ایران و روسیه دو کشور با اهمیت در معادلات جهانی محسوب می شوند که هر یک به نحوی بر فضای جهانی انرژی نیز تاثیرگذار می باشند. روسیه به دلیل برخورداری از قدرت هسته ای و حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل متحد همچنان در زمره بزرگترین قدرت های جهان قرار دارد و ایران به دلیل موقعیت برجسته ی ژئوپلتیکی که در منطقه ی ژئواستراتژیک خاورمیانه و جهان اسلام دارد یک هژمون منطقه ای با تاثیرگذاری جهانی محسوب می شود. در حوزه انرژی نیز هر دو کشور ایران و روسیه در زمره بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان به شمار می آیند. به همین دلیل عموما روابط ایران و روسیه علاوه بر ابعاد دوجانبه از جنبه های منطقه ای و بین المللی نیز برخوردار است. به خصوص حساسیت غرب نسبت به روابط ایران و روسیه در زمینه انرژی هسته ای همواره زیر ذره بین بوده است. در این بین این سوال پیش می آید که ایران و روسیه در فضای جهانی انرژی با یکدیگر رقیب هستند یا متحد؟
برای پاسخ به این سوال باید به ویژگی های موجود در روابط ایران و روسیه توجه داشت. در حال حاضر به نظر می رسد عدم وجود اختلافات اصولی و ارزشی فقدان اختلافات ارضی و مرزی عدم وجود تنش در روابط سیاسی دو کشور وجود منافع مشترک و همسان در سطوح منطقه ای و جهانی اتخاذ مواضع یکسان و همسو در قبال بسیاری از مسائل منطقه ای و جهانی گسترش مناسبات فرهنگی و معاملات اقتصادی طی سال های اخیر تلاش برای برقراری ساز و کار امنیت منطقه ای بدون حضور بازیگران فرامنطقه ای نارضایتی از گسترش ناتو به شرق عدم رضایت از نظم حاکم بر نظام بین الملل و تلاش برای برقراری نظمی عادلانه و چندقطبی از جمله ویژگی های روابط ایران و روسیه باشند.
در واقع با توجه به این ویژگی ها ایران و روسیه دارای منافع خاص مشترک همسان و مکملی نسبت به یکدیگر می باشند که می توانند با تقویت آنها راه را برای گسترش همکاری ها هموارتر سازند. البته در گذشته نیز نمونه های عالی همکاری های میان تهران و مسکو وجود داشته که از آن جمله می توان به موضع مثبت روسیه در خصوص برنامه های هسته ای ایران فروش تسلیحات روسی به تهران و همچنین مواضع ایران در قبال منازعه چچن مناقشه قره باغ و جنگ داخلی تاجیکستان اشاره نمود. به هر حال این ویژگی ها که بیانگر گستره ی وسیع و تقریبا هماهنگ و همسوی مناسبات و روابط ایران و روسیه می باشند به همراه ظرفیت های موجود می توانند روابط دو کشور را تا سطح استراتژیک ارتقا دهند. در این راستا وجود منابع غنی انرژی در روسیه و ایران می تواند دو کشور را بیش از پیش به یکدیگر نزدیک نماید.
به طور کلی مهمترین محور همکاری های ایران و روسیه در مورد انرژی به دو مقوله ی انرژی فسیلی و انرژی هسته ای مرتبط می گردد. در خصوص انرژی فسیلی تشکیل سازمان کشورهای صادرکننده ی گاز گام مهمی بود که پایه های آن با مساعدت و توافق سران ایران و روسیه شکل گرفت. همچنین در مورد انرژی هسته ای نیز تکمیل نیروگاه هسته ای بوشهر یکی از اقداماتی است که می تواند اعتماد متقابل در روابط طرفین را افزایش دهد. در واقع بحث اتمام نیروگاه اتمی بوشهر به نماد همکاری های ایران و روسیه مبدل شده است و چنانچه در زمان مقرر راه اندازی شود می تواند دو کشور را به سوی طرح های راهبردی دیگر در زمینه های صنعتی و انرژی رهنمون سازد.
علاوه بر این علیرغم آنکه در 10 سال آینده نفت مهمترین منبع انرژی خواهد بود با این حال نباید از یاد برد که گاز طبیعی و انرژی هسته ای از جایگاه برتری نسبت به زمان حاضر برخوردار خواهند شد. از این رو همکاری دو کشور در زمینه گاز و انرژی هسته ای می تواند تا حد زیادی معادلات آینده ی بازار انرژی را تحت تاثیر قرار دهد. این مسئله به خصوص با توجه به تلاش های ایالات متحده آمریکا مبنی بر ممانعت از نزدیکی روسیه و ایران در حوزه انرژی به یکدیگر قابل بحث و بررسی است. زیرا آمریکا همواره سعی کرده از یک سو نقش مخربی در خصوص همکاری های هسته ای ایران و روسیه ایفا نماید و از سوی دیگر به محروم ساختن ایران و روسیه از درآمد کلان انتقال انرژی بپردازد. در این خصوص آمریکا همواره با گذر لوله های انتقال انرژی از ایران و روسیه که از نظر اکثر کارشناسان اقتصادی کوتاهترین وکم هزینه ترین مسیر برای عبور خطوط لوله های نفتی منطقه است به مخالفت برخاسته است. زیرا در صورت تحقق این امر ایران و روسیه کنترل بازار انرژی اروپای غربی را در دست می گیرند. در واقع با توجه به اینکه ایران و روسیه هر دو با یک بازیگر فرامنطقه ای نظیر آمریکا مواجه هستند که سعی دارد آنها را از درآمد حاصل از لوله ها و خطوط انتقال انرژی محروم سازد لذا به نظر می رسد ارتقا و افزایش سطح همکاری ها میان تهران و مسکو می تواند اقدامات و تلاش های واشنگتن جهت تغیر مسیر خطوط انتقال انرژی را بی ثمر گرداند.
علاوه بر این همکاری های ایران و روسیه می تواند به تثبیت بازارهای جهانی انرژی نیز منجر شود. به خصوص در حال حاضر که بهای نفت در پی بحران مالی جهانی کاهش یافته است ایران و روسیه می توانند نقش موثری در تثبیت و حتی افزایش قیمت ایفا نمایند. به عنوان نمونه همکاری دوجانبه در مواردی مانند بورس نفتی سنت پترزبورگ استفاده از روبل در بورس نفتی تازه تاسیس ایران و حضور شرکت های روسی در بخش نفت و گاز ایران می تواند راهکاری عملی و مناسب باشد. در این راستا امضای تفاهم نامه میان دو کشور در زمینه بهره برداری از حوزه گاز پارس جنوبی حرکت مهمی بود که به ثمر نشست.
بنابراین با توجه به شرایط فعلی اقتصاد جهان و همچنین وضعیت حاکم بر نظام بین الملل به نظر می رسد ایران و روسیه تنها در شرایطی بتوانند از انرژی به عنوان اهرمی موثر در نظام بین الملل بهره گیرند که در کنار یکدیگر باشند. هر نوع جدایی و فاصله در مواضع دو کشور اگر چه در کوتاه مدت به تامین منافع آنها می انجامد اما در دراز مدت می تواند به سود کشورهای مصرف کننده انرژی تمام شود. به همین دلیل در فضای جهانی انرژی ایران و روسیه بیش از آنکه رقیب یکدیگر محسوب شوند متحد هم به شمار می آیند. به خصوص با توجه به وجود ظرفیت ها و همچنین علاقه مندی های دوجانبه برای مشارکت و همکاری در طرح های مختلف و همچنین با تاکید بر فرصت ها و تهدیدهای مشترکی که برای دو کشور بصورت توامان وجود دارد می توان چنین عنوان نمود که ایران و روسیه بیش از آنکه رقیب یکدیگر باشند و از رقابت با یکدیگر منفعت کسب کنند از اتحاد با هم می توانند منافع بیشتری حاصل نمایند. در این راستا به نظر می رسد تاکید بر نقش سازمان های همکاری منطقه ای گسترش مناسبات اقتصادی حرکت به سوی عملگرایی و تغیر نگاه از یک شریک تاکتیکی به یک شریک استراتژیک بتواند روند همکاری ها را تسریع بخشد.

منبع: / روزنامه / جمهوری اسلامی ۱۳۸۸/۰۴/۲۱
نویسنده : شعیب بهمن