل روسی (مشترکاً 10درصد)، نیکو ایران (10 درصد) و تی پی آی او (شرکت ملی نفت ترکیه) (10 درصد) می‌باشد. ذخایر این میدان گازی 5/1 تا 3 میلیارد بشکه نفت و 50 تا100 میلیارد متر مکعب گاز برآورد می شود و تاپایان سال 2005 به طور تقربی سالانه 7 میلیارد متر مکعب گاز از آن استخراج می گردید.

3- میدان آسمان – شفق
توافق برای سرمایه گذاری و استخراج از این میدان در سال 2009 بین شرکت‌های بریتیش پترولیوم و استیت اویل از یک سو و سوکار به عنوان طرف آذری انجام گرفت. مساحت این بلوک گازی که در 125 کیلومتری جنوب شرق باکو قرار گرفته است 100 کیلومتر مربع است و عمدتاً این حوزه در عمق 650 تا 700 متر واقع شده است و مخازن آن تا عمق 7000 متری نیز قرار گرفته اند. میزان ذخایر این میدان حدود 500 میلیارد متر مکعب می باشد.(5)

4- میدان نخجوان
میدان گازی نخجوان در عمق 400 تا 600 متری زمین و در 90 کیلومتری جنوب باکو واقع شده است و در سال 1960 کشف شد.(6) در سال 1997 شرکت اکسان موبیل قراردادی را با سوکار جهت استخراج در این میدان گازی به امضا رساند که به دلیل عدم وجود منابع قابل توجه، این قرار داد فسخ گردید. در سال 2010 یک شرکت نفتی آلمانی به نام «آر دبلیو ای دیا» یاداشت تفاهمی را با سوکار جهت بهره‌برداری از این میدان گازی به امضا رساند . میزان ذخایر میدان نخجوان 300 میلیارد متر مکعب برآورد می شود .(7)

5- میدان گازی قره باغ
اولین قرارداد جهت استخراج منابع نفت و گاز در حوزه قره‌باغ در سال 1996 بین آذربایجان و کنسرسیومی به نام کمپانی بین المللی نفت کاسپین منعقد گردید. سهامداران این کمپانی در حوزه قره‌باغ شامل لوک اجیب 45 درصد، پنزویل 30درصد، لوک اویل 5/12درصد، سوکار 5/7 درصد و آجیب 5 درصد بود که در سال 1999 این کمپانی به دلیل اقتصادی نبودن منابع این حوزه، قرار داد را فسخ کرد. در سال 2006 شرکت سوکار اعلام کرد بدون سرمایه گذاری خارجی در حوزه گازی قره باغ سرمایه گذاری می کند. معاون رئیس شرکت سوکار اعلام کرده است این میدان 10 میلیون تن نفت و 5 الی 6 میلیارد متر مکعب گاز در خود جای داده است که با 200میلیون دلار سرمایه گذاری می‌توان نهایت بهره برداری از آن را به عمل آورد.(8)

6- میدان دان اولدوز- اشرفی
این میدان گازی از جمله میدان‌های گازی آذربایجان می باشد که با وجود قراردادی که در سال 1996 جهت بهره‌برداری از آن منعقد شده بود، در سال 1998 تا 2001 به دلیل افت قیمت نفت به کمتر از 20 دلار و غیراقتصادی بودن آن، فعالیت در این حوزه مسکوت گذاشته شد. در اوایل سال 2004 سوکار طرحی را به تصویب رساند تا در سال 2007 مجدداً میادین گازی دان اولدوز و اشرفی با حفر 19 چاه تا سال 2015 به بهره‌برداری برسد. طبق برآوردها میزان ذخایر گازی این میدان 25 میلیارد متر مکعب می‌باشد.

راهبرد گازی جمهوری آذربایجان
یکی از اهداف مهم باکو در راهبرد گازی خود، اتخاذ سیاست متنوع سازی شرکای گازی و به حداکثر رساندن خریداران گاز می‌باشد. سیاستمداران باکو درپی آن هستند تا همان‌گونه که در زمینه فروش نفت، حدود بیست کشور در نقاط مختلف دنیا با آنها همکاری می‌کنند، در مورد فروش گاز نیز به این موفقیت نایل آیند. آذربایجان در راهبرد جدید خود خواهان عدم وابستگی گازی به شرکای خود است و در واقع نمی‌خواهد تمام تخم‌مرغ‌ها را به‌طور مثال در سبد ترکیه قرار دهد. با وجود آنکه ترکیه یکی ازمتحدین منطقه‌ای مهم آذربایجان به شمار می‌رود، آذربایجان خواهان عدم وابستگی کامل در زمینه فروش و ترانزیت گاز به این کشور است. با وجود آنکه ترکیه نقش غیر قابل انکاری در شناسایی آذربایجان به عنوان یکی از صادرکنندگان گاز به اروپا دارد و از سویی با ایجاد خط لوله گاز باکو – تفلیس – ارزروم گاز این کشور را به دور از مرزهای روسیه به بازارهای اروپایی می رساند، با این حال آذربایجان قصد ندارد رابطه گازی خود را به ترکیه و بازارهای اروپایی منحصر کند.(9)
در حال حاضر مهمترین شریک گازی آذربایجان، ترکیه می‌باشد. خط لوله باکو- تفلیس- ارزروم با قطر1070میلیمتری خود سالانه 8/8 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به سمت ترکیه می‌برد. ظرفیت این خط لوله می‌تواند بعد از بهره برداری از فاز دوم توسعه میدان شاه دنیز در سال 2014 به به 20میلیارد متر مکعب برسد.(10) آذربایجان در راستای سیاست تنوع بخشی به بازارهای گازی خود اقدام به انعقاد قرارداد گازی با روسیه نموده که طی این قرارداد، آذربایجان درمراحل اولیه سالانه 500 میلیون متر مکعب گاز به روسیه صادر خواهد کرد. این اقدام برای اولین بار آذربایجان را به عنوان صادر کننده گاز به روسیه می‌شناساند در حالیکه قبل از این آذربایجان همیشه واردکننده گاز از روسیه بوده است. با این حال الکسی میلر، رئیس گازپروم گفته است روسیه آمادگی دارد تمام گاز تولیدشده توسط آذربایجان را خریداری نماید.(11)
آذربایجان با عقد قرارداد گازی با روسیه درواقع بر خلاف جهت حرکت پروژه آمریکایی – اروپایی نابوکو حرکت می‌کند. کاهش وابستگی به گاز روسیه و نگاه غربی‌ها به آذربایجان به عنوان یکی از تأمین‌کنندگان اصلی گاز خط لوله نابوکو، با حرکت آذربایجان به سمت روس‌ها، می‌تواند اعتماد غربی‌ها به آذربایجان را کاهش دهد. با این وجود، به نظر می‌رسد آذربایجان اهداف خاصی را از گردش به سمت روسیه دنبال می‌کند؛ اول آنکه توافق گازی بین آذربایجان و روسیه می‌تواند فشار گازپروم بر پروژه ناباکو را کاهش دهد و رقابت بین این دو را از بین ببرد. دوم آنکه توافق آذربایجان با گازپروم تذکری به ترکیه می‌باشد مبنی بر اینکه آذربایجان به بازار و مسیر ترکیه وابستگی کامل ندارد. از منظر آذربایجان، اضافه کردن روسیه به شرکای گازی‌اش به نوعی کمرنگ کردن نقش انحصاری ترکیه در خرید و انتقال گاز از خاک این کشور می‌باشد. سوم آنکه باکو از صدور دوباره گاز خزر به کشورهای اروپایی توسط گازپروم جلوگیری می‌کند و با تأمین گاز قفقاز شمالی به نفع روسیه و تولیدکنندگان گاز در حوزه خزر اقدام خواهد کرد.(12)
ازجمله مسیرهایی که آذربایجان در راهبرد جدید خود قصد انتقال گاز از طریق آن را دارد، مسیر «جریان سفید» است که از زیر آبهای دریای سیاه، گاز آذربایجان را از طریق گرجستان به اوکراین یا رومانی و سپس اروپا خواهد رساند. گرجستان اخیراً یادداشت تفاهمی را با کمپانی خط لوله جریان سفید به امضا رسانده است و پشتیبانی خود را از آن اعلام کرده است. طبق مفاد این تفاهم‌نامه، ظرفیت ابتدایی این خط لوله 8 میلیارد فوت مکعب در سال 2015 خواهد بود و تا ظرفیت 32میلیارد فوت مکعب نیز قابل افزایش می‌باشد.(13) مقامات آذری در راستای تنوع بخشی به مسیرهای صادرات گاز، قصد دارند گاز صادراتی به یونان را بدون وساطت ترکیه و به طور مستقیم به یونان صادر کنند که درهمین راستا یادداشت تفاهمی بین مقامات ارشد یونان و آذربایجان در اوایل سال 2011 جهت صادرات مستقیم گاز به یونان به امضا رسید. در سال 2008 آذربایجان 700 میلیون متر مکعب گاز از طریق ترکیه به یونان صادر کرد.(14)

جایگاه ایران در راهبرد گازی آذربایجان
مقامات آذری از نقش غیر قابل انکار ایران به واسطه دارا بودن ذخایر گازی و همچنین بازار مصرف مناسب اگاه هستند و به همین دلیل در پی گسترش رابطه خود در زمینه انرژی با ایران هستند. در سال 2005 الهام علی‌اف و محمود احمدی‌نژاد، روسای جمهور دو کشور خط لوله جدیدی را جهت ارسال گاز از ایران به نخجوان افتتاح کردند. طبق این قرارداد که در سال 2004 به امضا رسیده بود، دو کشور به مدت 25 سال از طریق سواپ به تبادل گاز می‌پردازند و در واقع آذربایجان نیاز گاز استان‌های شمالی ایران را برآورده می کند. سفر مسعود میرکاظمی، وزیر نفت ایران در ژانویه 2011 به آذربایجان نشان‌دهنده تمایل دو طرف برای گسترش روابط در حوزه انرژی است. در این سفر، افزایش سواپ گاز طبیعی بین دو طرف و همچنین انتقال گاز ایران به اروپا از طریق خاک آذربایجان از موضوعات اساسی مورد بحث ایران و آذربایجان بود. دو کشور قصد دارند میزان سواپ گاز را تا 5/2 الی 5 میلیون متر مکعب افزایش دهند . طبق توافق دو طرف، در سال 2011 ایران 1 میلیارد مترمکعب گاز از آذربایجان خریداری خواهد کرد.(15)
ایران با دارا بودن 33 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی، 15 درصد از این ماده ارزشمند را به خود اختصاص داده است. فقط دارا بودن این مقدار انرزی کافیست تا نقش ایران را در راهبرد انرژی آذربایجان پررنگ کند. آذربایجان در حال حاضر به ایران به عنوان یک مصرف کننده گاز می‌نگرد و با توجه به مجاورت و کاهش هزینه‌های انتقال، ایران از شرایط مساعدی برای مصرف گاز این کشور برخوردار است. به نظر می‌رسد نگاه بلند‌مدت آذری‌ها به ایران متفاوت از دیدگاه حاضر آن‌هاست، چرا که ذخایر اثبات شده گاز آذربایجان تاکنون کمتر از ا تریلیون متر مکعب برآورد شده است و مطمئناً توان پاسخگویی به بلندپروازی‌های مقامات آذربایجان را جهت صدور گاز به اروپا در بلند مدت نخواهد داشت. بنابراین انتقال گاز ایران به قاره اروپا از طریق خاک آذربایجان می تواند دیگر مزیت مهم ایران برای آذربایجان به حساب بیاید و باتوجه به نیاز روزافزون جهانی به گاز، آذربایجان می‌تواند به عنوان یک کشور واسطه در انتقال گاز ایران به اروپا نقش ایفا کند.

نتیجه گیری
محور اصلی راهبرد جدید آذربایجان در حوزه گاز، متنوع ساختن خریداران و همچنین مسیرهای انتقال گاز می‌باشد. اقدامات اخیر آذری‌ها نشان‌دهنده تمایل باکو به عدم وابستگی گازی به هیچ کشوری از جمله ترکیه می باشد. قراردادهای جدید گازی با ایران، روسیه و یونان حاکی از عزم تصمیم‌گیران باکو در تنوع بخشی به مسیرهای انتقال انرزی است. درحال حاضر آذربایجان از سه جهت غرب، جنوب وشمال در حال صادرات گاز می‌باشد و حتی سخن از صادرات گاز به آسیای مرکزی را نیز به میان می آورد. جمهوری اسلامی ایران با توجه دارا بودن شرایط ویژه جغرافیایی و ذخایر انرژی از جایگاه ویژه‌ای در راهبرد انرژی آذربایجان برخوردار است. هرچند ممکن است در حال حاضر نقش ایران به عنوان یک بازیگر بزرگ بالقوه در عرصه گاز تحت تأثیر رویکرد غرب‌گرایانه مقامات باکو قرار بگیرد، لیکن در بلند مدت نیاز به مشارکت و همکاری با ایران بیش از پیش آشکار خواهد شد.

منابع
1- Azerbaijan Energy Data, Statistics and Analysis - Oil, Gas, Electricity, Coal ، November 2010
2- http://www.eia.doe.gov/cabs/azerbaijan/pdf.pdf
3- https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html
Ilham Shaban،Umid gas field to bring $45bn of net income, Mon 06 December 2010
4- http://news.az/articles/economy/27797
Robert M Cutler، Azerbaijan adds gas to gas، Dec 10, 2010
http://www.atimes.com/atimes/Central_Asia/LL10Ag01.html
5- http://az.apa.az/news.php?id=159105
6- Lada Yevgrashina، Azeri SOCAR to explore Caspian gas field with RWE، Mar 9, 2010
7- http://uk.reuters.com/article/2010/03/09/energy-azerbaijan-rwe-idUKLDE6282DD20100309?sp=true
RWE: Development of perspective offshore structure Nakhchivan in Azerbaijan to contribute to project Nabucco project، 10.03.2010،
http://en.trend.az/capital/pengineering/1651488.html
8- http://azer.com/aiweb/categories/magazine/41_folder/41_articles/41_socar.html9- Stanislav Pritchin، AZERBAIJAN’S NEW GAS STRATEGY، TURKISH POLICY QUARTERLY، Vol. 9 No. 2 - Summer 2010
http://www.turkishpolicy.com/dosyalar/files/123-127.pdf10- SCP Commissioning Commences، 10 June 2006
11- http://www.bp.com/genericarticle.do?categoryId=9006615&contentId=7018471
Russia, Azerbaijan to sign deal on increased gas supplies، 01/09/2010
12- http://en.rian.ru/russia/20100901/160430131.html
Vladimir Socor،Azerbaijan-Russia Gas Agreement: Implications For Nabucco Project،
13- http://eurodialogue.org/Azerbaijan-Russia-Gas-Agreement-Implications-For-Nabucco-Project
Everyone wants Azerbaijan’s gas، APRIL 2009
14- http://www.cges.co.uk/resources/articles/2009/04/07/everyone-wants-azerbaijan%E2%80%99s-gas
خبرگزاری اطلاع رسانی نفت و گاز(شانا)،یادداشت تفاهم صادرات مستقیم گاز آذربایجان به یونان امضا شد، ۱۷ فروردین
۱۳۹۰، http://www.shana.ir/168044-fa.html
15- Iran and Azerbaijan Discuss Energy Cooperation ، January 12, 2011،
http://www.shana.ir/164426-en.html

منبع: / سایت / ایراس ۱۳۹۰/۱۲/۱۱
نویسنده : آیت اله مرادی