برخی روایات موجود در متون دینی، حاوی تعابیری‏اند که در نگاه اولیه و ظاهری، از تجسیم و تشبیه خداوند سبحان حکایت می‏کنند. بخشی از این روایات اساسا سلامت سندی ندارند و با اثبات ضعف در سند، از اصل صدور منتفی می‏شوند. تأمّل عمیق و بررسی‏های دقیق و همه‏جانبه در بخش دیگر نیز، که سند قابل اطمینانی دارند، هرگونه شبهه محتمل را رفع می‏کنند. روایت منقول از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله که فرمودند: «إنّ اللّه خلق آدم علی صورته» از جمله روایاتی است که برخی آن را دلیلی بر صورتمندی و انسانوار بودن وجود مقدّس خداوند تلقّی کرده‏اند. هدف از این نوشتار بررسی توصیفی ـ تحلیلی روایت مزبور از لحاظ سندی و محتوایی در منابع فریقین و ارزیابی نظرات متفاوتی است که در تبیین این روایت وارد شده است.

کمال مطلق و نامحدود خدای متعال مقتضی آن است که هرگونه ویژگی مادی و جسمانی را از ساحت خدای متعال دور بدانیم. بر اساس براهین عقلی و آیات قرآن کریم و روایات اهل‏بیت علیهم ‏السلام، خداوند موجودی مجرّد تام است، به گونه‏ای که هیچ‏یک از اوصاف موجودات مادی را نمی‏توان بدو نسبت داد؛ زیرا موجودات مادی ناقص و محدودند، در حالی که نقص و محدودیت بر خداوند محال است.
با وجود این، برخی از خداباوران، که به اهل تشبیه و تجسیم مشهورند، بدون توجه به نکات مزبور اوصافی را به خداوند نسبت می‏دهند که موجب مادی، جسمانی و در نتیجه، ناقص پنداشتن خداوند می‏شود. یکی از استنادات این گروه‏ها وجود برخی از فقرات در متون دینی، به ویژه قرآن کریم، است که در ظاهر، خداوند را دارای برخی از ویژگی‏های مادی می‏دانند؛ مانند: «ید» و «استوا بر عرش»، در حالی که این برداشت نه تنها با براهین فلسفی، بلکه با بسیاری از آیات قرآن کریم نیز در تضاد است.
یکی از روایاتی که برداشت‏های گوناگونی (از جمله تشبیه و تجسیم) از آن شده، روایت منقول از پیامبراست که فرمودند: «إنّ اللّه خلق آدم علی صورته.» مضمون این روایت در بسیاری از متون روایی فریقین و حتی در متون دینی برخی از ادیان نیز وارد شده است. بر اساس ظاهر این روایت، خداوند آدم را به صورت خود آفریده است. برای رفع هرگونه شبهه تشبیه یا تجسیم نسبت به ساحت خداوند متعال، ضروری است ابعاد متفاوت این روایت به صورت جامع و کامل تبیین شود. تحقیق حاضر به بررسی سندی و محتوایی همین روایت می‏پردازد که آیا به لحاظ سندی از صحت و سلامت برخوردار است؟ و نیز اینکه
مراد از خلقت انسان به صورت خدا چیست؟ آیا مراد روایت همان ظاهر آن است که خداوند دارای صورت بشری است، یا اینکه تفسیر دیگری می‏توان ارائه نمود که مستلزم تشبیه و تجسیم نباشد.
این موضوع (طبق تحقیقی که صورت پذیرفت)، به طور مستقل در اثر خاصی مورد بررسی قرار نگرفت؛ ولی در آثار فراوانی بدان اشاره و مورد توجه واقع شده است. تلاش این نوشتار بر آن است که سند صدور این روایت را در مهم‏ترین منابع موجود فریقین جمع‏آوری نموده و همچنین وجوه مهمی را که در تحلیل این روایت، از سوی نویسندگان و علمای فریقین ارائه شده است مورد بررسی قرار دهد. از این‏رو، برای رعایت اختصار، تلاش شده است تا صرفا از منابع و آثار اصیل و قابل توجه، نقل روایت یا مطلب شود و از آوردن مطالب تکراری در آثار دیگر پرهیز گردد.

خداگونگی انسان در ادیان ابراهیمی

1. یهودیت
در مواردی از متون دینی یهودیت، از جمله عهد عتیق و تلمود، به مسئله خلقت انسان به صورت خداوند اشاره شده است. عبارت ذیل در عهد عتیق به خلقت انسان به صورت خدا، صراحت دارد:
و خدا گفت آدم را به صورت ما و موافق و شبیه خود بسازیم تا بر ماهیان دریا و پرندگان آسمان و بهایم و بر تمامی زمین و همه حشراتی که بر زمین می‏خزند، حکومت نماید. پس خدا آدم را به صورت خود آفرید؛ او را به صورت خدا آفرید؛ ایشان را نر و ماده آفرید و خدا ایشان را برکت داد.2
البته این تعبیر الزاما دلالت نمی‏کند که خداوند از نظر عهد عتیق دارای صورتی انسانی و مادی باشد؛ زیرا با توجه به فرازهای دیگر از عهد عتیق، می‏توان این عبارت را به گونه ‏های مختلفی تفسیر نمود که از آن تشبیه یا تجسیم برداشت نشود.
به نظر می‏رسد آیه مزبور بر این نکته دلالت دارد که هدف از خلقت انسان به صورت خدا، حکومت او بر زمین و موجودات زمین است. بنابراین، وجه شبه در تشبیه خلقت انسان به صورت خدا، حکومت بر جهان است؛ یعنی همچنان‏ که خداوند حاکم بر کل جهان است، انسان نیز حاکم بر کل زمین است. به عبارت دیگر، این آیه حاکی از مقام خلافت الهی انسان در روی زمین است.
در تلمود نیز به همین مطلب اشاراتی شده است که بخشی از آن را به قلم دکتر کهن، مؤلّف کتاب مهم گنجینه‏ای از تلمود، از نظر می‏گذرانیم:
این اصل، که انسان شبیه خدا آفریده شده است، اساس تعلیمات دانشمندان یهود درباره وجود انسانی است. از این لحاظ، انسان بر همه مخلوقات جهان فضیلت دارد و خود نشان می دهد که عالی‏ترین نقطه در کار آفرینش است.
«انسان محبوب است؛ زیرا که شبیه خدا آفریده شده است. محبت بیشتر این بود که به خود او اطلاع داده شد که شبیه خدا آفریده شده است.» (میشنا آووت، 3:18) همین خلقت است که به انسان حدّ اعلای اهمیت را در نظام جهان می‏بخشد. «یک انسان با همه عالم آفرینش برابر است.» (آووت ربی ناتان، 31) چون انسان شبیه خدا آفریده شده است، توهین و بی‏حرمتی به یک انسان، در واقع، توهین و بی‏حرمتی به خدا است. «نباید بگویی: حال که من خوار شده‏ام، پس همنوعم نیز با من خوار شود. چون که من نفرین شده‏ام، پس همنوعم نیز مثل من نفرین شود. ربی تنحوما گفت: اگر تو چنین کاری را بکنی، بدان که چه کسی را خوار کرده‏ای؛ زیرا که خدا انسان را به صورت خود آفریده است.» (برشیت ربا، 24:7)3
موسی بن میمون، از دانشمندان یهود، که صورت را در زبان عبری غیر از تخطیط و شکل دانسته و آن را به معنای شباهت معنوی تفسیر کرده است، می‏گوید: از این نظر که انسان از ادراک عقلی برخوردار است، مخلوق بر صورت خدا و شاکله الهی است. منظور از «صورت» و «مثال» همان معرفت عقلی و آگاهی تعقّلی است که انسان از آن برخوردار است و چنین کمالی همان شاکله الهی است که آدم بر آن صورت، مثال و شاکله خلق شده است.4

2. مسیحیت
مهم‏ترین مسئله‏ای که در مسیحیت درباره خداگونگی انسان مورد توجه اندیشمندان و متون دینی مسیحیت قرار گرفته، مسئله الوهیت مسیح و یا تجسّد خداوند است. به اعتقاد مسیحیان، حضرت عیسی علیه السلام به عنوان خدای متجسّد دارای صورتی بشری است. مسئله تجسّد خدا و الوهیت مسیح در مسیحیت، دارای ساختار پیچیده‏ای است که نمی‏توان به آسانی آن را تبیین نمود؛ ولی با این حال، یکی از اعتقادات راسخ بیشتر مسیحیان است. در واقع، این باور در مسیحیتی محقق شد که با مسیحیت عیسوی فاصله زیادی دارد و به عبارت دقیق‏تر، جزو باورهایی است که در مسیحیت پولُسی شکل گرفته است. پولُس نخستین کسی بود که پایه‏های الوهیت حضرت عیسی علیه السلام را در میان مردم پی ریخت. ادعای الوهیت مسیح در برخی از اناجیل نیز آمده، ولی نامه‏های پولس (که بین سال‏های 50 تا 62 میلادی نوشته شده‏اند) قدیمی‏ترین متون کتاب عهد جدید به شمار می‏روند. او می‏گفت: مسیح نجات‏دهنده، خداست؛ موجودی که پیش از هر کس و هر چیز بوده و همه چیز از او به وجود آمده است. به اعتقاد او:
تمامیت الوهیت در وی (مسیح) قرار دارد.5
در او همه چیز آفریده شد؛ آنچه در آسمان و آنچه بر زمین است، از چیزهای دیدنی و نادیدنی و تخت‏ها و سلطنت‏ها و ریاسات و قوات، همه به وسیله او و برای او آفریده شد. و او قبل از همه است و در وی همه چیز قیام دارد.6
اناجیل همنوا (متی، لوقا و مرقُس) که پس از پولُس تألیف شده‏اند، همواره بر بُعد بشری بودن حضرت عیسی علیه السلام تأکید داشته‏اند و نهایت ادعای ایشان بر این امر مبتنی است که خداوند حضرت عیسی علیه السلام را هنگام تعمید، به فرزندی خود پذیرفت: «آوازی از آسمان شنیده شد که می‏گفت: تو پسر عزیز من هستی، از تو خشنودم.»7
اما اصل تجسّم الهی در پیکر عیسی و اصل ازلیت عیسی بر اساس مبانی پولس هرگز در این اناجیل دیده نمی‏شود؛ حتی لفظ «پسر خدا» در این متون به معنای «والا» است که فقط مختصّ حضرت عیسی علیه السلام است؛ همچنان‏که او را گاهی پیامبر نیز خطاب می‏کردند. نام «پسر خدا» در این اناجیل بسیار نادر است؛ ولی از تعبیر «پسر انسان» قریب هفتاد بار استفاده شده است.8
ولی انجیل یوحنا، که در پایان قرن اول میلادی تألیف شده، دقیقا با مبانی پولُس مبنی بر شخصیت الوهی داشتن مسیح همراه است و اساس خود را بر محور «کلمه» قرار داده است:9 «در ابتدا کلمه بود و کلمه نزد خدا بود و کلمه خدا بود. همان در ابتدا نزد خدا بود. همه چیز به واسطه او آفریده شد و به غیر از او چیزی از موجودات وجود نیافت.»10
اعتقاد به الوهیت مسیح، که توسط پولس ترویج می‏شد، مقدّمه‏ای گردید تا ساختار تثلیثی الوهی نیز شکل بگیرد. حتی در کتاب مقدّس، این ساختار تثلیثی را بیشتر در نامه‏های پولس می‏توان یافت که در آن از پدر، پسر و روح‏القدس یاد می‏شود. تعبیر صریح «تثلیث» در نامه‏های پولس ذکر نشده، ولی عباراتی وجود دارند که حاکی از اعتقاد او به خدایان چندگانه‏اند. او به وضوح اعلام می‏دارد که الوهیت در مسیح تجسّم یافته است:
او با اینکه الوهیت داشت، نخواست با خدا برابر باشد؛ به صورت یک بنده درآمد و ظاهر انسان به خود گرفت.11 او واسطه بین خدا و انسان است.12 فیض خداوند ما عیسی مسیح با همه شما باشد! محبت خدا و رفاقت روح‏القدس نصیب شما گردد.13
بنابراین، در مسیحیت خدایی مورد اعتقاد است که همانند انسان‏ها دارای صورت و دست و چشم و دیگر ویژگی‏های بشری است.

3. اسلام
در موارد بسیاری از آیات شریفه قرآن کریم و روایات معصومان علیهم السلام ، هرگونه تشبیه خداوند به انسان و یا هر موجود دیگری نفی شده است. در متون دینی اسلام به صراحت تأکید شده که خداوند شبیه هیچ موجود دیگری نیست؛ همانند آیه شریفه «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ»14 که در واقع مفسِّر هر متن دیگری است که در آن شائبه تشبیه یا تجسیم باشد. از نظر اسلام، خداوند متعال مجرّد از هرگونه ویژگی مادی است. از این‏رو، نمی‏توان خداوند را دارای صورت مادی تلقّی نمود. روایاتی همانند «انّ اللّه تعالی خلق آدم علی صورته» نیز هرگز دلالت ندارند بر اینکه خداوند دارای صورت بشری است ـ که تفصیل آن در بخش پایانی خواهد آمد.

بررسی صدور روایت
1. روایات وارد شده در کتب شیعه
الف. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِبْنِ خَالِدٍ، عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ بَحْرٍ، عَنْ أَبِی أَیوب الْخَرَّازِ، عَنْ مُحَمَّدِبْنِ مُسْلِمٍ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع) عَمَّا یرْوُونَ «أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ عَلَی صُورَتِهِ»، فقال: «هِی صُورَةٌ مُحْدَثَةٌ مَخْلُوقَةٌ وَ اصْطَفَاهَا اللَّهُ وَ اخْتَارَهَا عَلَی سَائِرِ الصُّوَرِ الْمُخْتَلِفَةِ فَأَضَافَهَا إِلَی نَفْسِهِ کَمَا أَضَافَ الْکَعْبَةَ اِلَی نَفْسِهِ وَ الرُّوحَ إِلَی نَفْسِهِ فَقَالَ: «بَیْتِیَ»15 «وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُوحِی».1617
(ترجمه) محمّدبن مسلم گفت: از حضرت باقر علیه السلام درباره روایت «همانا خداوند آدم را بر صورت خود آفرید» پرسیدم. حضرت فرمودند: این صورت، صورتی است تازه آفریده شده که خداوند آن را برگزید و بر سایر صورت‏ها اختیار کرد. پس این صورت را به خودش نسبت داد؛ همچنان‏که کعبه و روح را به سوی خود نسبت داد و فرمود: «خانه من»، «و در آن از روح خود دمیدم.»
بررسی سندی: این روایت به دلیل حضور برخی از افراد ضعیف صحیح نیست:
احمدبن محمّدبن خالد برقی طبق گزارش بسیاری از علمای رجالی، اگرچه خودش ثقه و قابل اعتماد است، ولی از ضعفا زیاد روایت نقل نموده و به روایات مرسل نیز اعتماد می‏کرده است. البته با وجود این، برخی از کتب رجالی نقل روایت از ایشان را خالی از اشکال دانسته‏اند.18
درباره محمّدبن خالد برقی، پدر احمدبن محمّدبن خالد برقی، نیز گزارش‏های متفاوتی رسیده است. همچون شیخ طوسی و علّامه حلّی ایشان را ثقه دانسته‏اند19 و برخی مانند ابن غضائری و نجاشی ایشان را ضعیف و ناقل از ضعفا دانسته‏اند.20
عبداللّه بن بحر نیز طبق نقل برخی از کتب رجالی (ابن غضائری،ابن‏داود،علّامه‏حلّی)ضعیف‏وغالی‏بوده‏است.21
بنابراین، روایت مزبور با این طریق قابل اعتماد نیست و نمی‏تواند از صحّت برخوردار باشد.
ب. حدّثنا علی‏بن احمدبن عبداللّه‏بن احمدبن ابی‏عبداللّه البرقی، عن ابیه، عن جدّه احمدبن ابی عبداللّه، عن ابیه، عن عبداللّه‏بن بحر، عن ابی ایّوب الخرّاز، عن محمّدبن مسلم، قال: سألت أباجعفر (ع) عمّا یروون «أنّ اللّه ـ عزّ و جلّ ـ خلق آدم علی صورته»، فقال: هی صورهٌ محدّثهٌ مخلوقهٌ اصطفاها اللّه و اختارها علی سائر الصور المختلفة فأضافها الی نفسه کما أضاف الکعبة الی نفسه و الروحَ إلی نفسه، فقال: «بَیْتِیَ» و قال: «وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُوحِی.»22
بررسی سندی: سند این روایت با اندک اختلافی، همان سند روایت منقول از الکافی است که در عمده راویان مشترک است. افرادی از جمله احمدبن ابی‏عبداللّه که همان احمدبن محمّدبن خالد برقی است، محمّدبن خالد برقی و عبداللّه بن بحر ـ همچنان‏که گفته شد ـ موجب ضعف روایت می‏شوند.
ج. حدّثنا احمدبن زیاد بن جعفر الهمدانی، قال: حدّثنا علی بن ابراهیم بن هاشم، عن ابیه، عن علی بن معبد عن‏الحسین بن خالد، قال: قلت للرضا (ع) یابن رسول‏اللّه، انّ الناس یروون أنّ رسول‏اللّه (ص) قال: «انّ اللّه ـ عزّ و جلّ ـ خلق آدم علی صورته.» فقال: قاتلهم اللّه! لقد حذفوا أول الحدیث؛ انّ رسول‏اللّه (ص) مرّ برجلین یتسابان، فسمع أحدهما یقول لصاحبه: قبّح اللّه وجهک و وجه من یشبهک، فقال (ص): یا عبداللّه، لا تقل هذا لاخیک؛ فإنّ اللّه ـ عزّ و جلّ ـ خلق آدم علی صورته.»23
(ترجمه) حسین بن خالد می‏گوید به امام رضا علیه السلام عرض کردم: یابن رسول‏اللّه، مردم از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله روایت می‏کنند که حضرت فرمودند: «خدا آدم را به صورت خود خلق نمود.» ایشان جواب دادند: خدا بکشد آنان را! ایشان اول روایت را حذف کرده‏اند. پیغمبر به دو نفر، که یکدیگر را سب می‏کردند، گذشتند و شنیدند که یکی از آنها به رفیقش می‏گفت: خدا زشت کند رویت را و روی هر کسی را که شبیه توست. رسول خدا فرمودند: ای بنده خدا، این جمله را به برادرت نگو؛ زیرا خدای متعال آدم را به صورت او خلق کرده است.
بررسی سندی: این روایت به لحاظ سندی از صحّت و سلامت برخوردار و موثّق است؛ زیرا راویان در سلسله این روایت مورد تأیید رجال روایی‏اند. این روایت به همین صورت و با همین سند، در التوحید شیخ صدوق نیز آمده است.24 البته روایت دیگری نیز با همین مضمون، ولی با سند دیگری در این کتاب آمده که برای رعایت اختصار و عدم ضرورت، از ذکر آن صرف‏نظر شده است.25

2. روایات وارد شده در کتب اهل ‏سنّت
الف. عن ابی هریره، قال: قال رسول‏اللّه (ص): «اذا قاتل احدکم اخاه فلیجتنب الوجه؛ فانّ اللّه خلق آدم علی صورته.»26
ب. عن ابی هریره، عن رسول‏اللّه(ص)، قال: «خلق اللّه آدم علی صورته طوله ستون ذراعا، فلّما خلقه، قال: اذهَب فسلِّم علی اولئک‏النفر من‏الملائکة جلوسٌ... .»27
ج. عن ابی هریره، عن النبی (ص): «إذا ضرب أحدکم فلیجتنب الوجه؛ فانّ اللّه خلق آدم علی صورته.»28
د. عن ابی هریره، قال: قال رسول‏اللّه (ص): «اذا ضرب احدکم فلیجتنب الوجه و لایقُل، قبّح اللّه وجهک و وجه من أشبه وجهک؛ فان اللّه تعالی خلق آدم علی صورته.»29
ه . عن ابی هریره، عن النبی (ص)، قال: «انّ اللّه ـ عزّ و جلّ ـ خلق آدم علی صورته و فی کتاب ابی وطوله ستون ذراعا فلا أدری حدثنا به أم لا.»30
د. عن ابی هریره، انّ النبی (ص) قال: «اذا قاتل احدکم فلیتّق الوجه؛ فانّ اللّه ـ عزّ و جلّ ـ خلق آدم علی صورته.»31
ز. ثنا محمّدبن ثعلبه بن سواء، حدّثنی عمّی محمّدبن سواء، عن سعیدبن ابی عروبه، عن ابی رافع، عن ابی هریره، قال: قال رسول‏اللّه (ص): «اذا ضرب احدکم فلیجتنب الوجه؛ فانّ اللّه خلق آدم علی صورة وجهه.»32
ح. ثنا یوسف بن موسی، ثنا جریر عن الاعمش، عن حبیب بن ابی ثابت، عن عطاء، عن ابن عمر، قال: قال رسول‏اللّه (ص): «لاتقبحوا الوجوه؛ فانّ ابن آدم خلق علی صوره الرحمن.»33
ط. ثنا عمربن الخطّاب، ثنا ابن ابی مریم، ثنا ابن لهیعه، عن ابی یونس سلیم بن جبیر، عن ابی هریره، قال: قال رسول‏اللّه (ص): «من قاتل فلیجتنب الوجه فإنّ صورة وجه الانسان علی صورة وجه الرحمن.»34
عمرو بن عاصم سه روایت اخیر را، که در اثر خود کتاب السنّة آورده، از حیث سندی نیز بررسی کرده که بدین شرح است:
اسناد روایت اول صحیح است، ولی ثابت بودن عبارت «علی صورة وجهه» مورد تردید است؛ زیرا آنچه در طرق صحیح آمده عبارت «علی صورته» است.35
اسناد روایت دوم ضعیف است؛ چون حبیب بن ثابت مورد اعتماد نبوده و اهل تدلیس است. همچنین اعمش، که با اسناد او نیز مخالفت شده است. البته این روایت با طرق‏دیگری‏نیزآمده‏که‏ضعف‏آنهابه‏اندازه‏این‏طریق‏نیست.36
اسناد روایت سوم نیز ضعیف است. رجال این روایت ثقه‏اند، غیر از ابن لهیعه که قابل اعتماد در حفظ روایت نیست. خود حدیث هم به لفظ «علی صورته» صحیح است، بدون کلمه «رحمن».37

3. جمع ‏بندی بررسی سندی روایات موجود در منابع شیعی
روایت اول و دوم که در اصول کافی و التوحید شیخ صدوق با سلسله سندی نسبتا مشابه آمده ـ همچنان‏که گفته شد ـ از صحّت سندی خوبی برخوردار نیست. البته مضمون روایت کاملاً قابل پذیرش بوده و به لحاظ عقلی هیچ محذوریتی ندارد؛ همچنان‏که برخی از شارحان این حدیث را به گونه‏ای تفسیر نموده‏اند که در روایت امام باقر علیه السلام آمده است. این روایت، که امام باقر علیه السلام در تبیین مراد رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از حدیث «انّ اللّه خلق آدم علی صورته» فرمودند، اصل صدور روایت پیغمبر را به همین‏گونه تلقّی به قبول کرده است، از این‏رو، حضرت در مقام بیان تفسیر آن بوده و هیچ کلامی در باب اصلاح روایت نفرموده‏اند.
روایت سوم، که در عیون اخبارالرضا علیه السلام آمده، طبق تحقیق و بررسی انجام شده، از صحّت کامل برخوردار بوده و در بسیاری از منابع حدیثی نقل شده است. برخلاف روایت اول که اصل روایت پیامبر را به همان صورت ظاهری پذیرفته بود، روایت امام رضا علیه السلام ـ همچنان‏که از ظاهر آن پیداست ـ در مقام تصحیح روایت پیامبر است؛ یعنی حضرت در پاسخ به سؤال حسین بن خالد، با توبیخ کسانی که روایت را به صورت ناقص نقل می‏کنند، شأن نزول و صورت حقیقی حدیث پیامبر را به ایشان فرموده که با تصحیح این روایت، دیگر ابهامی در معنای روایت برای سائل باقی نمانده است.
اما چگونه می‏توان این دو روایت متفاوت (منقول از امام باقر و امام رضا علیهماالسلام) را پذیرفت و هر دو را در کنار هم قابل قبول دانست؟ چند وجه در تحلیل این دو روایت متفاوت قابل تصور است:
1. تنها یکی از این دو روایت صادر شده و دیگری جعلی باشد. این وجه می‏تواند قابل قبول باشد، به ویژه با بررسی سندی که انجام شده و در نتیجه آن روایت اول از صحّت در سند برخوردار نبوده است. مطابق این وجه محتمل، تنها روایت امام‏رضا علیه السلام راصادرشده‏تلقّی‏می‏کنیم.
2. ملّاصالح مازندرانی در شرح اصول کافی، این وجه را محتمل می‏داند که حکمت اختلاف در روایت این است که هدف امام باقر علیه السلام از تفسیر روایت به اضافه تشریفیه، آن است که این روایت بر فرض پذیرش اصل آن هم هیچ دلالتی بر تشبیه و اثبات صورت برای خداوند نمی‏کند، ولی امام رضا علیه السلام با تصحیح اصل روایت، عود ضمیر در «صورته» به خداوند را نفی کرده و با اصلاح روایت، ضمیر را به شخص مسبوب برگردانده‏اند.38
3. امام خمینی قدس‏سره می‏فرماید: محتمل است که حدیث حضرت رضا علیه السلام را به حدیث اول ارجاع دهیم، که مقصود از «آدم» در ذیل آن، که می‏فرماید: «انّ اللّه خلق آدم علی صورته» نوع آدمی باشد و ضمیر «علی صورته» به حق تعالی برگردد. و حضرت رضا علیه السلام به مناسبت آنکه راوی اهل فهم معنای حدیث نبوده است، صدر حدیث را نقل فرموده‏اند که آن شخص توهّم کند که مراد از آدم حضرت ابوالبشر است و ضمیر «علی صورته» به آن شخص برگردد.39
4. وجه دیگری که امام خمینی قدس‏سره مطرح می‏کنند، این است که شاید هر دو روایت از جناب رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آلهصادر شده باشد، ولی یک وقت حدیث شریف را بی‏سابقه و ابتدا فرموده باشند، و آن حدیثی است که حضرت باقر علیه السلام تأویل آن را بیان فرمودند. و یک وقت با آن سابقه فرمودند. حضرت رضا علیه السلام به دلیل عدم تحمّل راوی، صرف کلام را فرمودند به آن حدیث که مسبوق به سابقه بوده است. و شاهد این معنا آن است که در بعضی روایات «علی صورة الرحمن» به جای «علی صورته» آمده است.40
بنابراین، با توجه به مجموعه روایاتی که در کتب فریقین آمده، اصل صدور روایت «انّ اللّه خلق آدم علی صورته» قطعی بوده و جای تردیدی نیست. بحث عمده در نحوه صدور روایت است که به طور تفصیلی مورد بررسی قرار گرفت. البته برخی از علمای شیعه همچون سید بن طاووس و سید شرف‏الدین اساسا انتساب این روایات به پیامبر را انکار نموده‏اند که تحلیل و بررسی کلام ایشان در ادامه آمده است.

1. بررسی محتوایی روایت
1. وجوه و اقوال ذکر شده در کتب شیعه
سید مرتضی در تنزیه الانبیاء با پذیرش اصل این روایت، وجوه گوناگونی را که در تأویل این روایت وارد شده، نقل نموده و در پایان، کل این وجوه را در بیان مراد احتمالی روایت جایز دانسته و فرموده است: البته خداوند و رسولش به معنای آن اعلم هستند:
1. ضمیر «هاء» به حضرت آدم علیه السلام برمی‏گردد، نه خداوند؛ به این معنا که خداوند حضرت آدم علیه السلام را به همان صورتی خلق نمود که از دنیا رفت و در صورت او، هیچ‏کم‏وزیادی‏ایجادنشدآنچنان‏که‏دیگرافرادبشرهستند.41
این وجه هیچ بُعد عقلی یا نقلی ندارد؛ چون طبق روایات و آیات قرآن کریم، خلقت حضرت آدم علیه السلام ، همانند فرزندانش نبوده که سیر از نطفه به علقه و... داشته باشد، بلکه خلقت او از خاک بوده که کاملاً از نوع خلقت انسان‏های دیگر متمایز است؛ ولی با این حال، این وجه صرفا می‏تواند یک احتمال در مراد روایت مطرح باشد؛ زیرا اولاً هیچ شاهد و دلیلی وجود ندارد که مراد پیامبراین وجه بوده باشد. ثانیا، با هیچ‏یک از دو روایت (منقول از امام باقر و امام رضا علیهماالسلام) که در تفسیر این حدیث منقول از پیامبروارد شده مطابق نیست.
2. ضمیر «هاء» به خداوند برمی‏گردد؛ به این معنا که خداوند حضرت آدم علیه السلام را به صورتی خلق نمود که خودش آن را اختیار کرد.42
این وجه، هم به لحاظ عقلی قابل پذیرش است و هم ـ اگر سند روایت امام باقر علیه السلام را بپذیریم ـ دارای شاهد و مؤیّد روایی نیز هست.
3. این روایت بر اساس قضیه خاصی صادر شده است؛ یعنی همان روایتی که می‏فرماید: پیغمبربر مردی از انصار می‏گذشتند که صورت غلامش را می‏زد و می‏گفت: خداوند صورت تو و هر که را شبیه توست زشت گرداند. سپس پیغمبرفرمودند: سخن بدی گفتی؛ چون خداوند حضرت آدم علیه السلام را نیز به صورت همین غلام آفرید.43
چون این وجه مطابق روایت امام رضا علیه السلام است که از سند صحیح و قابل اعتمادی برخوردار است، می‏تواند یکی از وجوه قابل قبول و مورد توجه باشد، به ویژه این روایت از روایاتی است که هم در منابع شیعی زیاد وارد شده و هم در عمده منابع اهل‏سنّت، مستقیما از جناب رسول‏اللّه صلی‏الله‏علیه‏و‏آلهنقل شده است.
4. مراد این باشد که خداوند خودش صورت حضرت آدم علیه السلام را خلق نمود، برای برطرف نمودن شک در اینکه صورت حضرت آدم علیه السلام تألیف غیر خداوند باشد؛ زیرا تألیف توسط غیر خدا در مواردی است که مقدور بشر باشد؛ ولی جواهر و اجناس مشابه آنها از مواردی است که تنها خداوند بر خلق آنها قدرت دارد. بنابراین، ضمیر «هاء» نیز به خود آدم برمی‏گردد.44
اگرچه اصل مطلبی که در این احتمال مطرح شده، صحیح و پذیرفته شده است، ولی اولاً، چه خصوصیتی داشت که پیامبراین مطلب را صرفا درباره حضرت آدم علیه السلام گفته باشد؟ اگر مراد حضرت این وجه بود، سایر جواهر نیز مشمول این کلام حضرت بودند. ثانیا، اینکه مراد حضرت این وجه بوده باشد، هیچ شاهد روایی ندارد، به ویژه با روایاتی که در تفسیر این حدیث وارد شده‏اند نیز سازگار نیست.
ابن ابی‏جمهور احسائی در عوالی اللئالی با ردّ احتمالات گوناگون در باب تفسیر این روایت می‏گوید: بهتر آن است که بگوییم: مراد از «صورت» در اینجا صورت معنوی است؛ مانند اینکه وقتی می‏گوییم: «صورت مسئله این‏گونه است»، از آن معنای صورت را اراده می‏کنیم. در اینجا نیز این‏گونه تفسیر می‏شود که خداوند متعال حضرت آدم علیه السلام را بر اساس صورت معنوی خلق کرد که در این صورتِ معنوی به خداوند شباهت دارد؛ یعنی مشابهت در صفات و کمالات و افعال. پس حضرت آدم علیه السلام دارای صفات و کمالاتی است که از جهتی مناسب و مماثل با صفات الهی است.45
علّامه مجلسی در ضمن پذیرش برخی از احتمالات واردشده در تفسیر این روایت، همین وجه را، که به تعبیر ایشان از برخی شارحان حدیث نقل شده است، قابل پذیرش می‏دانند، و آن اینکه مراد از «صورت» در اینجا صفت (سمیع، بصیر، متکلّم) باشد؛ یعنی حضرت آدم علیه السلام را قابل اتصاف به صفات کمالی و جلالی بدانند، به گونه‏ای که منجر به تشبیه نشود. البته به اعتقاد علّامه مجلسی بهتر آن است که در این مسئله به همان توجیهی که در روایت امام باقر علیه السلام آمده است اکتفا کنیم.46
امام خمینی قدس‏سره نیز تفسیری مشابه ابن ابی‏جمهور از این روایت ارائه می‏کنند: ایشان پس از بیان مقدّماتی می‏فرمایند: انسان کامل مظهر اسم جامع و مرآت تجلّی اسم اعظم است؛ چنان‏که به این معنا در کتاب و سنّت زیاد اشاره شده است؛ در دعای «ندبه» آمده: «این وجه اللّه الذی الیه یتوجّه الاولیاء» و در زیارت «جامعه کبیره» فرموده است «و المثل الاعلی.» و این «مَثَلیت» و «وجهیت» همان است که در حدیث شریف می‏فرماید: «انّ اللّه خلق آدم علی صورته»؛ یعنی آدم مَثَل اعلای حق و مظهر اتم و مرآت تجلّیات اسما و صفات و وجه‏اللّه و عین‏اللّه و یداللّه است. و بالجمله، انسان کامل، که آدم ابوالبشر یکی از مصادیق آن است، بزرگ‏ترین آیات و مظاهر اسما و صفات حق و مَثَل و آیت حق تعالی است. و خدای تبارک و تعالی از «مِثل» یعنی شبیه، منزه و مبرّاست، ولی ذات مقدّس را نباید از «مَثَل» به معنای آیت و علامت، تنزیه نمود؛ «وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَی»4748
برای این تفسیر، شواهد و مؤیّدات زیادی در آیات و روایات وجود دارد؛ همچنان‏که در کلام امام خمینی قدس‏سرهبدان اشاره شد. بنابر آیات قرآن و روایات و ادعیه اهل‏بیت علیهم السلام ، انسان کامل مظهر صفات و اسمای الهی است و این مظهریت هیچ منافاتی با تجرّد و کمالیت مطلق خداوند ندارد و منجر به تشبیه نمی‏شود. بنابراین، این وجه، هم به لحاظ عقلی و هم نقلی قابل پذیرش است. ارتباط این وجه با روایت امام باقر علیه السلام نیز می‏تواند همین نکته باشد که امام خمینی قدس‏سره در پایان کلام خویش آورده‏اند که مظهریت، مَثَلیت و وجهیت آدم از صفات و اسمای الهی، حکمت این امر است که خداوند صورت جامعه انسانیه را در بین سایر صور مختلفه اکوان اصطفا و اختیار نموده و همین سرّ تشریف حضرت آدم علیه السلام از سوی خداوند بر ملائکه و سایر موجودات است.49 البته وجهی که ایشان ذکر می‏کنند، می‏تواند برداشت مناسبی از روایت باشد، ولی اگر ظاهر روایت امام رضا علیه السلام را بپذیریم و آن را حمل بر احتمالات گوناگون (مانند عدم تحمّل راوی) ننماییم، نمی‏توان گفت: مراد پیامبر از «صورته»، «صورت الهی» بوده و به معنای مظهریت و مثلیت انسان از صفات و اسمای الهی است.
سید بن طاووس در طرائف، بدون آنکه به بررسی سندی و محتوایی این روایت بپردازد، به طور کلی، ناقلان این روایت از اهل‏سنّت را مورد عتاب قرار می دهد که چرا چنین روایتی را به پیامبر نسبت می‏دهند: «آیا عاقل تعجب نمی‏کند از این روایاتی که ایشان (اهل‏سنّت) در صحاح خود نقل می‏کنند؟ برخی که مدعی مسلمان بودن هستند، تا این حد به خداوند اهانت می‏کنند و به پیامبر بی‏احترامی نموده‏اند؟ تعجب از کسانی است که معتقدند: فساد این روایت در صورتی است که ضمیر در «صورته» را به خداوند برگردانند، در حالی که اگر ضمیر به آدم علیه السلام برگردد مشکلی وجود ندارد؛ در حالی که فساد این نظر روشن است.50
به اعتقاد سید شرف‏الدین نیز این روایت را نه می‏توان به رسول‏اللّه صلی‏الله‏علیه‏و‏آلهنسبت داد، نه به انبیای دیگر و نه به ائمّه اطهار علیهم السلام . چه بسا ابوهریره این روایت را به واسطه دوستش کعب‏الاحبار یا کس دیگری از یهود گرفته باشد؛ زیرا مضمون این روایت عین فقره 27 از سفر «پیدایش» عهد عتیق است که در آن آمده: «فخلق اللّه الانسان علی صورته، علی صورة اللّه خلقه ذکرا و اُنثی.»
ایشان با ردّ نسبت روایت به پیامبر معتقدند: این روایت حاکی از اثبات صورت و کیفیت و تشبیه به انسان برای خداوند است، در حالی که خدای متعال مقدّس و متعالی است از آنچه ایشان می‏گویند.
سید شرف‏الدین حتی توجیهاتی را که برخی برای روایت مذکور ذکر کرده‏اند، نپذیرفته و فرموده است: برخی روایت را تأویل نموده‏اند به اینکه ضمیر در «صورته» را به خود «آدم» برگرداندند، نه به خداوند تا گرفتار تشبیه و تجسیم نشوند و این‏گونه معنا نموده‏اند که خداوند حضرت آدم علیه السلام را به همان صورتی خلق نمود که پس از هبوط بود و این‏گونه نبود که صورت ایشان پس از هبوط تغییر کرده باشد. اهل تنزیه در صورتی می‏توانستند این توجیه را ذکر کنند که این روایت از ابوهریره به این تعبیر نقل نشده بود که «خلق آدم علی صورة الرحمن.» در این صورت، جایی برای توجیه فوق و ارجاع ضمیر به حضرت آدم علیه السلام وجود ندارد. از این‏رو، دست به توجیه دیگری زدند و گفتند: مراد از صورته «صفة اللّه» است؛ یعنی خداوند حضرت آدم علیه السلام و فرزندانش را بر صفات خداوند خلق نمود. به این معنا خداوند حی، سمیع، بصیر، متکلّم، عالم و مرید است؛ همچنین است حضرت آدم علیه السلام و فرزندانش. این در حالی است که توجیه مزبور صحیح نیست؛ چون ایشان خواستند از تشبیه فرار کنند، در حالی که دوباره در آن افتادند. به اتفاق خود اهل تنزیه، خدای متعال از هرگونه تشبیه منزّه است. چگونه ایشان صفات خدا را به صفات انسان تشبیه می‏کنند، به ویژه بنا بر اعتقاد ما به اینکه صفات خدا عین ذات اویند؟ پس معنایی برای این روایت وجود ندارد، جز همان معنای ظاهری که ضمیر به خداوند برگردد، و مراد تشبیه صورت و وجه خدا به صورت و وجه انسان باشد. به همین دلیل است که برخی از اهل تنزیه از اهل‏سنّت برای آنکه به تشبیه دچار نشوند، در معنای این روایت توقّف نموده و مراد از آن را به خداوند سپردند؛همچنان‏که‏شارحان‏صحیحین‏چنین‏کارکرده‏اند.51
این نکته در تحلیل جناب سیدبن طاووس و سید شرف‏الدین قابل توجه و لازم به ذکر است: ایشان با نسبت روایت موجود در صحیحین به یهود و انکار اصل روایت، به طور کلی از این روایت دست شسته و آن را رد کرده‏اند و هیچ اشاره‏ای به وجود این روایات در منابع اصیل شیعی ننموده‏اند؛ ولی ـ همچنان‏که بیان شد ـ این روایت از طرق گوناگون، در منابع اصیل شیعی، مانند اصول کافی، عیون اخبارالرضا علیه السلام و التوحید شیخ صدوق آمده و برخی از این روایات نیز از صحّت یا وثاقت برخوردارند. چگونه می‏توان از وجود این روایت در منابع عمده شیعی صرف‏نظر نمود و هیچ اشاره‏ای و تبیینی نسبت به آن نداشت، بخصوص که برخی از این روایات در مقام تفسیر یا تصحیح روایات منقول از پیامبرند؟

2. بررسی وجوه ذکر شده در کتب اهل ‏سنّت
ابن جوزی در اثر خود، دفع شبه ه‏التشبیه، نظرات گوناگون در تفسیر این روایت را به صورت مفصّلی این‏گونه مطرح نموده است: در مورد معنای روایت «خلق اللّه آدم علی صورته» دو مذهب وجود دارد: مذهب اول این است که در تفسیر آن سکوت اختیار نماییم؛ و مذهب دوم این است که سکوت ننموده و در جست‏وجوی مراد روایت باشیم. از این‏رو، باید به دنبال مرجع ضمیر «هاء» باشیم. درباره مرجع ضمیر «هاء» نیز سه قول وجود دارد:
قول اول این است که ضمیر به «بعضی از بنی آدم» برگردد؛ زیرا پیغمبر بر مردی گذشتند که دیگری را می‏زد و می‏گفت: خداوند صورت تو و هر که را شبیه تو باشد زشت کند، در همین حال بود که پیغمبر فرمودند: «اذا ضرب احدکم فلیتق الوجه؛ فانّ اللّه تعالی خلق آدم علی صورته.» قول دوم این است که ضمیر به یکی از دو اسمی برگردد که در روایت آمده است؛ یعنی «اللّه» یا «آدم»؛ ولی چون خداوند دارای صورت نیست، پس به حضرت آدم علیه السلام برمی‏گردد. بنابراین، معنای روایت این است که خداوند حضرت آدم علیه السلام را به همان صورتی آفرید که به صورت انسانی تام‏الخلقه بود، بدون آنکه آن را از نطفه به علقه و... سیر دهد، آنچنان‏که فرزندان او را خلق نمود.
قول سوم این است که ضمیر به خود «اللّه تعالی» برگردد. این قول نیز خود دارای دو وجه است:
وجه اول اینکه صورت ملک مراد باشد؛ چون آدم فعل خداوند است. این اضافه یا از باب اضافه تشریفیه است؛ همانند نسبت دادن بیت اللّه به خداوند، و یا از این باب که خداوند صورت انسان را بدون نمونه سابق خلق نموده است.
وجه دوم نیز این است که «صورت» در اینجا، به معنای صفت باشد؛ یعنی خداوند حضرت آدم علیه السلام را بر اساس صفات خودش خلق نمود؛ مانند صفت حیات، علم، قدرت، سمع، بصر، اراده و کلام، و از این طریق انسان را بر سایر حیوانات ممتاز نمود.52
وجوهی که ابن جوزی عنوان نموده، همان وجوهی است که در قسمت گذشته مطرح شد و مورد بررسی قرار گرفت، غیر از وجه اول که قایل بود باید در قبال این روایت سکوت اختیار نماییم. این وجه نیز قابل پذیرش نیست، بخصوص با وجود روایات گوناگونی که در منابع روایی فریقین ما را در رسیدن به مراد حدیث پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آلهرهنمون می‏باشند و هرگونه سکوتی در مقابل این روایت، ما را به تعطیل‏فهم‏منجرمی‏کندکه امری قبیح و مردود است.
ابن قتیبه در تأویل مختلف الحدیث، پس از نقل روایت مورد نظر، برخی از اقوال مطرح شده در توجیه این روایت را ذکر نموده و همه آنها را مورد نقد قرار داده است و در پایان نیز نظر خودش را می‏نویسد. خلاصه کلام ایشان بدین شرح است: برخی در تأویل روایت پیامبر گفتند: مراد این است که خداوند حضرت آدم علیه السلام را به صورت خود آدم خلق نموده؛ ولی این توجیه صحیح نیست؛ چون در این صورت، فایده‏ای در این کلام نخواهد بود. چه کسی تردید دارد که خداوند انسان را به صورت خود انسان و حیوانات را نیز به صورت خود حیوانات خلق نموده است؟ برخی در توجیه روایت گفته‏اند: حدیث این‏گونه بوده که: «لاتقبحوا الوجه؛ فانّ اللّه تعالی خلق آدم علی صورته»؛ یعنی خداوند آدم را به صورت این وجه خلق نموده است. این تأویل نیز صحیح نیست؛ چون فایده‏ای در این کلام نخواهد بود. کیست که نداند خداوند حضرت آدم علیه السلام را به صورت فرزندانش خلق نموده است؟ برخی نیز حدیث را این‏گونه تغییر داده‏اند «انّ اللّه خلق آدم علی صورة الرحمن» تا بگویند مراد از ضمیر «هاء» در آن روایت، خود خداوند است و شاهدش نیز این است که در این روایت، «رحمن» به جای «هاء» آمده است. این توجیه نیز صحیح نیست؛ زیرا چنین کلامی «انّ اللّه خلق آدم علی صورة الرحمن» اصلاً صحیح نیست، مگر در صورتی که اسم دوم غیر اول باشد؛ یعنی «رحمن» غیر از «اللّه» یا «اللّه» غیر از «رحمن» باشد. در هر صورت، هیچ‏یک از این تأویلات نمی‏توانند صحیح باشند. به نظر ابن قتیبه، باید گفت: نسبت دادن صورت به خداوند، عجیب‏تر از نسبت دادن دو دست، انگشتان، و چشم نیست که در قرآن آمده است. مردم با این تعابیر مأنوسند؛ چون در قرآن آمده است؛ ولی از تعبیر صورت وحشت دارند؛ چون در قرآن‏نیامده‏است.به اعتقاد من، باید به همه این تعابیر ایمان داشته باشیم و درباره کیفیت و حدّ هیچ‏یک از این موارد، نباید سخنی گفت.53
ابن جوزی در کتاب خویش، دفع شبهة التشبیه، این نظریه ابن قتیبه را مورد نقد قرار داده و گفته است: ابن‏قتیبه در تفسیر این حدیث، به نظر قبیحی روی آورده است و آن اینکه برای خداوند صورتی است، نه مانند صور دیگر و حضرت آدم علیه السلام را بر اساس آن صورت خاص خلق نمود. این کلام ابن قتیبه نمی‏تواند صحیح باشد؛ چون معنای کلامش این است که صورت حضرت آدم علیه السلام مانند صورت حق است.54
اگر مراد ابن قتیبه این است که بر اساس این آیات و روایات باید خداوند را دارای صورت و دست و چشم بدانیم، ولی کیف و کم آن بر ما پوشیده است، این نظریه با صریح بسیاری از آیات قرآن کریم و روایات در تضاد خواهد بود. چگونه می‏توان خدای متعال را، که از هرگونه مادیت و جسمانیت مبرّاست، دارای خصوصیات مادی و جسمانی تلقّی نمود؟ جهل به کم و کیف این خصوصیات و یا سخن نگفتن از آنها نیز نمی‏تواند ما را از دام تشبیه و تجسیم برهاند. اثبات هرگونه خصیصه مادی برای مجرّد تام، موجب نقص و محدودیت برای او خواهد بود که این امر به لحاظ فلسفی باطل است.

نتیجه‏ گیری
با توجه به مباحثی که گذشت، اگرچه در نحوه صدور روایت مورد نظر از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله، اختلاف نظر وجود دارد، ولی عمده منابع حاکی از آن هستند که صدور روایت به صورت «انّ اللّه خلق آدم علی صورته» بوده است؛ البته اعم از اینکه حضرت رسول این کلام را با سابقه کلامی دیگری فرموده باشند؛ مانند روایت منقول از امام رضا علیه السلام ، یا اینکه بدون سابقه و به صورت ابتدایی باشد؛ مانند روایت منقول از امام باقر علیه السلام . ولی روایاتی که در اصل عبارت «انّ اللّه خلق آدم علی صورته» تغییراتی ایجاد نموده‏اند، مانند کسانی که قایل شدند روایت اصلی «علی صورة الرحمن» یا «علی صورة وجه الرحمن» است، محل تردیدند و دلیل کافی برای اثباتشان وجود ندارد و همچنان‏که ابن قتیبه گفته، این تغییر صحیح نیست، مگر در صورتی که اسم دوم غیر از اول باشد؛ یعنی «رحمن» غیر از «اللّه» یا «اللّه» غیر از «رحمن» باشد.
در توجیه این روایت، برخی سکوت را ترجیح داده و معتقدند: اصلاً نباید در مورد مضمون این روایت سخنی گفت، که این طریق موجب تعطیل در فهم بوده که مردود است. برخی همانند سیدبن طاووس و سید شرف‏الدین، اصل صدور این روایت را انکار نموده و ناقلان این روایت را نیز سرزنش کرده‏اند که با توجه به ورود این روایت در منابع اصیل شیعی،این دیدگاه هرگز قابل پذیرش نیست. برخی نیز معتقد شده‏اند: باید همانند «ید»، که در قرآن کریم به خداوند نسبت داده شده، «صورت» را نیز به خداوند نسبت دهیم، ولی درباره کیفیت آن نباید سخنی گفت؛ زیرا این وجه منجر به تشبیه و تجسیم خداوند ـ سبحان اللّه ـ شده، که ادلّه عقلی و نقلی آن را رد می‏کنند. برخی نیز وجوه احتمالی را برای توجیه روایت (به گونه‏ای که از آن تشبیه و تجسیم برداشت نشود) مطرح نموده‏اند که این وجوه نیز مورد تحلیل قرار گرفتند و برخی از آنها پذیرفته شدند.
به نظر می‏رسد برای توجیه این روایت، دو روش را می‏توان در پیش گرفت:
اول. به روایاتی که در تفسیر این حدیث پیامبر وارد شده‏اند مراجعه کنیم که بر اساس روایت امام باقر علیه ‏السلام، اضافه صورت به خداوند از باب اضافه تشریفیه است و هرگز دالّ بر صورت داشتن خداوند نیست؛ همانند تعبیر «بیتی» و «روحی» که در قرآن کریم آمده است. بر اساس روایت امام رضا علیه السلام نیز صورت مسئله به طور کلی تغییر خواهد کرد؛ چون طبق این روایت صحیح، شأن صدور حدیث پیامبر در رابطه با شخصی است که به غلام خود می‏گفت: «قبَّح اللّهُ وجهک و وجه مَن یشبهک» که پیامبر فرمودند: این‏گونه سخن نگو؛ چون خداوند صورت حضرت آدم علیه السلام را نیز به همین صورت (شخص مضروب) خلق نموده است. پس ضمیر «هاء» به شخص مضروب برمی‏گردد، نه خداوند. با این تفسیر، اصلاً شائبه تشبیه و تجسیم وجود نخواهد داشت.
روش دوم این است که همانند برخی از شارحان، حدیث «إنّ اللّه خلق آدم علی صورته» را به طور مستقل و بدون توجه به روایات تفسیری دیگر مورد تحلیل قرار دهیم. برخی از توجیهاتی که در این زمینه مطرح شدند، اگرچه وجوهی قابل قبول و بدون امتناع عقلی و مخالفت نقلی هستند، ولی صرفا در حدّ احتمال بودند و هیچ دلیل قاطعی وجود ندارد که مراد پیامبر این معنا بوده است.
در بین احتمالاتی که در بیان مراد پیامبر وارد شد، تفسیری که از برخی علما، همچون امام خمینی (قدس ‏سره)و ابن ابی‏جمهور احسائی نقل گردید، می‏تواند تفسیری قابل قبول باشد؛ چون دارای ادلّه و مؤیّدات عقلی و نقلی معتبری است. بر اساس این تفسیر، ضمیر «هاء» به خود خداوند برمی‏گردد و مراد از صورت نیز این است آدم «مَثَل» و «وجه» و مظهر خداوند است؛ چون انسان کامل تجلّی صفات و اسمای الهی در روی زمین است و حضرت آدم ابوالبشر علیه ‏السلام نیز یکی از مصادیق انسان کامل است.

پى نوشت ها
1 دانش‏آموخته حوزه علمیه و کارشناس ارشد دین‏شناسى.
2ـ پیدایش 1/26ـ27.
3ـ ا. کهن راب، گنجینه‏اى از تلمود، 1350، ف سوم، ص 87ـ88.
4ـ موسى‏بن میمون قرطبى اندلسى، دلالة الحائرین، بى‏تا، ص 25 و 716ـ717 / عبداللّه جوادى آملى، تفسیر تسنیم، 1380، ج 3، ص 521.
5ـ نامه پولس به کولُسیان/ 2:9.
6ـ نامه پولس به کولُسیان 1:16ـ18.
7ـ مرقس 1:11 / متى 3:17 / لوقا 3: 22.
8ـ ر.ک. محمّد ایلخانى، «تثلیث از آغاز تا شوراى قسطنطنیه»، معارف 36، ص 78.
9ـ ر.ک. جان. بى. ناس، تاریخ جامع ادیان، 1382، ص 624.
10ـ انجیل یوحنا/ 1:1ـ4.
11ـ نامه به فیلیپیان، 2:6ـ7.
12ـ نامه اول به تیموتئوس، 2:5.
13ـ نامه دوم به قرنتیان / 13:14.
14ـ شورى: 11.
15ـ بقره: 125.
16ـ حجر: 29.
17ـ محمّدبن یعقوب کلینى، اصول کافى، 1372، ج 1، ص 134.
18ـ احمدبن على نجاشى اسدى کوفى، رجال النجاشى، 1407، ب «الف»، ص 76/ محمّدبن حسن طوسى، الفهرست، 1351، ب «همزه»، ص 51 / ابن غضائرى، کتاب الضعفاء، ص 39 / ابن داود، رجال ابن داود، ب «همزه»، ص 40 / حسن‏بن یوسف حلّى، خلاصة الاقوال فى معرفة احوال‏الرجال، ب «همزه»، ص 14.
19ـ محمّدبن حسن طوسى، اختیار معرفه‏الرجال، 1348، ب «میم»، ص 363 / حسن‏بن یوسف حلّى، خلاصة الاقوال، ب «میم»، ص 139.
20ـ ابن غضائرى، کتاب الضعفاء، ص 93 / احمدبن على نجاشى اسدى کوفى، رجال النجاشى، ب «میم»، ص 335.
21ـ ابن غضائرى، کتاب الضعفاء، ج 1، ص 76 / ابن داود، رجال ابن‏داود، ص 467 / حسن‏بن یوسف حلّى، خلاصة الاقوال، ص 238.
22ـ شیخ صدوق، التوحید، 1387، ص 103.
23ـ شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا ع، 1404، ج 1، ص 120.
24ـ شیخ صدوق، التوحید، ص 153.
25ـ همان، ص 152.
26ـ مسلم‏بن حجاج نیسابورى، صحیح مسلم، 1334، ج 8، ص 32.
27ـ ابوعبداللّه بخارى، صحیح البخارى، 1401، ج 7، ص 125.
28ـ احمدبن حنبل، مسند احمد، 1313، ج 2، ص 244.
29ـ همان، ص 434.
30ـ همان، ص 323.
31ـ همان، ص 519.
32ـ عمروبن ابى عاصم، کتاب السنة، 1413، ص 228.
33ـ همان، ص 229.
34ـ همان، ص 230.
35ـ همان، ص 228.
36ـ همان، ص 229.
37ـ همان، ص 230.
38ـ محمّد صالح مازندرانى، شرح اصول کافى، 1421، ج 4، ص 124.
39ـ امام خمینى، شرح چهل حدیث، 1372، ص 632.
40ـ همان.
41ـ سید مرتضى، تنزیه‏الانبیاء، 1409، ص 176.
42ـ همان.
43ـ همان.
44ـ همان، ص 177.
45ـ ابن ابى‏جمهور احسائى، عوالى اللئالى العزیزه فى الاحادیث الدینیة، 1403، ص 53.
46ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، 1403، ج 4، ص 14.
47ـ روم: 17.
48ـ امام خمینى، شرح چهل حدیث، ص 635 و 636.
49ـ همان، ص 636.
50ـ سیدبن طاووس، الطرائف، 1371، ص 350.
51ـ سید عبدالحسین شرف‏الدین، ابوهریره، بى‏تا، ص 54ـ57.
52ـ ابن جوزى، دفع شبهة التشبیه، 1413، ص 144ـ147.
53ـ ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، 1393، ص 217ـ221.
54ـ ابن جوزى، دفع شبهة التشبیه، ص 147.

منبع:  ماهنامه  معرفت / شماره 132
نویسنده : صفدر تبارصفر