نشست روز چهارشنبه اوپک در وین تحت تاثیر دو مولفه ریاست ایران پس از 36 سال انتظار و گذشت بیش از نیم قرن از تاسیس این سازمان بزرگ نفتی یکی از مهمترین و حساس ترین نشست های اوپک در سال های اخیر به شمار می رود که می تواند سرآغاز فصلی تازه در ادامه فعالیت آن باشد.
اعضای اوپک در این نشست، پرونده پنجاه سال فعالیت در بازار نفت را بایگانی و فصل جدیدی را می گشایند. از این رو نشست آتی در تاریخ اوپک سرآغاز فصلی نو به شمار می آید؛ نشستی که مسئولیت ایران را به عنوان رییس اوپک دو چندان می کند.

نیم قرن فعالیت اوپک از نمایی نزدیک
سازمان کشورهای صادر کننده نفت یا 'اوپک' (OPEC)، یک کارتل بزرگ بین المللی نفتی است که متشکل از کشورهای الجزایر، ایران، عراق، کویت، لیبی، نیجریه، قطر، عربستان سعودی، امارات متحده عربی? اکوادور، آنگولا و ونزوئلا است.
اوپک در مسیر دفاع در مقابل سیاست های استثماری شرکت های بزرگ نفتی مشهور به 'هفت خواهران' - که به دلیل در اختیار داشتن فن آوری تولید نفت و تسلط بر شبکه حمل و نقل نفت خام، از افزایش قیمت نفت جلوگیری می کردند و ارزش آن را بصورت مصنوعی در بازار پایین نگه می داشتند - به پیشنهاد ونزوئلا در سال 1339 و در جلسه ای در بغداد با حضور نمایندگان کشورهای ایران، عربستان، ونزوئلا، کویت و عراق تاسیس شد.
مقر بین‌المللی اوپک از بدو تاسیس در سال 1339 در ژنو بود و در سال 1344 به شهر وین در کشور اتریش انتقال یافت.
بر پایه آنچه در اساسنامه سازمان اوپک آمده، هدف اصلی این سازمان، 'هماهنگی و یکپارچه سازی سیاست ‌های نفتی کشورهای عضو و تعیین بهترین راه برای تامین منافع جمعی یا فردی آنها، طراحی شیوه‌ هایی برای تضمین ثبات قیمت نفت در بازار نفت بین‌المللی به منظور از بین بردن نوسانات مضر و غیر ضروری؛ عنایت و توجه ویژه به کشورهای تولید کننده نفت و توجه خاص به ضرورت فراهم کردن درآمد ثابت برای کشورهای تولید کننده نفت؛ تامین نفت کشورهای مصرف کننده به صورت کارآمد، مقرون به صرفه و همیشگی؛ و بازدهی مناسب و منصفانه برای سرمایه گذاران نفتی' است.
اوپک در دهه نخست عمر خویش به دنبال تداوم بقا و در دهه دوم سعی در تاثیرگذاری بر بازار نفت و اعاده حقوق کشورهای تولید کننده بود و از دهه سوم به بعد با افزایش نسبی وحدت نظر اعضا، تلاش کرده است تاثیرات مثبتی در جهت جلوگیری از سقوط ناگهانی و نیز افزایش انفجاری قیمت نفت داشته باشد.
از آنجا که نزدیک به نیمی از تولید جهانی نفت و 65 درصد از ذخایر این ماده استراتژیک به کشورهای عضو اوپک تعلق دارد، در عمل عرصه نقش آفرینی زیادی برای این سازمان در اقتصاد بین الملل و نیز روند های جهانی وجود دارد؛ برای نمونه در زمان بحران انرژی در سال 1352، اکثریت اعضای اوپک از ارسال نفت به کشورهای غربی که در جنگ چهارم اعراب و اسراییل یا 'یوم کیپور' از رژیم صهیونیستی حمایت کردند، خودداری نمودند. این امر موجب افزایش چهار برابری قیمت نفت شد. اما این نمونه از معدود موارد هماهنگی کشورهای عضو برای استفاده از ابزار انرژی به عنوان مولفه ای اساسی در معادلات بین المللی بوده است. در این زمینه نفوذ سعودی ها در اوپک از مهمترین عوامل نگاه تک بعدی و صرفا اقتصادی به مولفه انرژی بوده است.
در سال های پس از تاسیس اوپک یکی از مسائل مهم مربوط به این سازمان، موضوع سهمیه های تولید بوده است. اوپک بسیاری از فعالیت های خود را به تعیین سهمیه ملی هر یک از کشورهای عضو معطوف داشته است. دلیل اصلی سازمان برای این سهمیه بندی ها تامین نظر مصرف کنندگان و تولید کنندگان و به وجود آمدن ثبات، هماهنگی و رضایت در بین اعضا بوده است. همچنین افزایش یا کاهش تولید نفت برای تاثیر گذاری مثبت بر بازار انرژی طبق سازوکارهای سازمان و منوط به تامین نظر اکثریت اعضا و در هماهنگی با سازمان مجاز شمرده شده است.
در این میان، دخالت های متعدد سعودی ها در افزایش تولید نفت که در بیشتر موارد خودسرانه صورت گرفته از یک سو به اعتبار سازمان لطمه زده و از سوی دیگر منافع کشورهای عضو را به خطر انداخته است. در واقع منافع فردی سعودی ها و مطلوبیت های انرژی ارزان قیمت در نزد متحدان غربی ریاض به خصوص واشنگتن مطمح نظر تصمیم گیرندگان سعودی در مسائل مربوط به انرژی بوده است.

مروری بر کارنامه 50 ساله اوپک؛ کامیابی ها و ناکامی ها
مروری گذرا بر کارنامه اوپک در ورود به دهه ششم فعالیت نشان می دهد که این سازمان در طول پنجاه سال فعالیت خود با کامیابی ها و ناکامی هایی رو به رو بوده است. مذاکرات دهه هفتاد میلادی با شرکت های نفتی و به دنبال آن افزایش قیمت نفت از جمله موفقیت های اوپک به شمار می رود.
در سال های اخیر نیز تصمیم اوپک مبنی بر کاهش تولید به میزان چهار میلیون و 200 هزار بشکه در روز موفقیت دیگری است. این تصمیم که در دسامبر سال 2008 در الجزایر اتخاذ شد سبب شد تا روند کاهش بهای نفت، که به دنبال بحران اقتصاد جهانی از نزدیک به 150 دلار هر بشکه به حدود 30 دلار هر بشکه کاهش یافته بود، متوقف شود.
افزون بر کامیابی ها و موفقیت های پیش گفته، اوپک به عنوان یک نهاد تخصصی ناکامی هایی نیز دارد. یکی از خاطرات ناخوشایند اوپک، تصمیم عربستان در سال 1986 است؛ تصمیمی که به دنبال دو دستگی اعضا در مورد تولید نفت، سبب شد تا ریاض سهمیه بندی تولید را کنار بگذارد و با عرضه فراوان نفت به بازار، قیمت نفت را از حدود 30 دلار به کمتر از 10 دلار در هر بشکه کاهش دهد.
به باور کارشناسان حوزه نفت و انرژی، تصمیم ناخوشایند دیگر برآورد نه چندان دقیق اوپک از وضعیت اقتصاد جهانی و تقاضای نفت در اواخر دهه 90 میلادی بود. در آن زمان تصمیم اوپک مبنی بر افزایش تولید در نشست سال 1997 در جاکارتا یک بار دیگر بهای نفت را به کمتر از 10 دلار هر بشکه کاهش داد.
کارنامه اوپک را از نگاهی گسترده تر نیز می توان ارزیابی کرد: ارزیابی کارنامه اوپک به عنوان کانونی برای تسری همکاری ها از نفت به دیگر جنبه های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی. برای درک بهتر عملکرد اوپک از این حیث می توان کارنامه اوپک را با `جامعه اقتصادی اروپا` یا آنچه امروزه `اتحادیه اروپا` خوانده می شود، مقایسه کرد.
جامعه اقتصادی اروپا دو سال قبل از اوپک، در سال 1958، تاسیس شد. این نهاد اقتصادی نیز در ابتدای تاسیس همچون اوپک اهداف اقتصادی محدودی داشت: کاهش تعرفه میان کشورهای عضو.
بنیانگذاران اوپک پنج کشور بودند و اعضای موسس جامعه اقتصادی اروپا شش کشور: فرانسه، ایتالیا، آلمان، هلند، بلژیک و لوکزامبورگ.
در حالی که پس از گذشت پنجاه سال، همکاری ها در اوپک همچنان بر محور هدف نخستین می چرخد، در اتحادیه اروپا همکاری ها از کاهش تعرفه ها فراتر رفته و جنبه های گوناگون اقتصاد کشورهای عضو را به هم پیوند داده است.
تعداد اعضا از شش کشور بنیانگذار به 28 کشور افزایش یافته، گردش آزاد نیروی کار و سرمایه بخش جدانشدنی اقتصاد این کشورهاست و پول واحد در میان شمار زیادی از کشورهای عضو به گردش در آمده است. همکاری های اقتصادی به همکاری های سیاسی و در مواردی نظامی تسری پیدا کرده است. شهروندان اتحادیه اروپا آزادنه در دیگر کشورهای عضو تردد می کنند.
اتحادیه اروپا پارلمانی دارد فراتر از پارلمان کشورهای عضو و سران کشورهای عضو هر شش ماه یک بار گردهم می آیند تا در مورد آینده ای که منافع اعضا را بهتر تامین کند رایزنی کنند. این در حالی است که دامنه همکاری کشورهای عضو اوپک به همان اهداف نخستین محدود مانده و سران کشورهای عضو اوپک از ابتدای تاسیس تنها سه بار گردهم آمده اند: در سال های 1975، 2000 و 2007.

عربستان و ایجاد چالش های پی در پی برای نقش آفرینی اثرگذار اوپک
عربستان سعودی هم از نظر میزان ذخایر و تولید نفت و هم از لحاظ گستردگی و عمق روابط راهبردی با آمریکا و غرب از جایگاهی برجسته در سازمان اوپک برخوردار بوده و به نوعی تصمیم های مهم این سازمان در مقاطع زمانی گذشته به طور نسبی تحت تاثیر سیاست های نفتی ریاض قرار داشته است.
با توجه به نوع نقش آفرینی ریاض در فرایندهای همکاری در چارچوب اوپک و بعضا نواختن سازی ناهماهنگ با سایر اعضا، متاسفانه چشم انداز همکاری ها و استفاده از ظرفیت فراوان کشورهای عضو اوپک برای همکاری امیدوار کننده به نظر نمی رسد؛ در این زمینه نه تنها همکاری ها از حیطه نفت فراتر نرفته است بلکه در این آغاز دوران نوین حیات اوپک، عمده ترین کشورهای عضو در سیاست های نفتی یکجانبه گرایی را در پیش گرفته اند.
عربستان در سال های اخیر سیاست نفتی خود را بطور فزاینده ای بر مبنای تفاهم با کشورهای مصرف کننده نفت تنظیم می کند و تلاش آن عمدتا بر توسعه نقش و جایگاه 'مجمع جهانی انرژی' - که عمده ترین کشورهای تولید کننده و مصرف کننده نفت در آن عضویت دارند و مقر آن در جده است - متمرکز شده است.
به اعتقاد کارشناسان حوزه نفت و انرژی، با نگاهی به سیاست های نفتی عربستان در سال 2011 و در شرایطی که ایران ریاست اوپک را بر عهده می گیرد، می توان به این دیدگاه واقع گرایانه رسید که دولت ریاض در فصل جدید فعالیت اوپک همچنان به خرد جمعی این سازمان بی توجهی نشان می دهد و سیاست های یکجانبه گرایانه را در بستر اوپک به پیش خواهد راند.
آنچه می تواند در شرایط ویژه کنونی حاکم بر منطقه خاورمیانه عربی بر نشست چهارشنبه اوپک در وین سایه افکند، کشیده شدن رقابت میان ایران و عربستان از عرصه های سیاسی و امنیتی به حوزه انرژی و صحنه اوپک است که این مهم می تواند چالشی اصلی در دوران ریاست ایران بر سازمان نفتی اوپک باشد.
افزون بر این موضوع، با آغاز ناآرامی در کشورهای شمال آفریقا و خاورمیانه، ناهماهنگی در سیاست های نفتی کشورهای عضو اوپک تا آنجا پیش رفت که سبب شد میزان پایبندی اعضای اوپک به سهمیه های تولید – با وجود خروج حدود نیمی از نفت لیبی از بازار - در ماه فوریه به 30درصد کاهش یابد.
همین سطح نازل همکاری ها چه در چارچوب نفت و چه در چارچوب همکاری های گسترده تر اقتصادی و سیاسی است که نشست پیش روی اوپک را در آغاز فصلی نو از حیات این سازمان از اهمیت برخوردار می سازد.

سخن پایانی
به باور ناظران آگاه، اگر اعضای اوپک نخواهند دامنه همکاری ها را به فراتر از نفت تسری دهند باید برنامه هایی را تدوین کنند که بر اساس آن دستکم نشست سران اوپک شکل منظمی بیابد؛ نشست هایی که خود می تواند راه را برای طرح ایده های نو و توسعه همکاری ها بگشاید.
همچنین اگر اعضای اوپک قصد دارند جایگاه این سازمان را در نظام جهانی بهبود بخشند تدوین سناریوهای حداقلی و حداکثری شامل انسجام بیشتر در سیاست نفتی از یک سو و تسری همکاری ها به عرصه هایی فراتر از نفت از سوی دیگر ضروری می نماید.

منبع: / خبرگزاری / ایرنا ۱۳۹۰/۳/۱۷