کنسرسیوم سازنده خط لوله‌های انتقال گاز، موسوم به «جریان شمالی» (Nord Stream)، از پایان کار ساخت یکی از دو لوله‌ی این خط خبر داده است. این خطوط لوله پس از تکمیل، گاز روسیه را از بستردریای بالتیک، با دور زدن کشورهای اروپای شرقی به آلمان می‌رسانند و نقش مهمی‌در تغییر و دگرگونی فضای ژئوپلتیک خطوط انتقال انرژی ایفا خواهند کرد. از این رو در ادامه ضمن نگاهی به خط لوله جریان شمالی، به بررسی جذابیت‌ها و چالش های این طرح خواهیم پرداخت.

جریان شمالی چیست؟
در روز 9 آوریل 2010، دمیتری مدویدیف رییس جمهور روسیه با حضور رسمی‌در مراسم آغاز احداث خط لوله «جریان شمالی»، عزم جدی روسیه را در خصوص ایجاد این خط لوله نشان داد. وی که با اطمینان از افزایش تقاضای گاز در اروپا سخن می‌گفت، جریان شمالی را نمونه‌ی موثر همکاری‌های دوجانبه در زمینه انرژی دانست و تاکید کرد: «این طرح امکانی برای توسعه زیرساخت‌های انتقال منابع انرژی و بهره‌برداری‌های مشترک از معادن گازی فراهم می‌کند. به همین خاطر این خط لوله می‌تواند باعث ایجاد فضای کاری در روسیه و در کشورهای اتحادیه اروپا شود.»(1) از سوی دیگر آنگلا مرکل صدراعظم آلمان نیز در پیام ویدئویی که برای مراسم آغاز احداث طرح جریان شمالی ارسال کرده بود، ابراز امیدواری کرد که احداث خط لوله انتقال گاز جریان شمالی بتواند اجرای سایر پروژه‌های زیرساختی را نیز به جریان اندازد.(2)
جریان شمالی، خط لوله‌ی انتقال گاز است که روسیه و اتحادیه اروپا را از طریق دریای بالتیک به یکدیگر پیوند می‌دهد. گاز انتقالی از این خط لوله هم برای مصارف خانگی و هم مصارف تجاری مورد استفاده قرار خواهد گرفت. این خط لوله‌ی جدید که عامل مهمی‌در امنیت انرژی برای اروپا محسوب می‌شود، قرار است سالانه 55 بیلیون متر مکعب از گاز روسیه را به کشورهای اروپایی انتقال دهد که این میزان برای استفاده‌‌ی بیش از 22 میلیون خانوار کافی خواهد بود. به طور کلی جریان شمالی چیزی بیش از یک خط لوله‌ی معمولی انتقال گاز ارزش دارد. زیرا این خط لوله، کانال جدیدی برای صدور گاز روسیه به اروپا محسوب می‌شود و می‌تواند زیربنای جدیدی برای تعاملات و همکاری‌های روسیه و اتحادیه اروپا باشد.(3) این خط لوله که از بستر دریای بالتیک می‌گذرد، ویبرگ در روسیه را به گرافسوالد در آلمان متصل می‌‌نماید. جریان شمالی به طول یک هزار و 220 کیلومتر خواهد بود و شامل دو خط موازی می‌گردد.
در خط اول طرح قرار بود ظرفیت انتقال 5/27 بیلیون متر مکعب گاز در سال 2011 راه‌اندازی شود(4) که هم اکنون این امر میسر شده و خط لوله گاز تکمیل شده، تا آخر سال 2011، صدور گاز را آغاز می‌کند. این خط به همراه خط دوم که در سال 2012 تکمیل می‌شود، مجموعا توان انتقال 55 بیلیون متر مکعب گاز را دارند. شایان به ذکر است که کشورهای آلمان، انگلیس، هلند، فرانسه و دانمارک از جمله بازارهای اصلی برای عرضه‌ی گاز صادراتی از طریق جریان شمالی هستند.(5) مجموع سرمایه‌گذاری صورت گرفته برای احداث این خط لوله حدود 7/7 بیلیون یورو می باشد.(6) 51 در صد سهام خط لوله جریان شمالی به گازپروم(Gazprom)، 20 درصد به شرکت آلمانی ای.اون (E.ON Ruhrgas)، 20 درصد به بی ای اس اف (Wintershall Holding (BASF AG subsidiary)) که یک شرکت آلمانی دیگر است، و 9 درصد باقیمانده به یک شرکت انرژی هلندی (N.V. Nederlandse Gasunie) تعلق دارد.

جذابیت‌ها و چالش‌ها
واردات گاز به کشورهای اروپایی مطابق با پیش‌بینی‌ها در دهه‌ی آینده به حدود 200 بیلیون متر مکعب یا بیش از 50 درصد افزایش خواهد یافت. لذا سیستم انتقال گاز جریان شمالی می‌تواند 25 درصد از افزایش فوق را تامین نماید. بنابراین احداث خط لوله جریان شمالی برای تامین امنیت انرژی اروپا یک ضرورت محسوب می‌شود. چنانکه پیش از این نیز دو بار در سال‌های 2000 و 2006، کمیسیون اروپا بر اهمیت اتصال جریان شمالی به شبکه‌ی انتقال گاز اروپا تاکیده کرده است. در طرف مقابل نیز خط لوله جریان شمالی می‌تواند میزان گاز صادراتی روسیه به اروپا را افزایش دهد و از این طریق درآمدهای بیشتری را نصیب مسکو سازد. در نتیجه هر دو طرف به نحوی از احداث خط لوله‌ی جریان شمالی منتفع می‌گردند. از سوی دیگر خط لوله به نحوی طراحی شده که تا حد امکان به مثابه یک خط صاف به پیش رود و طوری تنظیم شده که از مجاورت با مناطق حساس نظیر انبارهای تسلیحات و مواد شیمیایی، مناطق نظامی، مسیرهای دریانوردی و سایر مناطق اقتصادی به دور باشد.
نکته‌ی جالب توجه و جذاب در خصوص جریان شمالی این است که خط لوله از خاک هیچ کشوری عبود نخواهد کرد. بدین ترتیب از یک سو هزینه‌های انتقال و از سوی دیگر احتمال قطع گاز به دلایل سیاسی کاهش می یابد. از این رو می‌توان جریان شمالی را خطی مطمئن برای انتقال و عرضه‌ی گاز به اروپای غربی محسوب نمود.(7) البته ماجرا به همین جا ختم نمی‌شود و به رغم جذابیت ظاهری خط لوله، با این حال دو چالش عمده در خصوص جریان شمالی وجود دارد. نخستین چالش به این مسئله بازمی‌گردد که مخالفان ‌طرح خط لوله‌ی «جریان ‌شمالی» معتقدند ‌دریای ‌بالتیک ‌برای ‌ساخت ‌خطوط ‌لوله ‌مناسب ‌نیست و محیط زیست منطقه را به خطر می اندازد. بر این اساس پارلمان اروپا نیز پیشتر اعلام کرده بود که خط لوله گاز جریان شمالی، محیط زیست را به طور جدی تهدید می‌کند و زندگی موجودات دریایی، توریسم و اقتصاد کشورهای ساحلی را در معرض خطر قرار می‌دهد.
همین مسئله باعث شده که برخی از کشورهای اسکاندیناوی به مخالفت و یا تردید در احداث این خط لوله بپردازند. به عنوان نمونه کشور سوئد نگران تاثیر نامطلوب این خط لوله بر منطقه ای است که مین‌های دوره جنگ های جهانی اول و دوم در آن پراکنده‌اند. همچنین این تصور وجود دارد که اجرای این پروژه برای کشتیرانی، فعالیت‌های ماهی‌گیری و گردشگری نیز مانع ایجاد نماید. با این حال عزم راسخ روس‌ها برای احداث این خط لوله موجب شد که شرکت «نورد استریم» به تهیه‌ی یک طرح مطالعاتی در مورد تاثیر زیست محیطی این خط لوله بپردازد و برا ی کاهش نگرانی کشورهای یادشده، مسیر خط لوله را کمی‌تغییر دهد. بر این اساس خط لوله به جای عبور از جنوب جزیره بورن هولم دانمارک از شمال آن عبور می‌کند و از ذخایر طبیعی نزدیکی جزیره گتلند سوئد بیش از پیش فاصله می‌گیرد.(8)
چالش دیگری که در خصوص احداث خط لوله‌ی جریان شمالی وجود دارد، به نگرانی برخی از کشورهای اروپایی از وابستگی بیش از حد اروپا به گاز روسیه باز می‌گردد. در واقع کشورهای مخالف جریان شمالی، ساخت این خط لوله را ‌از ‌نظر ‌سیاسی ‌غیرقابل ‌قبول می‌دانند. این پروژه که با دور زدن کشورهای ترانزیت مانند لهستان و اکراین، صدور مستقیم گاز به اتحادیه اروپا را افزایش ‌می‌دهد، با واکنش منفی از سوی کشورهای اروپای شرقی مواجه شده است. به طور کلی موضع‌گیری ‌لهستان، ‌استونی، ‌لتونی ‌و ‌لیتوانی ‌در قبال خط لوله‌ جریان شمالی عمدتاً ‌جنبه‌ی ‌سیاسی ‌دارد. ‌این ‌کشورها ‌که ‌با ‌روسیه ‌روابط ‌بسیار ‌پیچیده‌ای ‌دارند، ‌هر ‌اقدام ‌گازپروم ‌و ‌حتی ‌اصل ‌وجود ‌این ‌شرکت ‌را ‌به ‌عنوان ‌منشأ ‌خطری ‌برای ‌امنیت ‌انرژی خود و ‌اتحادیه ‌اروپا ‌تلقی ‌می‌کنند.
‌بر این اساس ‌کشورهای اروپای شرقی، ‌علاقه‌ی ‌آشکار ‌اتحادیه ‌اروپا ‌به ‌اجرای ‌طرح ‌جریان ‌شمالی ‌را ‌نفی ‌کرده ‌و ‌تأکید ‌می‌کنند ‌که ‌تحقق ‌این ‌طرح ‌باعث ‌افزایش ‌وابستگی ‌اتحادیه ‌اروپا ‌به ‌گاز و خطوط انتقال ‌روسی ‌می‌شود. از سوی دیگر حامیان این خط لوله اعتقاد دارند که اتحادیه اروپا به منظور امنیت عرضه‌ی گاز خود نیازمند توسعه‌ی بیش از پیش شبکه‌های انرژی با روسیه است. کشور دانمارک یکی از حامیان احداث این خط لوله است. علاقه‌مندی ‌دانمارک ‌به ‌اجرای ‌پروژه ‌جریان ‌شمالی ‌با ‌برنامه‌‌های ‌افزایش ‌سهم ‌گاز ‌طبیعی ‌در ‌بیلان ‌انرژی این ‌کشور ‌ارتباط ‌دارد. ‌زیرا در ‌صورت اجرای این طرح، ‌دانمارک ‌می‌‌تواند ‌تعهدات ‌خود ‌مبنی ‌بر ‌کاهش ‌نشت ‌گاز ‌کربنیک را به مرحله‌ی اجرا درآورد. اما ‌اگر پروژه‌ی ‌جریان ‌شمالی ‌عملی ‌نشود، ‌دانمارک ‌در ‌این ‌زمینه ‌با ‌مشکلات ‌جدی ‌مواجه ‌خواهد ‌شد.(9)

نتیجه‌گیری
در شرایطی که اتحادیه اروپا می‌کوشد از طریق خط لوله نابوکو، به متنوع‌سازی منابع و خطوط انتقال انرژی بپردازد، روس ها سعی در کنترل مسیرها و معاملات گازی در حوزه اروپا دارند. بر این اساس روسیه طی سال‌های گذشته سعی کرده از یک سو از شکل‌گیری مسیرهای جدید انتقال انرژی به اروپا که خارج از خاک روسیه می‌باشند، منمانعت به عمل آورد و از سوی دیگر به عنوان یک واسطه میان کشورهای حاضر در مناطق قفقاز و آسیای مرکزی با اروپا عمل کند. در این راستا قراردادهای متنوعی میان روسیه با کشورهایی نظیر آذربایجان و ترکمنستان منعقد شده که همگی به خرید گاز این کشورها توسط مسکو و فروش آن به کشورهای اروپایی انجامیده است. در واقع روس‌ها با خرید گاز کشورهای منطقه، سعی کرده‌اند از یک سو ایجاد رابطه‌ی مستقیم میان کشورهای منطقه با اروپا را منتفی نموده و همچنان به عنوان یک واسطه میان منطقه و اروپا به ایفای نقش بپردازند و از سوی دیگر حاکمیت انحصاری خود در خصوص صادرات انرژی به اروپا را نیز حفظ نمایند.
از سوی دیگر روسیه به منظور ارتقاء امنیت صدور گاز به اروپا و بهینه سازی آن تلاش‌های زیادی جهت تنوع‌بخشی به مسیرهای انتقال گاز به اروپا نموده است. دو مسیر جریان شمالی و جریان جنوبی از جمله پروژه هایی محسوب می‌شوند که توسط مسکو پیشنهاد شده‌اند. این مسیرها می‌توانند صادرات گاز روسیه به اروپا را تنوع بخشند و از آسیب های ناشی از قطع احتمالی صدور گاز به وسیله‌ی کشورهایی که در مسیر خطوط لوله قرار دارند، تا حد زیادی جلوگیری شود. در این بین به نظر می‌رسد احداث و راه‌اندازی قطعی خط لوله جریان شمالی، تا حد زیادی ژئوپلتیک انرژی در اوراسیا و اروپا را به نفع روسیه تغییر خواهد داد و سایر خطوط انتقال انرژی نظیر خط لوله نابوکو را کم‌رنگ و بی‌اثر خواهد کرد.

منابع
1. مدویدیف: تقاضای گاز در اروپا رشد خواهد کرد، خبرگزاری «ریا نووستی»، 20 فروردین 1389
2. مرکل منتظر طرح های زیرساختی دیگر بعد از جریان شمالی است، خبرگزاری «ریا نووستی»، 20 فروردین 1389
3. Nord Stream, (http://www.nord-stream.com/en/)
4. The Pipeline, (http://www.nord-stream.com/en/the-pipeline.html)
5. Ibid, Nord Stream,
6. Ibid, The Pipeline,
7. Nord Stream, (http://old.gazprom.ru/eng/articles/article18466.shtml)
8. هشدار اروپا در مورد اثرات زیست محیطی خط لوله جریان شمالی، شانا، ۷ خرداد ۱۳۸۷
9. نیکلای کاوش‌نیکوف، مسیر دشوار «جریان شمالی»، ایراس، ۱۶ آبان ۱۳۸۸

منبع: / سایت / ایراس ۱۳۹۰/۲/۱۸
نویسنده : شعیب بهمن